Италија
Италија (италијански: Italia), официјално Италијанска Република (италијански: Repubblica Italiana[3][4][5][6]) — држава во Европа која географски е сместена на Апенинскиот Полуостров разграничена со Италијанските Алпи, опкружена со неколку острови. Се наоѓа во средината на Средоземното Море поради кое во голема мера има умерена сезонска и средоземна клима. Земјата опфаќа површина од 301.340 км2 и има отворени копнени граници со Франција, Словенија, Австрија, Швајцарија и енклавските држави Ватикан и Сан Марино. Италија има територијална ексклава во Швајцарија (Кампионе) и морска ексклава во Туниското Море (Лампедуза и Линоза). Со околу 58 милиони жители, Италија е четвртата најнаселена земја членка на Европската Унија.
| Италијанска Република Repubblica Italiana (италијански)
|
||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
|
||||||
| Химна: Il Canto degli Italiani (италијански) Песната на Италијанците |
||||||
 Местоположбата на Италија (темнозелена) – на Европскиот континент (светлозелена и темносива) Местоположбата на Италија (темнозелена) – на Европскиот континент (светлозелена и темносива) |
||||||
| Главен град (и најголем) | Рим 41°54′N 12°29′E / 41.900° СГШ; 12.483° ИГД | |||||
| Службен јазик | италијански | |||||
| Демоним | Италијанци
(Италијанец/Италијанка) |
|||||
| Уредување | Унитарна парламентарна уставна република | |||||
| • | Претседател | Серџо Матарела | ||||
| • | Премиер | Џорџа Мелони | ||||
| • | претседател на Сенатот | Игнацио Ла Руса | ||||
| • | Претседател на Комора на пратеници | Лоренцо Фонтана | ||||
| Законодавство | Парламент | |||||
| • | Горен дом | Сенат | ||||
| • | Долен дом | Комора на пратеници | ||||
| Формирање | ||||||
| • | Обединување | 17 март 1861 | ||||
| • | Република | 2 јуни 1946 | ||||
| • | Тековен устав | 1 јануари 1948 | ||||
| пристапила во ЕУ | 25 март 1957 | |||||
| Површина | ||||||
| • | Вкупна | 301,340 км2 (71ва) | ||||
| • | Вода (%) | 1,24 | ||||
| Население | ||||||
| • | проценка за 2024 г. | ▼ 58,434,039 | ||||
| • | Густина | 201,3 жит/км2 (63та) | ||||
| БДП (ПКМ) | проценка за 2024 г. | |||||
| • | Вкупен | ▲ $3.224 Трилиони | ||||
| • | По жител | ▲ $48,448 | ||||
| БДП (номинален) | проценка за 2024 г. | |||||
| • | Вкупно | ▲ $2.549 Трилиони | ||||
| • | По жител | ▲ $38,902 | ||||
| Џиниев коеф. (2018) | 33.4[1] среден |
|||||
| ИЧР (2024) | ▲ 0.913[2] многу висок · 25та |
|||||
| Валута | Евро (EUR) |
|||||
| Часовен појас | CET (UTC+1) | |||||
| • | (ЛСВ) | CEST (UTC+2) | ||||
| Се вози на | десно | |||||
| НДД | .it | |||||
| Повик. бр. | +39 | |||||
Поради својата централна географска местоположба во Јужна Европа и Средоземјето, Италија историски е дом на огромен број народи и култури. Освен различните древни народи расфрлани низ денешна Италија, најмногу доминантно се индоевропските народи кои на полуостровот му го дале името, почнувајќи од класичната ера, Феникијците и Картагинците основале колонии главно во островска Италија[7]. Грците основале населби во таканаречената Магна Грација во јужна Италија, додека Етрурците и Келтите живееле во централна и северна Италија, соодветно. Италијанското племе познато како Латини го формирале Римското Кралство во 8 век п.н.е., кое на крајот станало република. Римската Република првично ги освоила и ги асимилирала своите соседи на полуостровот, на крајот ги проширила и освоила делови од Европа, Северна Африка и Азија. До 1 век п.н.е., Римското Царство се појавило како доминантна сила во средоземниот слив и станало водечки културен, политички и религиозен центар на западната цивилизација, започнувајќи го Pax Romana, период од повеќе од 200 години, во кој италијанскиот закон, технологијата, економија, уметност и литература биле развиени[8][9]. Италија останала татковина на Римјаните, чие наследство може да се забележи и во глобалната дистрибуција на културата, владите, христијанството и латиницата.
Во текот на раниот среден век, Италија претрпела општествено-политички колапс и варварски инвазии, но до 11 век многубројни сопернички градови-држави и поморски републики, главно во северниот и централниот регион на Италија, доживеале голем просперитет преку трговијата и банкарството, поставувајќи ја основата за модерниот капитализам[10]. Овие главно независни држави служеле како главни трговски центри во Европа со Азија и Блискиот Исток, често уживајќи во поголем степен на демократија од поголемите феудални монархии кои се консолидирале низ цела Европа. Сепак, дел од централна Италија била под контрола на теократската Папска Држава, додека јужната Италија останла во голема мера феудална до XIX век, делумно како резултат на византиското, арапското, норманското, арагонското освојување на регионот[11]. Ренесансата започнала во Италија и се проширила на остатокот од Европа, со што повторно се зголемил интересот за хуманизмот, науката, истражувањето и уметноста. Италијанската култура процветала и произвела познати научници, уметници. Во текот на средниот век, италијанските истражувачи откриле нови правци на Далечниот Исток и Новиот Свет, помагајќи ги Големите географски откритија. Сепак, комерцијалната и политичката моќ на Италија значително исчезнала со отворањето трговски патишта што го заобиколувале Средоземјето[12]. Понатаму, вековите на меѓусебната борба меѓу италијанските градски држави, како што се Италијанските војни од 15 и 16 век, го оставиле регионот фрагментиран и подоцна бил освоен и понатаму поделен од европските сили, како што се Франција, Шпанија и Австрија.
До средината на XIX век, зголемувањето на италијанскиот национализам и повикот за независност од странската контрола довело до период на револуционерни политички немири. По векови на странска доминација и политичка поделба, Италија била речиси целосно обединета во 1861 година, со што Кралството Италија станало голема сила[13]. Од крајот на XIX век до почетокот на XX век, Италија брзо била индустријализирана, имено на север, и стекнала колонијално царство[14], додека југот останал во голема мера сиромашен и исклучен од индустријализацијата[15]. И покрај тоа што била една од главните победници во Првата светска војна, Италија влегла во период на економска криза и социјални превирања, што довело до појава на фашистичка диктатура во 1922 година. Учеството во Втората светска војна на страната на Сили на Оската завршило со воен пораз, економско уништување и италијанската граѓанска војна. По ослободувањето на Италија и зголемувањето на отпорот, земјата ја укинала монархијата, формирала демократска република и доживеала економски бум, станувајќи високо развиена земја[16].
Денес, Италија се смета за една од најпознатите културни и економски напредни земји во светот[16][17][18], со нејзино осмо економско рангирање по големина во светот и трето во Еврозоната по номинален БДП. Италија има шесто најголемо светско национално богатство, трета по големина златна резерва на Цнтралната банка и многу висок животен век. Земјата има истакната улога во регионалните и глобалните економски, воени, културни и дипломатски работи. Таа е и регионална сила[19][20] и голема сила[21][22], и е рангирана како осма најмоќна воена сила во светот. Италија е основач и водечка членка на Европската Унија и член на бројни меѓународни институции, вклучувајќи ги ООН, НАТО, ОЕЦД, ОБСЕ, СТО, Г-7, Г-20, Средоземна Унија, Советот на Европа, Шенген зоната и многу други. Земјата во голема мера влијаела и придонесе за различни области, особено уметноста, музиката, литературата, филозофијата, науката и технологијата, модата, киното, кујната, спортот, како и судството, банкарството и бизнисот[23]. Како одраз на нејзиното културно богатство, Италија е дом на најголем број објекти вклучени во списокот на светско културно наследство, и е петта најпосетена земја.
Историја
уредиПраисторија и антички период
уреди
Територијата на денешна Италија била населена пред околу 850.000 години во времето на долниот палеолит[25]. Илјадници артефакти од времето на палеолитот биле пронајдени во Монте Поџоло, што ги прави најстарите докази за живеалиште на праисторискиот човек на полуостровот. Во праисторијата, Апенинскиот Полуостров и неговата површина била поинаква за разлика од денес. Така на пример островот Елба и Сицилија биле поврзани со копното, Венеција била плодна рамнина со влажна клима. Ископувањата низ цела Италија откриле присуство на неандерталците што датираат од периодот на палеолитот пред околу 200.000 години[26], додека современите луѓе се појавиле пред 40.000 години во Балзи Роки[27]. Археолошки наоѓалишта од овој период ја вклучуваат пештера Адаура, Алтамура, Цепрано и Гравина вин Пулија[28].
Древните народи од пред-римската Италија - како што се Умбрите, Латините (од кои се појавиле Римјаните), Волските, Осканите, Самнитите, Сабините, Келтите, Лигурите, Венетите и многу други - биле индоевропски народи, повеќето од нив конкретно на италијанската група. Главните историски народи на евентуалното не-индоевропско или пред-индоевропско наследство ги вклучуваат Етрурците од централна и северна Италија, Елимите и Сиканите во Сицилија и праисториските Сардинци, од каде произлегла Нурагичката цивилизација. Други древни популации се од неодредени јазични семејства и од не-индоевропско потекло, меѓу кои и: Ретите и Камуните, познати по нивните Цртежи по долината на Валкамоника, најголемите збирки на праисториски петроглифи во светот[29]. Добро сочувана природна мумија позната како Отзи, стара 5.000 години, била откриена во ледник во Јужен Тирол во 1991 година[30].
Првите странски колонизатори биле Фенекијците, кои првично основале колонии на брегот на Сицилија и Сардинија. Некои од нив наскоро станале мали урбани центри и биле развиени паралелно со грчките колонии. Помеѓу главните центри имало градови на Мотија, Зиз (денешено Палермо), Солунт на Сицилија и Нора, Сулчи и Тарос во Сардинија[31].
Помеѓу 17 и 11 век п.н.е. Микенските Грци воспоставиле контакти со Италија[32][33][34][35], а во 8 и 7 век п.н.е. формирале неколку грчки колонии ширум брегот на Сицилија и јужниот дел од Италијанскиот Полуостров, кој станал познат како Магна Грација. Грчката колонизација придонела за контакт со италијанските народи и нивните демократските владини форми и со издигнати уметнички и културни изрази[36]. Географите единствено не се слагале околу тоа дали Сицилија спаѓала во составот на Голема Грција или не. Страбон сметал дека истата била во нејзиниот состав. Со колонизирањето на овие простори, Старите Грци ја пренеле нивната култура на овие простори, создавајќи независни полиси. Набргу на овие простори била развиена грчката култура од која подоцна произлегле латинската и италиската цивилизација. Најзначаен придонес од тоа време е создавањето на ново писмо. Грчката алфабета од страна на Етрурците била трансформирана во латиница. На ови простори живееле и работеле научници како Архимед, Питагора и Емпедокле.
Стар Рим
уреди
Рим, населба која се наоѓала околу една тврдина на реката Тибар во централна Италија, традиционално основан во 753 п.н.е., бил управуван во период од 244 години од страна на монархиски систем, првично со латинско и сабинско потекло, подоцна од страна на етрурски кралеви. Според античката традиција, во почетокот со Рим владееле седум кралеви чија власт не била наследна, туку секој од нив бил избиран во Сенатот и куријатското собрание. Пишаната историја од тоа време не може да се смета за веродостојна. Тие биле: Ромул, Нума Помпилиј, Тул Хостилиј, Анк Марциј, Тарквиниј Приск, Сервиј Тул и Тарквиниј Гордиот. Податоци за овој период во историјата на Рим се добиваат од несигурни антички легенди, кои во погoлем дел ги пренесува римскиот историограф Тит Ливиј (I век н.е.), како и од современите археолошки истражувања. Во 509 п.н.е., Римјаните го протерале последниот крал од нивниот град, фаворизирајќи влада на Сенатот и народот (СППР) и формирајќи олигархиска република.
Во текот на II век п.н.е. Републиката станала доминантна сила на Средоземјето, која постепено се ширела во поглед на државните територии и политичкото влијание, и кон хеленистичкиот Исток и кон “варварскиот“ Запад. На Истокот, каде што грчкиот јазик веќе бил јазик на политичката и културната елита, Римјаните вовеле нов систем на државна организација. И покрај тоа, културите и традициите на древните народи од Истокот, како што биле Египќаните, Еврeите, Сиријците и Грците, нивниот начин на живот изграден околу градските населби, просперитетот на трговијата и занаетчиството и другите богатства, опстанале, само што сега биле вклопени во римските државни рамки. По уништувањето на Картагина во 146 г. п.н.е. на западното Средоземје веќе немало поголеми и поорганизирани држави кои можеле да бидат на исто рамниште со Римската. Иако тоа не била првобитната намера, римските освојувања на Хиспанија, Галија и Британија, како и на африканските провинции, со текот на времето им ја донеле средоземната цивилизација и нејзините навики, како градскиот начин на живеење, градителските и техничките достигнувања и културата на пишуваниот збор. Иако и на запад постоеле грчки и феникиски колонии, културата на западниот дел на Римското Царство останала латинска. Исто така, Римјаните со текот на времето во својот систем ја инкорпорирале политичката елита на Западот, така што, за разлика од хеленистичкиот Исток, на Западот можеле да се најдат аристократски земјопоседнички фамилии. По поразувањето на Македонското и Селевкидското Царство во 2 век п.н.е. Римјаните станале доминантни во областа кај Средоземното Море. Освојувањето предизвикало спојување на римската и грчката култура.
Републиката била претворена во царство во времето на Октавијан Август. Римското Царство беше меѓу најмоќните економски, културни, политички и воени сили во светот на своето време, и едно од најголемите царствс во светската историја. На својаот врв, царството во времето на Трајан, опфаќало 5 милиони квадратни километри[37][38]. Римското наследство длабоко влијаело врз западната цивилизација, обликувајќи го најголемиот дел од современиот свет; меѓу многуте наследства на римската доминација се широко распространетата употреба на романските јазици добиени од латинскиот, бројченот систем, современата западна азбука и календарот и појавата на христијанството како голема светска религија[39]. Индо-римските трговски односи, почнувајќи од 1 век пр.н.е., сведочат за широка римска трговија во далечни региони; откриени се многу потсетници за трговија меѓу индискиот потконтинент и Италија.
Во бавното опаѓање од третиот век од н.е., царството се разделило на два дела во 395 година. Западното царство, под притисок на варварските инвазии, било уништено во 476 година, кога неговиот последен цар, Ромул Августул, бил соборен од страна на германскиот владетел Одоакар. Источната половина на царството преживеала уште илјада години.
Среден век
уредиИсторијата на Италијанскиот полуостров во текот на средновековниот период го опфаќа периодот помеѓу распаѓањето на Западното Римско Царство во 476 година и Италијанските војни од 1494 до 1559 година, кое резултирало до паѓање на териториторијата на денешна Италија под странска доминација, во прво време под Хабсбуршка Шпанија.
Доцната антика во Италија се задржала до 7 век во рамките на Кралството на Остроготите, Јустинијанова Византија и Византиското папство до средината на 8 век. Според некои историчари, средниот век во Италија започнал со слабеењето на Византија под притисок на муслиманските освојувања и паѓањето на Равенскиот ерзархат под Ломбардска власт во 751 година. Ломбардската власт завршила со инвазијата на Карло Велики во 773 година, преку основање на Кралство Италија и Папска Држава. Овој чин претставувал главниот политички конфликт во Италија во текот на следните векови, меѓу папата и на светиот римски цар, што кулминирал со конфликтот меѓу папа Григориј VII и Хајнрих IV и неговото т.н. Патување до Каноса во 1077 година.
Во 11 век започнал политичкиот развој во Италија, трансформацијата на средновековните комуни во моќни градови-држави според моделот на античките римски републики. Најзначајни од нив биле Република Венеција, Република Фиренца, Република Џенова, Република Пиза и други, кои го отвориле патот за италијанската ренесанса. Од друга страна, италијанските градови-држави биле во состојба на постојана војна, учествувајќи како и во постојаните конфликти меѓу папата и Светото Римско Царство. Секој град бил наклонет кон една или друга фракција, но и внатрешно биле поделени на гвелфи (поддржувачи на папата) и гибелини (поддржувачи на царот). Од 13 век, овие војни сè повеќе се воделе со платеници, кои довеле до создавање на италијанската институцијата Кондотиер. По три децении на војните во Ломбардија помеѓу Војводство Милано и Република Венеција, бил потпишан договор од Лоди според кој била формирана т.н. Италијанска лига, која довела до релативен мир за регионот за првпат од неколку векови. Овие пет сили биле поморските републики на Венеција и Фиренца, чии поморски сили доминирале на источниот и западниот брег на полуостровот додека територијално Миланското војводство и Папската Држава доминирале во северниот и централниот дел на Италија, и Кралството Неапол во јужниот дел.
Несигурната рамнотежа помеѓу овие сили дошла до својот крај во 1494 кога војвода од Милано Лудовико Сфорца побарал помош од францускиот крал Шарл VIII во неговиот конфликт против Венеција, што довело до започнување на Италијанската војна од 1494-98. Како резултат на тоа, Италија станала бојно поле на големите европски сили за следните шеесет години, со кулминација во Италијанската војна од 1551-1559 година, кога Хабсбуршка Шпанија станала доминантна сила во Италија. Хабсбуршката династија со Италија владеела до инвазијата на Италија од страна на Наполеон во 1796 година.
Нов век
уредиОбединување
уреди
По револуцијата од 1848 г., Италија останала политички и економски расцепкана на повеќе самостојни државички. И покрај политичката расцепканост, во Италија сè повеќе се развивало капиталистичкото стопанство со што економски јакнела буржоазијата која станала носител на националното движење. За обединување на Италија постоеле две гледишта. Едното го застапувала крупната буржоазија на Сардинското кралство на чело со Камило Кавур, кој настојувал да ја обедини Италија по дипломатски пат, со помош од големите сили. За таа цел ја вовлекол Сардинија во Кримската војна (1853-1856 г.). Како награда за тоа од францускиот император Наполеон III ги добил Савоја и Ница. Во 1859 г. Сардинија и Франција ја нападнале Австрија која ја држела северна Италија. Австрија била поразена кај Маџенто и Солферино. Ужасите од таа војна и страдањето на ранетите војници биле повод швајцарскиот лекар Анри Динан во Женева да предложи создавање на меѓународна организација - Црвен крст, чија цел ќе биде давање помош на сите кои се во неволја. Во 1863 г. овој предлог бил прифатен и во чест на Динан, 8 мај, неговиот роденден бил прогласен за меѓународен ден на Црвениот крст. Второто гледиште за обединување на Италија го застапувал ситната буржоазија, интелигенцијата, селаните и работниците, кои сакале обединувањето да дојде по револуционерен пат, а Италија да се оформи како демократска република. Претставници на ова гледиште биле Џузепе Мацини, идеологот на движењето и Џузепе Гарибалди, организатор и водач на револуционерни одреди од доброволци. Поразот на австриската војска предизвикал револуционорното движење да се прошири во сите италијански области. Во 1860 г. на Сицилија започнало востание. На востаниците на помош им дошол Гарибалди со своите доброволци. Востаниците ги победиле Бурбоните и ја ослободиле Сицилија со што го прогласиле обединувањето на Сардинското царство, а во 1861 г. било прогласено обединување како италијанско кралство, на чело со кралот Виктор Емануел II. Надвор од кралството останале папската држава и венециската област. Борбите за целосно ослободување продолжиле за време на австриско-пруската војна од 1866 г. и за време на француско-пруската војна од 1870 г, кога Прусија ја разбила Франција, главниот заштитник на папата. Италија го искористила тоа и ја присоединила папската држава со што завршило и нејзиното обединување. Престолнина станал градот Рим, но наместо демократска република таа станала буржоаска монархија со агресивна политика.
Монархистичка Италија
уреди
Новото Кралство Италија добило статус на Голема сила. Бидејќи Северна Италија била индустријализирана, јужните и руралните области на северот останале недоволно развиени и пренаселени, принудувајќи милиони луѓе да мигрираат во странство и да поттикнат голема и влијателна дијаспора. Италијанската социјалистичка партија постојано се зголемувала.
Во 1913 година, било усвоено универзалното право на глас. Предвоениот период во кој доминирал Џовани Џолити, премиер во пет мандати помеѓу 1892 и 1921 година, се одликувал со економска, индустриска и политичко-културна модернизација на италијанското општество. Почнувајќи од последните две децении на XIX век, Италија се развила во колонијална сила, освојувајќи ги Сомалија, Еритреја, подоцна Либија и Додеканезите[40]. Од 2 ноември 1899 до 7 септември 1901, Италија, исто така, учествувала како дел од Сојузот на осумте нации за време на Боксерското востание во Кина.
Италија била во сојуз со Германското и Австроунгарското Царство од 1882 година како дел од Тројната алијанса. Меѓутоа, нацијата имала свои замислени територии на австриска територија во Трентино, Австриското приморје, Фиум (Риека) и Далмација. Рим имал таен пакт со Франција, ефикасно поништувајќи ја својата улога во Тројната алијанса.[41]. На почетокот на непријателствата, Италија одбила да даде војници, тврдејќи дека Тројниот сојуз е одбранбен и дека Австроунгарија е агресор. Австроунгарската влада започнала преговори за да обезбеди италијанска неутралност, нудејќи ја француската колонија Тунис за возврат. Сојузниците направиле контра понуда во која Италија ќе го добие Јужен Тирол, австриското крајбрежје и територија на далматинскиот брег по поразот на Австроунгарија. Ова било формализирано со Договорот од Лондон. Понатаму охрабрена од сојузничката инвазија на Турција во април 1915 година, Италија се приклучила на Тројната Антанта и објавила војна на Австроунгарија на 23 мај. Петнаесет месеци подоцна, Италија објавила војна против Германија[42]
Италијанците имале бројна супериорност, но оваа предност била изгубена не само поради тешкиот терен во кој се водеа борбите, туку и поради користените стратегии и тактики.[43]. Маршал Лујџи Кадорна, верен поборник на фронталниот напад, имал соништа да се пробие на словенечкото плато, да ја преземе Љубљана и да се закани на Виена.
На фронтот во Трентино, Австроунгарците го искористиле планинскиот терен, кој го фаворизирал бранителот. По првичното стратешко повлекување, фронтот останал во голема мерка непроменет. Австроунгарците спровеле противнапад кон Верона и Падова, во пролетта 1916 година (Штрафекседиција), но имале мал напредок[44]. Почнувајќи од 1915 година, Италијанците под водство на Кадорна спровеле единаесет офанзиви на фронтот Изонцо по реката Изонцо, североисточно од Трст. Сите единаесет навреди биле одбиени од страна на Австроунгарците, кои се наоѓале на повисокиот терен. Во летото 1916 година, по Битката кај Добердо, Италијанците го зазеле градот Гориција. По оваа мала победа, фронтот останал статичен повеќе од една година, и покрај неколку италијански офанзиви, центрирани на Бањашице и Карстното плато источно од Гориција.
Централните сили започнале напад на офанзива на 26 октомври 1917 година, предводена од Германците. Тие постигнале победа во Капорето. Италијанската армија се повлекла на повеќе од 100 километри за да се реорганизира, стабилизирајќи го фронтот на реката Пијава. Бидејќи италијанската армија претрпела големи загуби во Битката кај Капорето, италијанската влада ги повикала да се оружат итн. '99 момчиња (Ragazzi del '99), односно сите мажи родени 1899 и претходн. Во 1918 година, Австроунгарците не успеале да се пробијат во низа битки кај Пијава и конечно биле решително поразени во Битката кај Виторио Венето во октомври истата година. На 1 ноември, италијанската морнарица уништила голем дел од австроунгарската флота стационирана во Пула, спречувајќи ја да се предаде на новата држава на Словенците, Хрватите и Србите. На 3 ноември, Италијанците го нападнале Трст од морето. Истиот ден, било потпишано примирјето на Вила Џусти. До средината на ноември 1918 година, италијанската војска го окупирала целиот поранешен австриски приморски реон и ја презела контролата над делот од Далмација, за кој во Лондон бил загарантиран за Италија[45]. До крајот на непријателствата во ноември 1918 година[46], адмиралот Енрико Мило се прогласил за гувернер на Италија во Далмација[46]. Австроунгарија се предала на 11 ноември 1918 година[47][48].
Фашистичка Италија
уреди
Социјалистичките вознемирувања што следеле по уништувањето на Големата војна, инспирирани од Руската револуција, довеле до контрареволуција и репресија низ цела Италија. Либералната установа, плашејќи се од револуција во советски стил, започнала да ја поддржува малата Национална фашистичка партија, предводена од Бенито Мусолини. Во Италија дошло до првата појава на фашизмот со доаѓањето на власт на фашистичкиот диктатор Бенито Мусолини по Маршот на Рим во октомври 1922.[49] По настанот, Мусолини бил поставен за премиер на земјата. Во текот на следните неколку години, Мусолини ги забранил сите политички партии и ги ограничил личните слободи, формирајќи диктатура. Овие акции привлекле меѓународно внимание и на крајот инспирирале слични диктатури како што биле оние во Нацистичка Германија и Шпанија.
Во 1935, Мусолини ја нападнал Етиопија и ја основал Италијанска Источна Африка, што резултирало со меѓународно отуѓување и водење до повлекување на Италија од Лигата на народите; Италија се здружила со Нацистичка Германија и Царство Јапонија и силно го поддржала Франциско Франко во граѓанската војна во Шпанија. Во 1939 година Италија ја анектирала Албанија, де факто протекторат со децении. Италија влегла во Втората светска војна на 10 јуни 1940 година. Откако првично напредувала во британски Сомалиленд, Египет, Балканот и источните фронтови, Италијанците биле поразени во Источна Африка и Северна Африка. На 27 септември 1940 Германија, Јапонија и Италија во Берлин го потпишале Тројниот Пакт, со што Оската и официјално била формирана.
На 29 октомври 1940 Италија ја започнала Грчко-Италијанската Војна, која завршила на 23 април 1941 со победа на Грција. Италијанските трупи биле принудени да се повлечат назад во Албанија.[50] Кратко по ова, британски сили од Комонвелтот започнале офанзиви против Египет и териториите окупирани од страна на Италија во источна Африка. Кон почетокот на 1941, италијанските сили биле принудени да се повлечат во Либија, по што Черчил наредил испраќање на трупи од Африка во Грција во форма на воена помош. Италијанската морнарица исто така претрпела значајни порази од кралската морнарица во Битката кај Таранто, каде што изгубила 3 воени бродови, а и подоцна претрпела загуби во Битката за Кејп Матапан.[51] Германија наскоро интервенирала за да и помогне на Италија. Хитлер испратил германски трупи во Либија во февруари 1941 и кон крајот на март 1941 започнале офанзива против ослабените сили на Комонвелтот. По поразот на Силите на Оската во Африка, Сојузниците започнале офанзива во Италија.
Во Средоземното Море, Сојузниците ја започнале Инвазијата на Сицилија, која траела од 9 јули до 17 август 1943, а завршила со победа на Сојузниците. Нападот на италијанското тло, заедно со претходните неуспеси на режимот на Бенито Мусолини придонеле за негово апсење кон крајот на јули 1943.[52] По окупацијата на Сицилија, Сојузниците ја започнале Инвазијата на Италија, која траела од 3 септември до 16 септември 1943, а завршила со победа на Сојузниците, додека во меѓувреме Италија капитулирала на 8 септември 1943.[53] По капитулацијата на Италија, Германија реагирала со разоружување на италијанските војници на териториите неокупирани од страна на Сојузниците, преземање контрола врз италијанските територии[54] сè уште неокупирани од страна на Сојузниците и поставување серии на одбранбени линии.[55] На 12 септември 1943 германски тим на воени специјалци го ослободиле Мусолини, по што тој ја формирал марионетската држава Социјална Република Италија[56] на северните делови од Италија тогаш под окупација на Германија. Сојузниците се бореле низ повеќе одбранбени линии, сè додека не стигнале до главната германска одбранбена линија кон средината на ноември 1943, уште попозната како Зимската Линија.[57] Битката за Монтекасино траела од 17 јануари до 18 мај 1944, а завршила со стратешка победа на Сојузниците. Битката за Анзио, уште попозната како Операција Шингл траела од 22 јануари до 5 јуни 1944, а завршила со победа на Сојузниците. Кон крајот на мај 1944, со успешниот тек на овие две офанзиви, германските сили биле принудени да се повлечат, по што на 4 јуни 1944 Рим бил заземен од страна на силите на Сојузниците.[58]
Непријателствата завршиле на 29 април 1945 година, кога германските сили во Италија се предле. Речиси половина милион Италијанци (вклучувајќи цивили) загинале во конфликтот[59], а италијанската економија била уништена. Приходот по глава на жител во 1944 година бил на најниска точка од почетокот на XX век[60].
Републиканска Италија
уреди
Италија станала република по референдумот[61] што се одржал на 2 јуни 1946 година. Ова исто така било и првпат италијанските жени да имаат право да гласаат[62]. Синот на Виктор Емануел III, Умберто, бил принуден да се откаже и бил прогонет. Уставот бил одобрен на 1 јануари 1948 година. Според Договорот за мир со Италија од 1947 година, поголемиот дел од Венеција-Џулија бил загубен, а подоцна и Слободната територија Трст била поделена меѓу двете држави. Италија, исто така, ги загубила сите свои колонијални поседи. Во 1950 година, италијанскиот Сомалиленд бил доделен како територија на Обединетите нации под италијанска администрација до 1 јули 1960 година.
Стравувањата во италијанскиот електорат за евентуално преземање на комунистите се покажале пресудни за првите парламентарни избори, на 18 април 1948 година, кога христијанските демократи, под водство на Алчиде Де Гаспери издвојувале убедлива победа. Како резултат на тоа, во 1949 година Италија станала членка на НАТО. Маршаловиот план помогнал да се заживее италијанската економија, која до крајот на 1960-тите имала период на одржлив економски пораст кој најчесто се нарекувал „Економско чудо. Во 1957 година, Италија станала основач на Европската економска заедница (ЕЕЗ), која стана членка на Европската унија (ЕУ) во 1993 година. на Договорот од Рим на 25 март 1957 година, создавајќи ја Европската економска заедница, претходник на денешната Европска Унија. Италија е основач на сите институции на ЕУ.
Од крајот на 1960-тите до почетокот на 1980-тите, земјата доживеала годините економска криза (особено по нафтената криза од 1973 година), распространети социјални конфликти и терористички масакри спроведени од спротивставени екстремистички групи, со наводно учество САД и советската разузнавачка служба[63][64][65]. Кулминација бил атентатот на водачот на Христијанската демократка партија, Алдо Моро во 1978 година и масакрот во железничката станица во Болоња во 1980 година, каде што 85 лица загинале.
Во 1980-тите, за првпат од 1945 година, две влади биле предводени од нехристијански-демократски премиери: еден републиканец (Џовани Спадолини) и еден социјалист (Бетино Кракси); сепак, христијанските демократи останале главната владина партија. За време на владата на Кракси, економијата се опоравила и Италија станала петта по големина индустриска нација во светот, откако во 70-тите години влегла во Г-7. Сепак, како резултат на неговите политики за трошење, италијанскиот национален долг пораснал, што наскоро поминал и 100% од БДП на земјата.
Италија се соочила со неколку терористички напади помеѓу 1992-1993 година, извршени од сицилијанската мафија, како последица на неколку доживотни казни изречени за време на т.н. „Макси процеси“ како и на новите мерки против мафијата што ги започнала владата. Во 1992 година, два големи динамитни напади ги убиле судиите Џовани Фалконе (23 мај во бомбашкиот напад на Капачи) и Паоло Борселино (19 јули во бомбашкиот напад Виа Де Амелио)[66]. Една година подоцна (мај-јули 1993) туристичките места биле нападнати, како што се Виа деи Георгофили во Фиренца, Виа Палестро во Милано и Пјаца Сан Џовани и Виа Сан Теодоро во Рим, оставајќи 10 мртви и 93 повредени и предизвикувајќи голема штета на културното наследство, како што е галеријата Уфици. Католичката црква отворено ја осудила мафијата, а две цркви биле бомбардирани и еден свештеник бил застрелан во Рим[67][68][69]. Исто така во почетокот на деведесеттите години, Италија се соочила со значителни предизвици, бидејќи гласачите - разочарани од политичката парализа, масивниот јавен долг и големиот корупциски систем откриен од истрагата „Чисти раце“, побарале радикални реформи. Во скандалите биле вклучени сите поголеми партии, но особено оние во владината коалиција: Христијанските демократи, кои владееле речиси 50 години, биле подложени на тешка криза и на крајот распуштени, поделени во неколку фракции[70]. Комунистите се реорганизирале како социјалдемократска сила. Во текот на 1990-тите и 2000-тите, централно-десничарската (во која доминирал медиумскиот магнат Силвио Берлускони) и централно-левичарските коалиции (предводени од универзитетскиот професор Романо Проди) наизменично ја управувале земјата.
Во доцните 2000-ти, Италија била сериозно погодена од Големата рецесија. Економската криза била еден од главните проблеми што го принудиле Берлускони да поднесе оставка во 2011 година. Владата на конзервативниот премиер била заменета со кабинетот на Марио Монти. По општите избори во 2013 година, заменик-секретарот на Демократската партија Енрико Лета формирал нова влада на чело на коалицијата од десничари и левичари. Во 2014 година, предизвикан од новиот секретар на Матео Ренци, Лета поднел оставка и бил заменет од Ренци. Новата влада започнала важни уставни реформи, како што е укинувањето на Сенатот и новиот изборен закон. На 4 декември уставната реформа била одбиена на референдум и Ренци поднел оставка по неколку дена на 12 декември; Министерот за надворешни работи, Паоло Џентилони, бил назначен за нов премиер.
Италија била погодена од европската миграциона криза во 2015 година, бидејќи станала влезна точка и водечко одредиште за повеќето баратели на азил кои влегуваат во ЕУ. Од 2013 година, земјата примила повеќе од 700.000 мигранти и бегалци[71], главно од потсахарска Африка[72], што предизвикало голем притисок од јавноста и зголемена поддршка за екстремните десничари и евроскептичните политички партии[73][74]. По изборите во 2018 година, универзитетскиот професор Џузепе Конте станал премиер на чело на популистичката коалиција[75]. На негово место во 2021 г. дошол партиски независниот Марио Драги.
Географија
уреди
Италија се наоѓа во Јужна Европа, помеѓу ширините 35° и 47° С, и должина 6° и 19° Е. На север, Италија граничи со Франција, Швајцарија, Австрија и Словенија. На југ се состои од целиот италијански полуостров и двете средоземни острови Сицилија и Сардинија (двата најголеми острови на Средоземјето), покрај многу помали острови. Суверените држави Сан Марино и Ватикан се енклави во Италија[76][77], додека Кампионе д’Италија е италијански ексклав во Швајцарија[78].
Вкупната површина на земјата е 301.230 км2, од кои 294.020 км2 копнои 7.210 км2 вода[79]. Вклучувајќи ги и островите, Италија има крајбрежје и граница на 7.600 километри на Јадранското, Јонското и Тиренското Море (740 километри), а границите се делат со Франција (488 километри), Австрија 430 км, Словенија (232 км) и Швајцарија (740 км)). Сан Марино (39 км) и Ватикан (3.2 км), двете енклави, го сочинуваат остатокот[79].
Апенинските планини го формираат столбот на полуостровот, а Алпите го формираат поголемиот дел од својата северна граница, каде што највисоката точка во Италија се наоѓа на Монте Бјанко (4.810 метри). По, најдолгата река во Италија (652 километри), тече од Алпите на западната граница со Франција и ја преминува рамнината Падската низина на патот кон Јадранското Море. Најголеми езера се: Гарда (367,94 км2), Маџоре (212,51 км2, чиј мал северен дел е Швајцарија), Комо (145,9 км2), Тразименско Езеро (124.29 км2) и Болсена (113.55 км2).
Иако земјата го вклучува италијанскиот полуостров, соседните острови и поголемиот дел од јужниот алпски басен, дел од територијата на Италија се протега надвор од алпскиот басен, а некои острови се наоѓаат надвор од евроазискиот континентален појас.
Води
уреди
Четири различни мориња го опкружуваат Италијанскиот Полуостров: Јадранското Море на исток[80], Јонското Море на југ[81] и Лигурското Море и Тиренското Море на запад[82].
Повеќето од реките на Италија се влеваат или во Јадранското Море, како што се По, Пијава, Адиџе, Брента, Талглијаменто и Рено, или во Тиренското Море, како Арно, Тибар и Волтурно. Водите од некои погранични општини (Ливињо во Ломбардија, Сан Кандидо во Трентино-Јужен Тирол) се влеваат во Црното Море преку Драва, притока на Дунав, и водите од Лаго ди Леи во Ломбардија во Северното Море преку сливот на Рајна[83].
Во северниот дел на земјата се наоѓаат неколку морски езера, од кои најголемото е Гарда (370 км2). Други познати езера се Маџоре (212,51 км2, чиј мал северен дел е Швајцарија), Комо (145,9 км2), Изео, Идро итн.[84] Други значајни езера на Италијанскиот полуостров се Тразименско Езеро (124.29 км2), Болсена (113.55 км2), Брачано, Вико, Варано итн.[85]
Вулканологија
уреди
Земјата се наоѓа на местото каде се среќаваат Евроазиската и Африканската Плоча, што доведува до значителна сеизмичка и вулканска активност. Во Италија има 14 вулкани, од кои четири се активни: Етна, Стромболи, Вулкано и Везув. Последниот е единствениот активен вулкан во континентална Европа и е најпознат по уништувањето на Помпеја и Херкуланеум во ерупцијата во 79 година. Неколку острови и ридови се создадени со вулканска активност, а сè уште постои голема активна калдера северозападно од Неапол.
Високата вулканска и магматска активност е поделена на провинции:
- Магматска: Токсана (Кимини, Толфа и Амијата)[86][87];
- Магматска: Лацио (Волсини, Вико Нел Лацио, Монти Албани, Рокамонфина)[87][88];
- Ултра-алкален: Умбрија (Сан Венанцо, Купаело и Полино)[87][88]
- Вулканско ѕвоно (Везув, Кампи Флегреи, Искја)[87][88];
- Ветрен лак и Тиренски басен (Еолски Острови и Тиренски плажи)[87][88];
- Африканско-јадранска Авампа (Сицилиски Проток, Фердинандеа, Етна и планината Вултуре)[87][88].
Италија била првата земја која започнала да користи геотермална енергија за производство на електрична енергија[89]. Високиот геотермален градиент што е дел од полуостровот ја прави потенцијална во овој сектор. Истражувањата спроведени во 1960-тите и 1970-тите ги идентификувале потенцијалните геотермални полиња во Лацио и Тоскана, како и во повеќето вулкански острови[89].
Животна средина
уредиПо брзиот индустриски раст, Италија долго време се спротивставувала на проблемите со животната средина. По неколку подобрувања, денес се рангира на 84. место во светот за еколошка одржливост[90]. Националните паркови опфаќаат околу 5% од земјата[91]. Во последната деценија, Италија станала една од водечките светски производители на обновлива енергија, рангирајќи ја на четвртото место по инсталирани сончеви енергетски капацитети[92][93] и шести најголем носител на капацитет за ветер во 2010 година[94]. Обновливите енергии сочинуваат околу 12% од вкупната потрошувачка на примарна и финална енергија во Италија, со идна целна акција поставена на 17% за 2020 година. Сепак, загадувањето на воздухот останува сериозен проблем, особено во индустриализираниот север, достигнувајќи го десеттото највисоко ниво во светот на индустриските емисии на јаглерод диоксид во 1990-тите[95]. Италија е дванаесетти најголем производител на Јаглерод диоксид[96][97]. Големиот сообраќај и застојот во најголемите области на метрополите продолжуваат да предизвикуваат сериозни проблеми во врска со животната средина и здравјето.
Многу водни текови крајбрежни делови исто така биле загадени од индустриската и земјоделската активност, додека поради зголемувањето на нивото на водата, Венеција редовно е поплавена во последниве години. Отпадот од индустриска активност не секогаш се отстранува со правни средства и истото довело до трајни здравствени ефекти врз жителите на погодените области, како што е случајот со катастрофата Севезо. Земјата, исто така, управувала со неколку јадрени реактори меѓу 1963 и 1990 година, но, по несреќата во Чернобил и референдумот за ова прашање, била прекината јадрената програма, одлука што ја отфрлила владата во 2008 година, планирајќи да изгради четири атомски централи со француска технологија[98].
Сечењето на шумите и слабите политики за управување со земјиштето довеле до значителна ерозија во сите планински региони во Италија, до големи еколошки катастрофи како што се поплавата на браната Вајонт во 1963[99] година, Сарното.
Клима
уреди
Поради местоположбата на полуостровот и главно планинската внатрешна конформација, климата на Италија е многу разновидна. Во повеќето од внатрешните северни и централни региони, климата се движи од влажна суптропска до влажна континентална и океанска клима. Особено, климата на географскиот регион По е претежно континентална, со сурови зими и жешки лета[101][102].
Крајбрежните области на Лигурија, Тоскана и поголемиот дел од југот генерално се вклопуваат во средоземниот климатски стереотип. Условите на крајбрежните области можат да бидат многу различни од повисоките места и долини во внатрешноста, особено во зимските месеци кога повисоките надморски височини имаат тенденција да бидат ладни, влажни и често снежни. Крајбрежните региони имаат благи зими и топли и генерално суви лета, иако ниските долини можат да бидат многу жешки во лето. Просечните зимски температури варираат од 0 °C на Алпите до 12 °C во Сицилија, па просечните летни температури се движат од 20 °C до над 25 °C. Зимите можат да варираат во голема мера низ целата земја со бавни, магливи и снежни периоди на север и поблаги сончеви услови на југ. Летото може да биде топло и влажно низ целата земја, особено на југ, додека северните и централните области може да доживеат повремени грмотевици од пролет до есен[103].
Политички систем
уредиИталија е унитарна парламентарна република од 2 јуни 1946 година, кога монархијата била укината со уставниот референдум. Претседателот на Италија (Претседател на републиката), во моментов Серџо Матарела од 2015 година, е шеф на државата на Италија. Претседателот се избира за мандат од шест години од парламентот на Италија и некои регионални гласачи на заедничка седница. Италија има демократски устав, кој произлегува од работата на конститутивното собрание формирано од претставниците на сите антифашистички сили кои придонеле за поразот на нацистичките и фашистичките сили за време на Граѓанската војна.
Влада
уреди
Италија има парламентарна влада заснована на мешан пропорционален и мнозински гласачки систем. Парламентот е дводомен. Претставниците на двата органа на парламентот се бираат на избори, а се користи мешан состав. Премиерот е официјално претседател на Советот на министри односно шеф на владата на Италија. Премиерот и кабинетот ги именува претседателот на Република Италија и мора да бидат изгласани во парламентот за да стапат на функција. За да остане премиерот мора да ги помине и евентуалните понатамошни гласови на доверба или недоверба во Парламентот.
Премиерот е претседател на Советот на министри - кој има ефикасна извршна власт - и тој мора да добие одобрение од Советот за извршување на повеќето политички активности. Канцеларијата е слична на оние во повеќето други парламентарни системи, но водачот на италијанската влада не е овластен да побара распуштање на Парламентот на Италија.
Друга разлика со слични канцеларии е дека целокупната политичка одговорност за разузнавањето е доделена на претседателот на Советот на министри. Врз основа на тоа, премиерот има ексклузивна моќ за: координирање на разузнавачките политики, утврдување на финансиски ресурси и зајакнување на националната сајбер-безбедност, заштита на државни тајни, овластување на агентите за извршување на операции, во Италија или во странство[104].
Особеноста на италијанскиот парламент тоа што им се дава право на италијанските државјани кои живеат во странство да изберат 12 пратеници и 6 сенатори избрани во четири различни изборни единици во странство. Три најголеми политички партии во Италија се Движењето „Пет ѕвезди“, Демократската партија и Северна лига. За време на општите избори во 2018 година, овие три партии освоиле 614 од вкупно 630 места во Домот на делегатите и 309 од вкупно 315 во Сенатот[105]. Форца Италија на Силвио Берлускони, која формирала централнодесничарска коалиција со Северна лига на Матео Салвини и Браќа на Италија на Џорџа Мелони, ги освоиле повеќето места без да добијат мнозинството во парламентот. Останатите места ги освоиле Движењето „Пет ѕвезди“, Демократската партија итн.
Закон и кривично право
уреди
Италијанскиот судски систем се заснова на римскиот закон, изменет со Наполеонскиот кодекс и подоцнежните закони. Врховниот суд е највисокиот суд во Италија за случаи на кривична и граѓанска постапка. Уставниот суд на Италија е иновација по Втората светска војна. Италијанскиот организиран криминал и криминалните организации се инфилтрирале во социјалниот и економскиот живот на многу региони во јужна Италија, од кои најозлогласена е Сицилијанската мафија, која подоцна се проширила во некои странски земји како Соединетите држави. Приходите на мафијата може да достигнат 9% од БДП на Италија[106][107] of Italy's GDP.[108].
Во извештајот од 2009 година се идентификувани 610 комуни кои имаат силно присуство во мафијата, каде што живеат 13 милиони Италијанци и 14,6% од италијанскиот БДП[109][110]. Калабриската ’Ндрангета, денес најверојатно најмоќната злосторничка организација на Италија, придобива околу 3% од БДП на земјата[111]. Сепак, 0,013 на 1.000 луѓе, Италија е само 47-та место по највисока стапка на убиства[112].
Спроведување на законот
уреди
Имплементацијата на законот во Италија е обезбедена од повеќе полициски сили, од кои пет се национални. Државната полиција или Polizia di Stato е цивилна национална полиција на Италија. Заедно со патролирањето, истражувањето и извршувањето на законот, таа ја надгледува безбедноста на сообраќајот. Карабинери е вообичаено име за Arma dei Carabinieri, жандармерија која исто така служи како воена полиција за италијанските вооружени сили.
Guardia di Finanza (Финансиска гарда) е корпус под надлежност на министерот за економија и финансии. Корпусот ја контролира финансиската, економската, судската и јавната безбедност. Polizia Penitenziaria (затворска гарда) управува со италијанскиот затворски систем и се справува со транспортот на затворениците.
Надворешни односи
уреди
Италија е основач на Европската економска заедница (ЕЕЗ), денес Европската Унија (ЕУ) и на НАТО. Италија била примена во Обединетите нации во 1955 година, и е член и силен поддржувач на голем број меѓународни организации, како што се Организацијата за економска соработка и развој (ОЕЦД), Општ договор за царевини и трговија/Светска трговска организација (ГАТТ / СТО), Организација за безбедност и соработка на Европа (ОБСЕ), Советот на Европа и Средноевропската иницијатива. Нејзиното неодамнешно или претстојно свртување во ротирачкото претседателство на меѓународните организации ја вклучува Организацијата за безбедност и соработка на Европа во 2018 година, Г7 во 2017 година и Советот на ЕУ од јули до декември 2014 година. Италија исто така е постојана непостојана членка на Советот за безбедност на ОН.
Италија силно ја поддржува мултилатералната меѓународна политика, поддржувајќи ги Обединетите нации и нејзините меѓународни безбедносни активности. Од 2013 година, Италија распоредила 5.296 војници во странство, ангажирани во 33 мисии на ОН и НАТО во 25 земји во светот[113]. Италија распоредила војници за поддршка на мировните мисии на ОН во Сомалија, Мозамбик и Источен Тимор и обезбедува поддршка за операциите на НАТО и ОН во Босна, Косово и во Албанија. Италија распоредила повеќе од 2.000 војници во Авганистан, во знак на поддршка на Операцијата за трајна слобода (ОЕФ) од февруари 2003 година.
Италија ги поддржува меѓународните напори за реконструкција и стабилизирање на Ирак, но го повлекла својот воен контингент од околу 3.200 војници до 2006 година, одржувајќи само хуманитарни оператори и друг цивилен персонал. Во август 2006 година Италија распоредила околу 2.450 војници во Либан за мировната мисија на Обединетите нации[114]. Италија е еден од најголемите финансиери на Палестинскиот национален орган, кој придонесува со 60 милиони евра само во 2013 година[115].
Војска
уреди.jpg)
.jpg)
Италијанската армија, морнарицата, воздухопловните сили и карабинерите колективно ги формираат италијанските вооружени сили, под команда на Врховниот одбранбен совет, со кој претседава Претседателот на Италија. Од 2005 година, воената служба е доброволна[116]. Во 2010 година, италијанската војска имала 293.202 персонал на активна должност[117], од кои 114.778 Карабинери[118]. Вкупните италијански воени трошоци во 2010 година се рангирани на десеттото место во светот, со 35,8 милијарди долари, што е еднакво на 1,7 отсто од националниот БДП. Како дел од стратегијата за споделуваoе на јадреното оружје на НАТО, во Италија се наоѓаат 90 јадрени бомби на САД Б61, сместени во воздухопловните бази[119].
Италијанската армија е национална копнена одбранбена сила, која броела 109.703 во 2008 година. Неговите најпознати борбени возила се борбеното возило Дардо, уништувачот на тенкови Центауро и Ариете, а меѓу авионите се хеликоптерот Мангстуста, во последните години распоредени во мисиите на ЕУ, НАТО и ОН. Исто така, располага со голем број оклопни возила Леопард 1 и М113.
Италијанската морнарица во 2008 година имала 35.200 активен персонал со 85 бродови и 123 авиони[120]. Во поново време италијанската морнарица, членка на ЕУ и НАТО, учествува во многу коалициски мировни операции низ целиот свет.
Италијанските воздухопловни сили во 2008 година имале сила од 43.882 и оперирале 585 авиони, вклучувајќи 219 борбени авиони и 114 хеликоптери. Транспортната способност е загарантирана со флота од 27 C-130Js и C-27J Спартан[121].
Административна поделба
уредиИталија е поделена на 20 региони, пет од овие региони имаат посебен автономен статус што им овозможува да донесуваат закони за некои од нивните локални прашања. Земјата е поделена на 14 метрополски градови (città metropolitane) и 96 провинции, кои пак се поделени на 7.960 општини (2018) (comuni)[122].
| бр. | Област | Главен град | На италијански | |
|---|---|---|---|---|
| 1 | Абруцо | Л’Аквила | Abruzzo | L'Aquila |
| 2 | Аостинска Долина | Аоста | Valle d'Aosta | Aosta |
| 3 | Апулија | Бари | Puglia | Bari |
| 4 | Базиликата | Потенца | Basilicata | Potenza |
| 5 | Калабрија | Катанѕаро | Calabria | Catanzaro |
| 6 | Кампанија | Неапол | Campania | Napoli |
| 7 | Емилија-Ромања | Болоња | Emilia-Romagna | Bologna |
| 8 | Фурланија-Јулијска област | Трст | Friuli-Venezia Giulia | Trieste |
| 9 | Лацио | Рим | Lazio | Roma |
| 10 | Лигурија | Џенова | Liguria | Genova |
| 11 | Ломбардија | Милано | Lombardia | Milano |
| 12 | Марке | Анкона | Marche | Ancona |
| 13 | Молизе | Кампобасо | Molise | Campobasso |
| 14 | Пиемонт | Торино | Piemonte | Torino |
| 15 | Сардинија | Каљари | Sardegna | Cagliari |
| 16 | Сицилија | Палермо | Sicilia | Palermo |
| 17 | Трентино-Јужен Тирол | Тренто | Trentino-Alto Adige | Trento |
| 18 | Тоскана | Фиренца | Toscana | Firenze |
| 19 | Умбрија | Перуџа | Umbria | Perugia |
| 20 | Венето | Венеција | Veneto | Venezia |
Главен град на Италија е Рим. Градот има 2,877,215 жители. Со оваа бројка тој е четврти најнаселен град во Европската Унија.Градот се наоѓа во централно-западниот дел на Апенинскиот Полуостров. Низ Рим поминува реката Тибар. Се наоѓа во областа Лацио и е исто така главен град на оваа област.
Стопанство
уреди
Италија има голема напредна[123] мешана капиталистичка економија, која е рангирана како трета по големина во Еврозоната и осма по големина во светот[124]. Како основач на Г7, Еврозоната и ОЕЦД, се смета за една од најиндустријализираните земји во светот и водечка земја во светската трговија и извоз[125][126][127]. Таа е високо развиена земја, со светски највисок квалитет на живот во светот во 2005 година[128] и 26-та според Индексот за човековиот развој[129]. Земјата е позната по својот креативен и иновативен бизнис, голем и конкурентен земјоделски сектор[130] (со најголемо производство на вино во светот[131]), и позната по нејзините влијателни и квалитетни автомобили, машини, храна, дизајн и модната индустрија[132][133][134].
Италија е шестата најголема светска земја во производство[137], која се одликува со помал број глобални мултинационални корпорации од другите економии со слична големина и голем број динамични мали и средни претпријатија, кои се познати во неколку индустриски области, кои се столбот на италијанската индустрија. Земјата поседува производствен сектор кој често се фокусира на извозот на пазарите на ниши и луксузни производи, дека ако едната страна е помалку способна да се натпреварува со квантитетот, од друга страна е поспособна да се соочи со конкуренцијата од Кина и други нови азиски економии врз основа на пониски трошоци за работна сила, со производи со повисок квалитет[138]. Италија е 7-тиот најголем извозник во светот во 2016 година. Нејзини најблиски трговски врски се со другите земји од Европската Унија, со коишто се спроведува околу 59% од нејзината вкупна трговија. Најголеми трговски партнери на ЕУ, според уделот на пазарот, се Германија (12,9%), Франција (11,4%) и Шпанија (7,4%)[139].
Автомобилската индустрија е значаен дел од италијанскиот производен сектор, со над 144.000 фирми и речиси 485.000 вработени лица во 2015 година[140], и придонес од 8,5% на италијанскиот БДП[141]. Fiat Chrysler Automobiles или FCA е моментално седмиот најголем производител на автомобили во светот[142]. Земјата може да се пофали со широк спектар на реномирани производи, од многу компактни градски автомобили до луксузни суперкарки како што се Maserati, Lamborghini и Ferrari, кој бил оценет како најмоќниот светски бренд[143].
Италија е дел од европскиот Внатрешен пазар кој претставува повеќе од 500 милиони потрошувачи. Неколку домашни комерцијални политики се утврдени со договори меѓу членовите на Европската унија (ЕУ) и со законодавството на ЕУ. Италија ја вовела заедничката европска валута, еврото во 2002 година[144][145]. Таа е членка на Еврозоната која претставува околу 330 милиони жители. Нејзината монетарна политика е поставена од Европската централна банка.
Италија била тешко погодена од финансиската криза од 2007-08, што ги влошило структурните проблеми на земјата[146]. Ефикасно, по силниот раст на БДП од 5-6% годишно од 1950-тите до раните 1970-ти[147], и постепеното забавување во 1980-90-тите години, земјата речиси стагнирала во 2000-тите[148][149]. Политичките напори за заживување на растот со огромни владини трошоци на крајот довеле до сериозен пораст на јавниот долг, кој изнесувал 131,8 отсто од БДП во 2017 година[150], и кој се рангирал како втор во ЕУ само по грчкиот[151]. За сето тоа, најголемиот дел од италијанскиот јавен долг е во сопственост на национални субјекти, голема разлика помеѓу Италија и Грција[152], и нивото на долгот на домаќинствата е многу понизок од просекот на ОЕЦД[153].
Големата разлика меѓу северот и југот е главен фактор за социо-економската слабост[154]. Тоа може да се забележи со огромната разлика во статистичкиот приход меѓу северните и јужните региони и општините[155]. Најбогатата провинција, Алто Адиџе-Јужен Тирол, заработува 152% од националниот БДП по глава на жител, додека најсиромашниот регион, Калабрија, 61%[156]. Стапката на невработеност (11,1%) е малку над просекот на Еврозоната[157], но дестабилизираната бројка изнесува 6,6% на северот и 19,2% на југ[158]. Стапката на невработеност кај младите (31,7% во март 2018 година) е екстремно висока во споредба со стандардите на ЕУ[159].
Земјоделство
уреди
Според последниот национален попис на земјоделството, во 2010 година имало 1,6 милиони фарми (од 32,4% во 2000 година) кои покривале 12,7 милиони хектари (63% од нив се наоѓаат во Јужна Италија[160]). Огромното мнозинство (99%) се семејни и мали, со просек од само 8 хектари[160]. Од вкупната површина во земјоделска употреба (без шумарство), зрнестите полиња зафаќаат 31%, овоштарници од маслиново дрво 8,2%, лозови насади 5,4%, овошни насади 3,8%, шеќерна репка 1,7% и хортикултура 2,4%. Остатокот е првенствено посветен на пасиштата (25,9%) и житарици (11,6%)[160].
Италија е најголемиот производител на вино во светот[161], и еден од водечките во маслиновото масло, овошјето (јаболка, маслинки, грозје, портокал, лимони, круши, кајсии, лешници, праски, цреши, сливи, јагоди и киви), зеленчук (особено артичока и домати). Најпознатите италијански вина се Кјанти и Бароло. Други познати вина се Барбареско, Барбера ди Асти, Брунело ди Монталчино, Фраскати, Монтепулчано д'Абруцо, Морелино ди Сканзано и пенливи вина како Францијакорта и Просеко. Квалитетните стоки во кои Италија специјализира, особено веќе споменатите вина и регионалните сирења, често се заштитени со сертификати за квалитет.
Инфраструктура
уреди
Во 2004 година, транспортниот сектор во Италија остварил промет од околу 119,4 милијарди евра, вработувајќи 935,700 лица во 153,700 претпријатија. Во однос на националната патна мрежа, во 2002 година имало 668.721 километри патишта во Италија, вклучувајќи 6.487 километри автопатишта, државни, но приватно управувани од Атлантиа. Во 2005 година, националната патна мрежа била користена од околу 34.667.000 патнички автомобили (590 автомобили на 1.000 луѓе) и 4.015.000 товарни возила[163].
Националната железничка мрежа, во државна сопственост и управувана од Рете Феровиарија Италијана, во 2008 година изнесувала 16.529 километри, од кои 11.727 километри се електрифицирани и на кои работат 4802 локомотиви и вагони.
Националната мрежа за внатрешни водни патишта опфаќала 1.477 километри пловни реки и канали во 2002 година. Во 2004 година имало околу 30 главни аеродроми, вклучувајќи ги и двата центри на Малпенза во Милано и Леонардо да Винчи во Рим и 43 големи пристаништа, вклучувајќи го и пристаништето во Џенова, најголемото и второ по големина во Средоземното Море. Во 2005 година Италија имала цивилна воздухопловна флота од околу 389.000 единици и трговска флота од 581 бродови[163]. На Италија и е потребно да увезува околу 80% од своите енергетски потреби[164][165][166].
Италија не инвестира доволно за да го одржи снабдувањето со вода за пиење. Законот Гали, усвоен во 1993 година, имал за цел да го зголеми нивото на инвестиции и да го подобри квалитетот на услугите преку консолидирање на давателите на услуги, нивна поефикасност и зголемување на нивото на поврат на трошоците преку тарифни приходи. И покрај овие реформи, нивоата на инвестиции се намалиле и остануваат далеку од доволни[167][168][169].
Туризам
уреди
Италија е петта најпосетена земја во светот, со вкупно 52,3 милиони меѓународни пристигнувања во 2016 година[171]. Вкупниот придонес од туризмот кон БДП (вклучувајќи ги и пошироките ефекти од инвестициите, синџирот на набавки и влијанијата предизвикани од доходот) изнесувал 162,7 милијарди евра во 2014 година (10,1% од БДП) и генерирал 1,082,000 работни места директно во 2014 година (4,8% од вкупната вработеност)[172].
Италија е позната по своите културни и еколошки туристички правци и е дом на 54 објекти вклучени во списокот на УНЕСКО за светско наследство, најмногу во светот[173]. Рим е трет најпосетен град во Европа и 12-ти во светот, со 9,4 милиони посети во 2017 година, додека Милано е 27-ми во светот со 6,8 милиони туристи[174]. Покрај тоа, Венеција и Фиренца исто така се меѓу првите одредишта во светот.
Надворешна трговија
уредиВо 2023 година, вкупната надворешнотрговска размена на Италија изнесувала околу 1 200 милијарди евра, од кои 626 милијарди отпаѓале на извозот, додека вредноста на увозот изнесувала 592 милијарди. Италија учествувала со 2,9 % во вкупниот светски извоз и 2,7 % во вкупнито светски увоз. Италија е третиот најголем извозник и петтиот најголем увозник во Европската Унија. Во структурата на италијанскиот извоз најголемо учество (речисис 40 %) имаат возилата, нуклеарните реактори, фармацевтските производи и електричните машини. Од друга страна, најголемо учество во увозот имаат производите од машинската индустрија, електроиндустријата, минералните горива, органските хемикалии, железото и челикот. Најголеми трговски партнери на Италија се: САД, Кина, Швајцарија, Велика Британија, Германија, Франција и Шпанија.[175]
| 2019 | 2020 | 2021 | 2022 | 2023 | |
|---|---|---|---|---|---|
| извоз | 480 | 437 | 521 | 630 | 626 |
| увоз | 424 | 374 | 480 | 664 | 592 |
| трговско салдо | 56 | 63 | 40 | -34 | 34 |
Демографија
уреди_alt_colours.jpg)
На крајот на 2013 година, Италија имала 60.782.668 жители[177]. Како резултат на густината на населението, 202 жители на квадратен километар, процентот е повисок од оној на повеќето западноевропски земји. Сепак, густината на населението е многу нееднаква. Најгусто населените области се регионот По (која опфаќа речиси половина од националното население) и градските области во Рим и Неапол, додека огромните региони како што се висорамнините на Алпите и Апенините, плажите на Базиликата и островот Сардинија се многу ретко населени.
Населението на Италија речиси двојно се зголемило во текот на XX век, но моделот на раст бил крајно нерамномерен поради големата внатрешна миграција од руралниот југ во индустриските градови на север, феномен што се случил како последица на италијанското економско чудо од 1950-1960-тите. Високата плодност и стапката на раѓање опстојувале до 1970-тите, по што започнале да опаѓаат. Населението брзо старее. На крајот на 2000-тите, еден од пет Италијанци бил над 65 години[178]. Меѓутоа, во последниве години Италија забележала значителен пораст на наталитетот[179]. Вкупната стапка на фертилитет, исто така, се искачила од најниско ниво од 1,18 деца по жена во 1995 година на 1,41 во 2008 година[180]. Се очекува стапката да достигне 1,6-1,8 во 2030 година[181]. Италија има петто најстаро население во светот, со средна возраст од 45,8 години[182].
Од крајот на 19 век до 1960-тите, Италија била земја на масовна емиграција. Помеѓу 1898 и 1914 година, врвните години на италијанската дијаспора, околу 750.000 Италијанци емигрирале секоја година[183]. Дијаспората се однесува на повеќе од 25 милиони Италијанци и се смета за најголема масовна миграција на современо време[184]. Како резултат на тоа, денес повеќе од 4,1 милиони италијански државјани живеат во странство[185], додека најмалку 60 милиони луѓе со полно или делумно италијанско потекло живеат надвор од Италија, особено во Аргентина[186], Бразил[187], Уругвај[188], Венецуела[189], САД[190], Канада[191], Австралија[192] и Франција.[193].
| Бр. | Регион | Нас. | Бр. | Регион | Нас. | ||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 Рим  Милано |
1 | Рим | Лацио | 2,872,021 | 11 | Венеција | Венето | 264,579 |  Неапол  Торино |
| 2 | Милано | Ломбардија | 1,337,155 | 12 | Верона | Венето | 260,125 | ||
| 3 | Неапол | Кампанија | 978,399 | 13 | Месина | Сицилија | 240,414 | ||
| 4 | Торино | Пиемонт | 896,773 | 14 | Падова | Венето | 211,210 | ||
| 5 | Палермо | Сицилија | 678,492 | 15 | Трст | Фурланија-Јулиска Краина | 205,413 | ||
| 6 | Џенова | Лигурија | 592,507 | 16 | Таранто | Апулија | 202,016 | ||
| 7 | Болоња | Емилија-Ромања | 386,181 | 17 | Бреша | Ломбардија | 196,058 | ||
| 8 | Фиренца | Тоскана | 381,037 | 18 | Прато | Тоскана | 191,002 | ||
| 9 | Бари | Апулија | 327,361 | 19 | Парма | Емилија-Ромања | 190,284 | ||
| 10 | Катанија | Сицилија | 315,601 | 20 | Модена | Емилија-Ромања | 185,148 | ||
Метрополски градови
уреди| Метрополитенски градови | Регион | Површина (км2) | Население (1 јануари 2016) | Поголеми урбани зони (ПУЗ) Население (2016) |
|---|---|---|---|---|
| Рим | Лацио | 5,352 | 4,340,474 | 4,414,288 |
| Милано | Ломбардија | 1,575 | 3,208,509 | 5,111,481 |
| Неапол | Кампанија | 1,171 | 3,113,898 | 3,418,061 |
| Торино | Пиемонт | 6,829 | 2,282,127 | 1,769,475 |
| Палермо | Сицилија | 5,009 | 1,271,406 | 1,033,226 |
| Бари | Апулија | 3,821 | 1,263,820 | 749,723 |
| Катанија | Сицилија | 3,574 | 1,115,535 | 658,805 |
| Фиренца | Тоскана | 3,514 | 1,113,348 | 807,896 |
| Болоња | Емилија-Ромања | 3,702 | 1,005,831 | 775,247 |
| Џенова | Лигурија | 1,839 | 854,099 | 713,243 |
| Венеција | Венето | 2,462 | 855,696 | 561,697 |
| Месина | Сицилија | 3,266 | 640,675 | 273,680 |
| Реџио Калабрија | Калабрија | 3,183 | 555,836 | 221,139 |
| Каљари | Сардинија | 1,248 | 430,413 | 488,954 |
Имиграција
уреди
Во 2016 година, Италија имала околу 5.05 милиони странски жители[196], што сочинувале 8,3% од вкупното население. Податоците вклучуваат повеќе од половина милион деца родени во Италија за странски државјани - втора генерација имигранти, но не ги исклучуваат странските државјани кои подоцна стекнале италијанско државјанство[197]. Во 2016 година, околу 201.000 луѓе стекнале италијанско државјанство[198] (130.000 во 2014 година[199]). Официјалните бројки, исто така, ги исклучуваат нелегалните имигранти, кои биле проценети во 2008 година најмалку 670.000[200].
Почнувајќи од раните 1980-ти, до тогаш лингвистичкото и културно хомогено општество, Италија започнала да привлекува значителни приливи на странски имигранти[201]. По падот на Берлинскиот ѕид, а од неодамна и проширувањето на Европската унија во 2004 и 2007 година, големите бранови на миграција започнале од поранешните социјалистички земји во Источна Европа (особено Романија, Албанија, Украина и Полска). Подеднакво важен извор на имиграција е соседна Северна Африка (особено Мароко, Египет и Тунис), со зголемени миграции како последица на Арапската пролет. Понатаму, во последниве години се забележани растечки миграции од Азија и Тихиот Океан (особено Кина[202] и Филипини) и Латинска Америка.
Во моментов, околу еден милион романски државјани (околу 10% од нив се етнички групи од ромскиот народ[203]) се официјално регистрирани како жители во Италија, по што следат Албанците и Мароканците со околу 500.000. Бројот на нерегистрирани Романци е тешко да се процени, но Балканската мрежа за истражувачки извештаи во 2007 година посочила дека можеби имало половина милион или повеќе[204]. Генерално, на крајот од 2000-тите странците родени во Италија биле: Европа (54%), Африка (22%), Азија (16%), Америка (8%) и Океанија (0.06%). Распределбата на имигранти е во голема мера нееднаква во Италија: 87% од имигрантите живеат во северните и централните делови на земјата (економски најразвиени обла сти), додека само 13% живеат во јужната половина на полуостровот.
Јазици
уреди
Офицвијалниот јазик во Италија е италијанскиот јазик, како што е наведено во рамковниот закон бр. 482/1999[205] и специјалниот статут на Трентино-Јужен Тирол[206], кој е усвоен со уставен закон. Постојат околу 64 милиони италијански говорници[207][208][209] и уште 21 милиони, кои го користат како втор јазик[210]. Италијански честопати се зборува во регионална смисла, а не со мешање на италијанските регионални и малцински јазици[211][212]. Воспоставувањето национален образовен систем довело до намалување на варијациите на јазиците што се зборуваат низ целата земја во XX век. Стандардизацијата дополнително се проширила во 1950-тите и 1960-тите поради економскиот раст и порастот на медиумите и телевизијата (државниот радиодифузер РАИ помогна да се постави стандарден италијански јазик).
Официјално се признати дванаесет „историски малцински јазици“ (minoranze linguistiche storiche): албански, каталонски, германски, грчки, словенечки, хрватски, француски, франкопровансалски, фурлански, ладински, окситански и сардински[205]. Четири од нив исто така уживаат и официјален статус во нивниот регион: француски во Аостинската Долина[214], германски во Јужен Тирол и Ладино, како и во некои делови од истата провинција и во делови од соседниот Трентино[215] и словенечки во провинциите Трст, Гориција и Удине[216]. Голем број на други етнолошки или јазици на УНЕСКО не се признаваат според италијанскиот закон. Како и Франција, Италија ја потпишала Европската повелба за регионални или малцински јазици, но не ја ратификувала[217].
Поради неодамнешната имиграција, Италија има значителни популации чиј мајчин јазик не е италијански, ниту регионален јазик. Според Италијанскиот национален институт за статистика, романскиот јазик е најчестиот мајчин јазик кај странските жители во Италија: речиси 800.000 луѓе го зборуваат романскиот јазик како прв јазик (21,9% од странските жители на возраст од 6 и повеќе години). Други преовладувачки мајчински јазици се арапски (зборуваат над 475.000 луѓе, 13.1% од странски жители), албански (380.000 луѓе) и шпански (255.000 луѓе)[218].
Религија
уреди
Римокатолицизмот е најзастапената религија во земјата. Иако Римокатоличката црква е одвоена од државата, сè уште има важна улога во политичките работи на нацијата, делумно поради местоположбата на Светата столица во Ватикан, во рамките на Рим. 90% од Италијанците се римокатолици[225]. Од 1985 година, не постои државна религија[226].
Светата столица, епископската јурисдикција на Рим, ја сочинува централната власт на Римокатоличката црква. Таа е признаена од страна на други субјекти на меѓународното право како суверен ентитет, предводен од папата, кој исто така е епископ на Рим, со кој може да се одржуваат дипломатски односи[227][228]. Често, погрешно именуван како Ватикан, Светата столица не е исто лице како државата Ватикан, која настанала во 1929 година.
Во 2011, малцинските христијански верувања во Италија вклучувале околу 1,5 милиони православни христијани или 2,5% од населението[229], 500.000 Пентекосталци и Евангелисти, 251.192 Јеховини сведоци[230] 30,000 Валдензи,[231], 25.000 Адвентисти на седмиот ден итн.
Една од најдолгите верски религиозни верски малцинства во Италија е јудаизмот, а Евреите биле присутни во Стариот Рим од пред Христовото раѓање. Италија со векови ги примала Евреите протерани од други земји, особено оние од Шпанија. Сепак, околу 20% од италијанските Евреи биле убиени за време на Холокаустот[232]. Ова, заедно со емиграцијата што и претходела и следела по Втората светска војна, оставила само околу 28.400 Евреи во Италија[233].
Зголемената имиграција во последните две децении е придружена со зголемување на нехристијанските вери. Постојат повеќе од 800.000 следбеници на вери кои потекнуваат од индискиот потконтинент со околу 70.000 Сики[234]. Во последните две декади, во Италија се населиле доста имигранти и како резултат на тоа околу 798.000 муслимани (0.89%) живеат во Италија[235], иако други проценки покажуваат дека има дури 1 милион муслимани[236].
Образование
уреди
Италијанското образование е бесплатно и задолжително од 6-14 години[237] . Тоа се состои од прва етапа (основно училиште) која трае пет години и втора етапа (средно училиште) која трае осум години. Италија има и јавни и приватни образовни системи.
Основното образование трае пет години. Сè до средно образование, стандардната образовна програма е еднаква за сите: предметите кои се учат се исти без разлика дали си запишан во приватно или во државно училиште, освен во специјализираните училишта за ученици со посебни потреби.
Средното образование е поделено на две нивоа: Медие инфериори (тригодишно средно образование) и Медие супериори (средно образование). Првото ниво на средно образование трае три години и се состои од испит на крајот од третата година; второто ниво трае пет години (стручното трае три години). Секое ниво содржи испит на крајот на последната година кој мора да се положи со цел да се запишеш на следното ниво.
Ситуацијата на средното образование се менува бидејќи постојат неколку видови на училишта кои се разликуваат по предметите и активностите. Главните училишта се лисео, техничко и стручно училиште. Сите средни училишта кои траат пет години одобруваат пристап до завршен испит наречен државен испит или матура. Овој испит се полага во јуни и јули и со него може да се запишеш на факултет на кој било универзитет.
Италија е домаќин на разни универзитети, колеџи и академии. Според весникот Вол Стрит универзитетот Бокони во Милано е рангиран помеѓу топ дваесетте најдобри бизнис-школи во светот.[238]. Ова се должи на програмата за магистер по бизнис администрација (МБА). Форбс исто така го пласира Бокони на прво место во светот во категоријата Вредност за пари[239]. Во мај 2008 година, според образовното рангирање на Фајненшл тајмс, универзитетот Бокони достигна неколку од светските врвни бизнис-школи пласирајќи се на петто место во Европа и петнаесетто во светот[240]. Други врвни универзитети се Политехничкиот универзитет во Торино и Милано.
Култура
уредиОд стариот век па до средината на 17 век, Италија се смета за централно место на западната култура и појдовна точка на светските феномени како Римското Царство, Римокатоличката црква, ренесансата, културни и образовни реформи и нов почеток. За време на овој период во Италија се појавиле голем број на познати сликари, вајари, поети, музичари, математичари и архитекти. Како внатрешните така и надворешните аспекти од западната култура се родени на Италијанскиот Полуостров, било дали се однесуваат на историјата на христијанска вера, граѓански институции, филозофија, право[241], уметност, наука или социјални обичаи и култура. Исто така, оваа земја имала водечка улога во борбата против смртната казна.
Италија е родно место на најголем број на светски наследства на УНЕСКО (48).[242][243] и според една проценка се смета дека земјата е роден крај на половина од најважните светски уметнички богатства[244]. Според Судот на ревизори, Италија има 3.430 музеи, од кои 409 се во Тоскана, 380 во Емилија Ромања, 346 во Ломбардија и 302 во Лацио. Исто така Италија има 216 археолошки наоѓалишта, 10.000 цркви, 1.500 манастири, 40.000 избрани замоци, кули и тврдини, 30.000 отмени домови, 4.000 градини, 1.000 огромни историски градски центри и многу повеќе.[245].
Архитектура
уреди
Архитектонските остатоци од антиката низ Италија сведочат за величината на културното минато. Историјата на италијанската архитектурата започнува со античките стилови на Етрурците и Грците, напредува во времето на класичната романска ера[246], продолжува кон оживувањето на класичната римска ера за време на ренесансата и еволуира во барокна ера. За време на италијанската ренесанса било вообичаено студентите на архитектура да патуваат за Рим со цел да ги проучуваат античките урнатини и градби како важен дел од нивното образование.
Старата црква Свети Петар веројатно била првата значајна ранохристијанска базилика, стил на црковна градба којшто доминирал во раниот среден век. Црквата се наоѓала на местото каде што е изградена денешната базилика Свети Петар во Рим. Првите значајни градби во средновековен римски стил биле цркви изградени во Италија во текот на 800-те години. Неколку истакнати примери на византиски архитектонски стил од Блискиот Исток исто така биле изградени во Италија. Најпознатата византиска градба е базиликата Свети Марко во Венеција.
Најголемото будење на италијанската архитектура се случило за време на ренесансата. Филипо Брунелески дал голем придонес за архитектонскиот дизајн со куполата на катедралата во Фиренца. Леон Батиста Алберти е друг раноренесансен архитект чијшто теории и дизајни имале огромно влијание на подоцнежните архитекти.[247].
Можеби најголемото достигнување на италијанската ренесанса е базиликата Свети Петар, која била најпрво замислена од Донато Браманте во почетокот на 1500 година. Андреја Паладио со проектирањето на вили и палати во средината и крајот на 1500 година имал влијание врз архитектите од западна Европа.
Барокниот период во 1600 година резултирал со неколку истакнати италијански архитекти кои биле посебно познати по нивните цркви. Најважни архитекти се Џан Лоренцо Бернини и Франческо Боромини. Голем број на италијански архитекти, како Ренцо Пјано, се познати низ светот.[248]
Мода и дизајн
уреди
Италијанската модна индустрија е еден од најважните производни сектори на државата и еден од скапоцените камени на круната од брендот „Произведено во Италија“. Сепак Милано се смета како главен град на модата бидејќи голем број на познати дизајнери се наоѓаат таму, а исто така е место каде што се наоѓаат и италијански дизајнерски колекции.
Многу од италијанските врвни модни творци имаат продавници кои можат да се најдат насекаде низ светот. Помеѓу најпознатите и најексклузивните имиња се Армани, Бенетон, Фенди, Гучи, Версаче и Прада. Брендовите за накит, како Булгари и Луксоптика исто така се меѓународно признати, додека Луксоптика е најголема светска компанија за очила.
Милано и Рим годишно се натпреваруваат со други големи меѓународни центри како Париз, Њујорк, Лондон и Токио. Исто така, модното списание Вог Италија се смета за најпрестижно модно списание во светот[249].
Италија исто така е позната во областа на дизајнот, особено внатрешен дизајн, архитектонски дизајн, индустриски дизајн и урбан дизајн. Оваа држава може да се пофали со неколку познати дизајнери за мебел како Џио Понти и Еторе Сотсас и со италијанските фрази како Bel Disegno (убав дизајн) и Linea Italiana (италијанска линија) кои навлегле во лексика на дизајн на мебел[250]. Примери за класични предмети од италијанска бела техника и мебел се машини за перење и фрижидери на Зануси[251], каучи „Њу тон„ од Атриум и постмодернистичка полица за книги на Етор Сотсас, инспирирана од песна на Боб Дилан.
Денес Милано и Торино се државни водачи во архитектонски и индустриски дизајн. Милано е домаќин на најголемиот европски саем за дизајн Фиера Милано[252]. Овој град е исто така домаќин на големи настани поврзани со архитектурата и дизајнот како Фуори Салоне и Салоне дел Мобиле, и е родно место на дизајнерите Бруно Мунари, Лучио Фонтана, Енрико Кастелани и Пјеро Мацони.[253].
Литература
уреди
Италијанската литература започна по основањето на Рим во 753 п.н.е. Римската или латинската литература била и сè уште е многу влијателна во светот, со многубројни писатели, поети, филозофи и историчари како Плиниј Постариот, Плиниј Помладиот, Вергилиј, Хорациј, Овидиј и Ливиј. Римјаните исто така биле познати по своите усни преданија, поезија, драма и епиграми. Иако повеќето од нив биле инспирирани од Старите Грци, римските епиграми обично биле далеку повеќе сатирични, пишувани понекогаш со непристоен јазик за да се добие интересен ефект. Повеќето од римските епиграми биле натписи или графити.
Основата на модерната италијанска литература на италијански јазик започнала во почетокот на 1200-те години. Кога станува збор за влијанијата за неговото образување, мора да се спомне религиозното заживување предизвикано од Свети Францис од Асиси, којшто се смета за првиот „италијански глас“ во литературата.
Друг италијански глас потекнува од Сицилија. Во дворецот на кралот Фредерик II, којшто владеел со сицилијанското кралство во првата половина на 13 век се пишувале стихови по пример на провансалски форми во подобрена верзија на мајчин јазик. Најважниот поет бил видниот Џакомо да Лентини, познат по откривањето на сонетната форма.
Гвидо Гвиницели се смета за основач на Слаткиот нов стил, школа која додала филозофска димензија на традиционалната љубовна поезија. Ова ново сфаќање на љубовта, искажано со пријатен и слободен стил, влијаело врз некои фирентиски поети, особено на Гвидо Кавалчанти и младиот Данте Алигиери. Божествената комеција од Данте Алигиери е ремек-дело на светската литература, коешто помогнало во создавањето на италијанскиот литературен јазик.
Двајца важни писатели од 14 век, Петрарка и Бокачо, издвојувале и имитирале дела на антиката и разработувале нивни уметнички ликови. Петрарка станал славен со неговата збирка песни Канционер. Исто толку влијателен бил и Бокачо со делото Декамерон, едно од најпознатите збирки раскази некогаш напишани.
Авторите на италијанската ренесанса напишале многу важни дела. Владетелот од Николо Макијавели еден од најпознатите есеи за политички науки во светот. Друго важно дело од овој период е Бесниот Роланд од Лудовико Ариосто, која веројатно е најславната витешка песна. Дијалогот на Балдасе Кастиглионе во Книгата за дворјанинот го опишува идеалот на совршен дворски господин и на духовната убавина.
Во почетокот на 17 век биле создадени литературни ремек-дела како долгата митолошка поема Адонис од Џамбатиста Марино. Во барокниот период исто така е создадена чиста научна проза од Галилео и од Томазо Кампанела со Градот на сонцето што претставува опис на совршено општество управувано од филозоф-свештеник. Кон крајот на 17 век, Аркадијаните започнало движење со цел да ја вратат едноставноста и класичната воздржаност во поезијата, како во херојските мелодрами на Метастасио. Во 18 век, драмскиот автор Карло Голдони ја заменил Комедија дел арте со целосно напишани драми, кои ја прикажувале средната класа во тоа време.
Романтизмот се совпаѓал со некои идеи на преродбата, патриотско движење што во Италија резултирало со политичко единство и слобода од странска доминација. Италијанските писатели го прифатиле романтизмот во почетокот на 19 век. Периодот на италијанската преродба бил најавен од поетите Виторио Алфиери, Уго Фосколо и Џакомо Леопарди. Свршениците, од главниот италијански романтичар Алесандро Манцони, е првиот италијански историски роман кој ги воздигнува христијанските вредности на правда и провидност. При крајот на 1800 година реалистично литературно движење наречено реализам одигра важна улога во италијанската литература. Џовани Верга бил главниот автор во ова движење.
Движењето наречено футуризам имало влијание врз италијанската литература во почетокот на 1900 година. Филипо Томазо Маринети го напишал делото Манифест на футуризмот каде што се повикува на употреба на јазик и метафори кои ја возвишуваат брзината, динамиката и насилството на ерата на машините. Италијанските литературни фигури на 20 век кои се здобиле со меѓународна слава се Габриеле Дануцио, Лујџи Пирандело и Грација Деледа. Водечки писатели на поствоениот период се Игнацио Силоне, Алберто Моравија, Умберто Еко, Дарио Фо и поетите Салваторе Квазимодо и Еугенио Монтале.
Филм
уреди
Италијанската филмска индустрија била основана помеѓу 1903 и 1908 година со три компании: Италијанско филмско општество во Рим, Амбросио филм и Италија филм во Торино. Други компании наскоро се појавиле и во Милано и Неапол.
Раната италијанска филмска индустрија станала светски позната по своите историски спектакли. За време на Втората светска војна, Италија како и другите европски влади, ги пренасочиле суровините од нивните филмски индустрии за воена потреба.
Во 1920 и 1930 година биле режирани неколку важни филмови, меѓутоа италијанскиот филм ја доживеал својата преродба во 1940 година. Во тоа време се појавила нова генерација на режисери како: Виторио де Сика, Роберто Роселини и Лучино Висконти.[254]. Влијанието од војната навело некои од овие режисери да направат филмови кои се фокусираат на општеството и неговите проблеми. Овој поттик резултирал со појавувањето на првото важно поствоено европско филмско движење наречено неореализам. Режисерите на неореализмот првенствено се интересирале за прикажување на секојдневниот живот на обичните луѓе. Тие главно снимале на локации отколку во студио и најчесто користеле непрофесионални глумци. Овие квалитети давале смел, речиси документарен изглед на неокласичните филмови[254].
Во 1950 и 1960 година, реалните комедии се здобиле со меѓународен успех најмногу заради популарноста на италијанските филмски ѕвезди Џина Лолобриџида, Софија Лорен и Марчело Мастројани. Во истиот период, Серџо Леоне помогнал во создавањето на нов филмски жанр, иронично наречен „шпагети вестерн“.
Истовремено, нова група на режисери се здобија со слава од кои најважни се Микеланџело Антониони и Федерико Фелини. Виторио де Сика, Роберто Роселини и Лучино Висконти исто така продолжиле да снимат важни филмски дела. При крајот на 1900 година главните италијански режисери биле Роберто Бенињи, Марко Белочио, Бернардо Бертолучи и браќата Паоло и Виторио Тавијани.
Музика
уреди
Запишувањето на музички знаци започнало во Италија, оттука италијанските зборови се користеле да искажат како се свири музиката. Затоа сите земји ги присвоиле техничките термини во нивната италијанска форма – доказ за важната улога на Италија во историјата на музиката, особено Фиренца.
Од фолк до класична музика, музиката отсекогаш играла важна улога во италијанската култура. Со тоа што токму таму првпат се појавила опера, Италија ја поставила основата на класичната музичка традиција. Некои од инструментите кои често се поврзуваат со класичната музика, вклучувајќи пијано и виолина[255], се измислени во Италија и многу од постоечките класични музички форми имаат корени во италијанската музика во 16 и 17 век (како симфонија, концерт и соната).
Од средниот век италијанските композитори играле важна улога во музиката. Во 1000-те години италијанскиот калуѓер Гвидо де Арецо, развил револуционерен систем на одбележување и метод на пеење по ноти. Форми на рана италијанска музика биле грегоријанско пеење, трубадурска песна и мадригал.
За време на ренесансата, Џовани Пјерлуиџи де Палестрина напишал ремек-дела за хорска музика за употреба во црковните служби. Првите опери се компонирани во Фиренца во 1590 година. Операта се појавила како уметничка форма во барокниот период. Клаудио Монтеверди е првиот значаен композитор на барокната опера во почетокот на 1600-те години. Други важни композитори од крајот на 1600-те и почетокот на 1700-те години се Алесандро Скарлати, неговиот син Доменико Скарлати и Антонио Вивалди. Алесандро најмногу се прославил со неговите опери, Доменико со композиции на клавијатура и Вивалди со неговите дела за виолина. За време на 1800 и почетокот на 1900 година популарните опери биле композициите на Џузепе Верди, Џакомо Пучини, Винченцо Белини, Гаетано Доницети и Џоакино Росини.
Музичкиот живот во Италија останува исклучително активен, но тој е главно фокусиран во рамките на државата и едвај на интернационално ниво. Единствените италијански поп-пејачи се поп-дивата Мина, со продадени 76 милиони албуми[256] и пејачката Лаура Пузини со продадени 45 милиони албуми.[257][258].
Оперската куќа Ла скала во Милано е позната како една од најдобрите во светот. Има и други познати места за опера вклучувајќи ги Сан Карло во Неапол, театарот Ла Фениче во Венеција и римска арена во Верона. Исто така постојат петнаесет јавни театри и бројни приватни театри во Италија коишто ги промовираат италијанските и европските драми и балет[259]. Познати италијански оперски пејачи се Енрико Карузо, Лучано Павароти и Андреја Бочели.
Наука и технологија
уреди
Постоечките аквадукти, бањи и други јавни градби на античката република и царство сведочат за градежните и архитектонски вештини на Римјаните. Во времето на ренесансата, преродбата на науката резултира со смели размислувања на Леонардо да Винчи (вклучувајќи ги откритијата во анатомија, метеорологија, геологија и хидрологија), напредок во физиката и астрономијата од Галилео Галилеј и усовршување на барометарот од Еванџелиста Торичели.
Во почетокот на 20 век, Гуљелмо Маркони вршел експерименти со електрична енергија и го усовршил безжичниот прием, но поголема заслуга добил грофот Алесандро Волта, еден од пионерите во електричната енергија повеќе од 100 години порано. До крајот на Втората светска војна, работата со јадрена физика на Енрико Ферми, водело до развивањето и на атомската бомба. На 25 септември 2001 година, американскиот конгрес усвои резолуција која официјално го признава фирентискиот имигрант во САД, Антонио Меучи како пронаоѓач на телефонот.[261][262][263][264].
Краток преглед на други еминентни личности се: астрономот Џовани Доменико Касини, кој извршил многу важни откритија за Сончевиот Систем; математичарите Лагранж, Фибоначи и Џироламо Кардано, со Арс Магна која е општо призната како прва модерна математичка постапка; Марчело Малпиги, доктор и основач на микроскопска анатомија; биологот Лазаро Спаланцани кој извршил битни истражувања за телесните функции, размножување на животните и клеточна теорија; Камило Голџи кој бил лекар, патолог, научник и добитник на Нобелова награда, е познат по основањето на Голџиев систем и неговата улога во создавање на услови за прифаќање на невронската доктрина.
Заради италијанската љубов за автомобили и брзина, Италија стана позната по производството на повеќето од познатите светски спортски автомобили. Некои од најелитните светски возила се развиле во Италија: „Ламборгини“, „Ферари“, „Алфа Ромео“ и „Масерати“ кои се само неколку од познатите луксузни автомобили кои потекнуваат од Италија.
Вајарство
уредиВајарството на Италијанскиот Полуостров започнало од антички времиња. Во древниот период, кога етрурските градови доминирале во централна Италија и околното море, се развила етрурската скулптура. Откриено е името на еден артист Вулка, кој работел во Вели е познат по глинената фигура на Аполо и други фигури.
Најголемиот развој на оваа уметност бил помеѓу 6 век п.н.е. и 5 век п.н.е. за време на развојот на Римското Царство. Најраните римски скулптури биле под влијание на Етрурците на север од Рим и грчките населеници од југ.
Скулптурите во средниот век најчесто биле религиозни. Уметниците од каролиншкиот период (именувано по фамилијата на Шарлемањ) во северна Италија создале скулптури како декорации за црковните олтари и распнувања, и огромни свеќници на олтарите.
Во почетокот на 1200-те години, Никола Писано и неговиот син Џовани започнале со револуционерни промени кои воделе до преродба на италијанското вајарство, извлекувајќи инспирација од римски саркофази и други остатоци. Пример за нивно ремек-дело е „Масакрот на невините“ од Џовани Писано.
Најважниот вајар во раната ренесанса е Донатело кој во 1430 година ја создал бронзената статуа Давид[265], класична претстава за убавината на голо човечко тело. Тоа било првото поважно дело на ренесансната скулптура, независно од какви било архитектонски опкружувања. Како други брилијантни вајари од 1400-те години можат да се спомнат Микелоцо, Бернардо и Антонио Роселино и Агустино ди Дучио.
Мноштвото скулптури на Микеланџело, како фигурите Ноќ и ден во капелата Медичи во Фиренца, доминирале во високо ренесансното италијанско вајарство. Неговиот Давид веројатно е најпознатата скулптура во светот која се разликува од претходните претставувања на субјектот[266], така што Давид е прикажан пред битката со Голијат, а не по поразот на џинот. Наместо да е прикажан како победник на непријателот кој е многу поголем од него, Давид изгледа напнато и спремен за борба.
Џан Лоренцо Бернини е најважниот вајар во барокниот период[267]. Тој ја комбинирал емоционалната и сензуалната слобода со театарското претставување. Светците и другите фигури на Бернини се чини дека седат, стојат и се движат како живи луѓе – и гледачот станува дел од сцената. Вмешаноста на гледачот е главна одлика на барокната скулптура. Едно од најпознатите негови дела е Екстаза на Св.Тереза.
Неокласичното движење се појавило при крајот на 1700-те години. Членовите на овој интернационален правец вратиле она што тие сметале дека се класични принципи на уметноста. Тие биле имитатори на античките грчки вајари и ги нагласувале класичното украсување и голотијата. Водечки неокласичен артист во Италија бил Антонио Канова, кој како и сите други странски неокласични вајари живеел во Рим. Неговата вештина да изваја чист италијански мермер ретко била надмината од некој друг. Повеќето од неговите статуи се во европските колекции, а Музеј на современа уметност „Метрополитен“ во Њујорк поседува значајни дела, како Персеј и Купидон и Психа.
Во 1900-те години многу Италијанци играле важна улога во развојот на модерната уметност. Футуристичните вајари се обиделе да прикажат како просторот, движењето и времето делува врз формата. Овие артисти претставувале предмети во движење, пример за ова е Уникатните форми на трајност во вселената од Умберто Бокиони.
Театар
уреди
Италијанскиот театар бил под влијание на грчките традиции и како и во многу други литературни жанрови, римските драматурзи се стремеле кон адаптирање и преведување од Грците. На пример, трагедијата Федра од Сенека е основано на драма од Еврипид, а исто и многу други комедии од Плавт биле директни преводи на дела од Менандар.
Една од причините за падот на римскиот театар (почетокот на 4 век н.е.) е отпорот од црквата. Раните христијани сметале дека постои поврзаност помеѓу театарот и паганската религија и затоа тврделе дека лошите ликови прикажани на сцена го хранат неморалот. Заради ова, огромните театарски изведби исчезнале по распадот на Римското Царство.
Иронично е дека најраната забележана драма во сите делови на западна Европа била литургиската драма на црквата. Всушност, за време на средновековниот период, црквата започнала да изведува на сцена посебни делови од Библијата. Овие драматизации прераснале во исценирани приказни за Божиќ и Велигден за неписмените маси да ја разберат латинската литургија.
Во периодот од 16 до 18 век Комедија дел арте била форма на импровизаторски театар која се изведува и ден денес. Италијанскиот театар е активен во режисирањето на извонредни современи европски дела и во изведувањето на важни преродби на стари дела, но сепак ниту еден домашен драматург нема напишано дела кои можат да ги обноват оние на Лујџи Пирандело од раниот 20 век. При крајот на 20 век Дарио Фо се здобил со меѓународно признание за неговиот мошне добар импровизаторски стил.
Визуелна уметност
уреди
Историјата и развојот на уметноста во западната култура се темели на стотици години од италијанска историја. Во Стар Рим, Италија била центар на уметноста и архитектурата. Голем број на уметници имало и за време на готскиот период и средновековието, а уметноста најмногу напреднала за време на италијанската ренесанса. Футуризмот во Италија се развил во XX век.
Во италијанската ренесанса се појавиле најголемите сликари во историјата на уметноста. Тие биле под влијание на делата на Џото ди Бондоне (1200 година), кој бил еден од највлијателните уметници и кој го сменил текот на западната уметност во нов реалистички стил[268].
Фиренца станал центар на раната ренесанса. Големите фирентиски сликари биле Масачио, Фра Анџелико, Андрека Мантења, Сандро Ботичели и Паоло Учело. Најважниот уметник во 1400-те години бил Леонардо да Винчи. Портретот Мона Лиза и Тајната вечера се помеѓу најпознатити слики во историјата. Во подоцнежната ренесанса доминирале уметниците Рафаело Санти и Микеланџело. Рафаело сликал умерени, хармонични слики кои изразувале мирен, благороден начин на живот. Микеланџело стекнал величина и како сликар и како вајар.
Италијанските сликари доминирале во барокот од кои најважни биле Анибал Карачи и Караваџио. Во 1900-те години, многу Италијанци дале придонес во развојот на модерната уметност. Џорџо де Кирико се здоби со слава со неговите слики со празни градски плоштади додека Амедео Модиљани се здоби со слава со низа портрети.
Спорт
уредиФудбалот е популарен спорт за гледање и учество. Италијанската фудбалска репрезентација е една од најдобрите во светот и била победник на Светските првенства во 1934, 1938, 1982 и 2006 година. Единствено Бразил има подобра репутација. Големите италијански клубови често се натпреваруваат на високо ниво на европски натпревари.
Рагбито е многу популарен во Италија, клубовите се натпреваруваат во земјата на Супер 10, а исто и на турнирот Европски Хајникен куп. Домашниот тим се натпреварува на куп „Шест нации“ и на Светско првенство во рагби. Велосипедизмот е исто така застапен спорт во Италија. Италијанците се втори по ред после Белгија во освојувањето на најголем број титули во Светското првенство во велосипедизам. Џиро д’Италија е светски позната велосипедска трка која се одржува секој мај и претставува една од трите големи велосипедски трки заедно со Тур де Франс и Вуелта а Еспања. Скудерија Ферари е најстариот тим во трките во Формула 1, којшто се натпреварува од 1948 година и е статистички најуспешниот тим во историјата на овој спорт. Други популарни спортови во Италија се кошарка, одбојка и бокс.
Италија како тема во уметноста и во популарната култура
уреди- „На Италија“ (All' Italia) - песна на италијанскиот поет Џакомо Леопарди од 1818 година.[269]
- „Сонцето на Италија“ - расказ на рускиот писател Исак Бабел.[270]
Поврзано
уредиНаводи
уреди- ↑ „Gini coefficient of equivalised disposable income (source: SILC)“. Eurostat Data Explorer. Посетено на 13 August 2013.
- ↑ „Human Development Report 2011“ (PDF). United Nations. 2011. Посетено на 5 November 2011.
- ↑ Search the agreements database Архивирано на 29 март 2014 г. Council of the European Union (retrieved 13 October 2013).
- ↑ Italy: The World Factbook Архивирано на 9 јули 2017 г. Central Intelligence Agency (retrieved 13 October 2013).
- ↑ „Country names“. Архивирано од изворникот на 19 мај 2011.
- ↑ „BBC News – Italy profile – Facts“. BBC News. Архивирано од изворникот на 25 септември 2013.
- ↑ Carl Waldman; Catherine Mason (2006). Encyclopedia of European Peoples. Infobase Publishing. стр. 586. ISBN 978-1-4381-2918-1. Посетено на 23 February 2013.
- ↑ Lazenby, John Francis (4 February 1998). Hannibal's War: A Military History of the Second Punic War. University of Oklahoma Press. ISBN 9780806130040 – преку Google Books.
- ↑ Maddison, Angus (20 September 2007). Contours of the World Economy 1-2030 AD: Essays in Macro-Economic History. OUP Oxford. ISBN 9780199227211 – преку Google Books.
- ↑ Sée, Henri. „Modern Capitalism Its Origin and Evolution“ (PDF). University of Rennes. Batoche Books. Архивирано од изворникот (PDF) на 7 October 2013. Посетено на 29 August 2013.
- ↑ Jepson, Tim (2012). National Geographic Traveler: Italy. National Geographic Books. ISBN 978-1-4262-0861-4.
- ↑ Bouchard, Norma; Ferme, Valerio (2013). Italy and the Mediterranean: Words, Sounds, and Images of the Post-Cold War Era. Palgrave Macmillan. ISBN 978-1-137-34346-8. Посетено на 17 December 2015.
- ↑ „Unification of Italy“. Library.thinkquest.org. 4 April 2003. Архивирано од изворникот на 7 March 2009. Посетено на 19 November 2009.
- ↑ „The Italian Colonial Empire“. All Empires. Архивирано од изворникот на 24 February 2012. Посетено на 17 June 2012.
At its peak, just before WWII, the Italian Empire comprehended the territories of present time Italy, Albania, Rhodes, Dodecanese, Libya, Ethiopia, Eritrea, the majority of Somalia and the little concession of Tientsin in China
- ↑ Jon Rynn. „WHAT IS A GREAT POWER?“ (PDF). economicreconstruction.com. Архивирано од изворникот (PDF) на 28 April 2017. Посетено на 15 March 2017.
- ↑ 16,0 16,1 „IMF Advanced Economies List. World Economic Outlook, April 2016, p. 148“ (PDF). Архивирано од изворникот (PDF) на 21 April 2016.
- ↑ CIA (2008). „Appendix B. International Organizations and Groups“. World Factbook. Архивирано од изворникот на 9 April 2008. Посетено на 10 April 2008.
- ↑ Country and Lending Groups. Архивирано на 2 јули 2014 г. World Bank. Retrieved 1 August 2016.
- ↑ Gabriele Abbondanza, Italy as a Regional Power: the African Context from National Unification to the Present Day (Rome: Aracne, 2016)
- ↑ "Operation Alba may be considered one of the most important instances in which Italy has acted as a regional power, taking the lead in executing a technically and politically coherent and determined strategy." See Federiga Bindi, Italy and the European Union (Washington, D.C.: Brookings Institution Press, 2011), p. 171.
- ↑ Canada Among Nations, 2004: Setting Priorities Straight. McGill-Queen's Press – MQUP. 17 January 2005. стр. 85. ISBN 978-0-7735-2836-9. Посетено на 13 June 2016. ("The United States is the sole world's superpower. France, Italy, Germany and the United Kingdom are great powers")
- ↑ Sterio, Milena (2013). The right to self-determination under international law : "selfistans", secession and the rule of the great powers. Milton Park, Abingdon, Oxon: Routledge. стр. xii (preface). ISBN 978-0-415-66818-7. Посетено на 13 June 2016. ("The great powers are super-sovereign states: an exclusive club of the most powerful states economically, militarily, politically and strategically. These states include veto-wielding members of the United Nations Security Council (United States, United Kingdom, France, China, and Russia), as well as economic powerhouses such as Germany, Italy and Japan.")
- ↑ Michael Barone (2 September 2010). „The essence of Italian culture and the challenge of the global age“. Council for Research in Values and philosophy. Архивирано од изворникот на 22 September 2012. Посетено на 22 September 2012.
- ↑ „Sassi di Matera“. AmusingPlanet.
- ↑ National Geographic Italia – Erano padani i primi abitanti d’Italia Архивирано на 26 јуни 2019 г.(италијански)
- ↑ Kluwer Academic/Plenum Publishers 2001, ch. 2. ISBN 0-306-46463-2.
- ↑ 42.7–41.5 ka (1σ CI). Katerina Douka et al., A new chronostratigraphic framework for the Upper Palaeolithic of Riparo Mochi (Italy), Journal of Human Evolution 62(2), 19 December 2011, 286–299, doi:10.1016/j.jhevol.2011.11.009.
- ↑ „Istituto Italiano di Preistoria e Protostoria“. IIPP. 29 January 2010. Архивирано од изворникот на 15 October 2013.
- ↑ „Rock Drawings in Valcamonica“. UNESCO World Heritage Centre. Посетено на 29 June 2010.
- ↑ Bonani, Georges; Ivy, Susan D.; и др. (1994). „AMS Елементот Carbon не постои.[[Категорија:Страници кои неправилно користат предлошки за форматирање]] Age Determination of Tissue, Bone and Grass Samples from the Ötzal Ice Man“ (PDF). Radiocarbon. 36 (2): 247–250. doi:10.1017/s0033822200040534. ISSN 0033-8222. Посетено на 4 February 2016. URL–wikilink conflict (help)
- ↑ Zucca, Raimondo (2011). Tharros, Othoca e Neapolis. Porti e approdi antichi in Sardegna. Oristano. Архивирано од изворникот на 9 April 2016. Посетено на 9 April 2016.
- ↑ The Mycenaeans Архивирано на 27 септември 2013 г. and Italy: the archaeological and archaeometric ceramic evidence, University of Glasgow, Department of Archaeology
- ↑ Emilio Peruzzi, Mycenaeans in early Latium, (Incunabula Graeca 75), Edizioni dell'Ateneo & Bizzarri, Roma, 1980
- ↑ Gert Jan van Wijngaarden, Use and Appreciation of Mycenaean Pottery in the Levant, Cyprus and Italy (1600–1200 B.C.): The Significance of Context, Amsterdam Archaeological Studies, Amsterdam University Press, 2001
- ↑ Bryan Feuer, Mycenaean civilization: an annotated bibliography through 2002, McFarland & Company; Rev Sub edition (2 March 2004)
- ↑ „Uomini e vicende di Magna Grecia“ (италијански). Посетено на 3 August 2018.
- ↑ Taagepera, Rein (1979). „Size and Duration of Empires: Growth-Decline Curves, 600 B.C. to 600 A.D“. Social Science History. 3 (3/4): 115–138. doi:10.2307/1170959. JSTOR 1170959.
- ↑ Turchin, Peter; Adams, Jonathan M.; Hall, Thomas D (2006). „East–West Orientation of Historical Empires“ (PDF). Journal of World-systems Research. 12 (2): 222. ISSN 1076-156X. Архивирано од изворникот (PDF) на 17 May 2016. Посетено на 6 February 2016.
- ↑ Richard, Carl J. (2010). Why we're all Romans : the Roman contribution to the western world (1 pbk.. изд.). Lanham, MD: Rowman & Littlefield. стр. xi–xv. ISBN 978-0-7425-6779-5.
- ↑ (Bosworth (2005), p. 49.)
- ↑ Gardner, Hall (2015). The Failure to Prevent World War I: The Unexpected Armageddon. Ashgate. стр. 120.
- ↑ Page, Thomas Nelson (1920). Italy and the world war. Scribners. стр. 142–208.
- ↑ Marshall|page=108
- ↑ Thompson, Mark. The White War: Life and Death on the Italian Front, 1915–1919. London: Faber and Faber. стр. 163.
- ↑ Giuseppe Praga, Franco Luxardo. History of Dalmatia. Giardini, 1993. Pp. 281.
- ↑ 46,0 46,1 Paul O'Brien. Mussolini in the First World War: the Journalist, the Soldier, the Fascist. Oxford, England, UK; New York, New York, USA: Berg, 2005. Pp. 17.
- ↑ Hickey 2003, стр. 60–65.
- ↑ Tucker 2005, стр. 585–9.
- ↑ Shaw, Anthony. World War II Day by Day, стр. 35.
- ↑ Clogg, Richard. A Concise History of Greece, стр. 118.
- ↑ Jackson, Ashley. The British Empire and the Second World War, стр. 106.
- ↑ O'Reilly, Charles T. Forgotten Battles: Italy's War of Liberation, 1943–1945, стр. 32.
- ↑ McGowen, Tom. Assault From The Sea: Amphibious Invasions in the Twentieth Century, стр. 43–44.
- ↑ Lamb, Richard. War in Italy, 1943–1945: A Brutal Story, стр. 154–55.
- ↑ Hart, Stephen; Hart, Russell. The German Soldier in World War II, стр. 151.
- ↑ Blinkhorn, Martin. Mussolini and Fascist Italy, стр. 52.
- ↑ Read, Anthony; Fisher, David. The Fall of Berlin, стр. 129.
- ↑ Havighurst, Alfred F. Britain in Transition: The Twentieth Century, стр. 344.
- ↑ „Italy – Britannica Online Encyclopedia“. Britannica.com. Архивирано од изворникот на 6 March 2012. Посетено на 2 August 2010.
- ↑ Adrian Lyttelton (editor), "Liberal and fascist Italy, 1900–1945", Oxford University Press, 2002. p. 13
- ↑ Damage Foreshadows A-Bomb Test, 1946/06/06 (1946). Universal Newsreel. https://archive.org/details/1946-06-06_Damage_Foreshadows_A-Bomb_Test. Retrieved 22 February 2012.
- ↑ „Italia 1946: le donne al voto, dossier a cura di Mariachiara Fugazza e Silvia Cassamagnaghi“ (PDF). Архивирано од изворникот (PDF) на 20 May 2011. Посетено на 30 May 2011.
- ↑ „Commissione parlamentare d'inchiesta sul terrorismo in Italia e sulle cause della mancata individuazione dei responsabili delle stragi (Parliamentary investigative commission on terrorism in Italy and the failure to identify the perpetrators)“ (PDF) (италијански). 1995. Архивирано од изворникот (PDF) на 19 August 2006. Посетено на 2 May 2006.
- ↑ (англиски) / (италијански) / (француски) /(германски) „Secret Warfare: Operation Gladio and NATO's Stay-Behind Armies“. Swiss Federal Institute of Technology / International Relation and Security Network. Архивирано од изворникот на 25 April 2006. Посетено на 2 May 2006.
- ↑ „Clarion: Philip Willan, Guardian, 24 June 2000, p. 19“. Cambridgeclarion.org. 24 June 2000. Архивирано од изворникот на 29 March 2010. Посетено на 24 April 2010.
- ↑ „New Arrests for Via D'Amelio Bomb Attack“. corriere.it. 8 March 2012.
- ↑ Dickie (2007), стр. 416
- ↑ „Sentenza del processo di 1 grado a Francesco Tagliavia per le stragi del 1993“ (PDF).
- ↑ „Audizione del procuratore Sergio Lari dinanzi alla Commissione Parlamentare Antimafia – XVI LEGISLATURA (PDF)“ (PDF).
- ↑ The so-called "Second Republic" was born by forceps: not with a revolt of Algiers, but formally under the same Constitution, with the mere replacement of one ruling class to another: Buonomo, Giampiero (2015). „Tovaglie pulite“. Mondoperaio Edizione Online. Архивирано од изворникот на 24 March 2016. (бара претплата)
- ↑ „What will Italy's new government mean for migrants?“. The Local. 21 May 2018.
- ↑ „African migrants fear for future as Italy struggles with surge in arrivals“. Reuters. 18 July 2017.
- ↑ „Italy starts to show the strains of migrant influx“. The Local. Архивирано од изворникот на 29 April 2017. Посетено на 10 January 2017.
- ↑ „Italy's far right jolts back from dead“. Politico. 3 February 2016. Архивирано од изворникот на 19 January 2017. Посетено на 10 January 2017.
- ↑ „Opinion – The Populists Take Rome“. 24 May 2018. Посетено на 2 June 2018 – преку NYTimes.com.
- ↑ „San Marino“. Encyclopædia Britannica. 2012. Посетено на 1 March 2011.
- ↑ „Vatican country profile“. BBC News (англиски). 2018. Посетено на 24 August 2018.
- ↑ http://demo.istat.it/index_e.html Архивирано на 22 јуни 2017 г. ISTAT demographics
- ↑ 79,0 79,1 Istat – Principali dimensioni geostatistiche e grado di urbanizzazione del bel paese (Italian)
- ↑ Cushman-Roisin, Gačić & Poulain 2001, стр. 1–2.
- ↑ Limits of Oceans and Seas (PDF) (3. изд.). Organisation hydrographique internationale. 1953. Архивирано од изворникот (PDF) на 2011-10-08. Посетено на 7 February 2010.
- ↑ Editors. „Tyrrhenian Sea“. Во Chisholm, Hugh (уред.). Encyclopedia Britannica. Cambridge University Press. Посетено на 18 July 2017.CS1-одржување: излишен текст: список на автори (link)
- ↑ „List of Italian rivers“. comuni-italiani.it. Посетено на 30 July 2018.
- ↑ Catherine Richards (2011). Lake Como, Lake Lugano, Lake Maggiore, Lake Garda – The Italian Lakes. Hunter Publishing, Inc. стр. 91. ISBN 978-1-58843-770-9.
- ↑ „Laghi italiani“. Istituto Italiano di Idrobiologia. Архивирано од изворникот на 2010-02-05. Посетено на 17 November 2006.
- ↑ Provincia magmatica Toscana - ALEX STREKEISEN (Italian)
- ↑ 87,0 87,1 87,2 87,3 87,4 87,5 Scrocca et al..
- ↑ 88,0 88,1 88,2 88,3 88,4 Province magmatiche italiane (Italian)
- ↑ 89,0 89,1 „Inventario delle risorse geotermiche nazionali“. UNMIG. 2011. Архивирано од изворникот на 22 July 2011. Посетено на 14 September 2011.
- ↑ „Italy – Environment“. Dev.prenhall.com. Архивирано од изворникот на 1 July 2009. Посетено на 2 August 2010.
- ↑ „National Parks in Italy“. Parks.it. 1995–2010. Архивирано од изворникот на 29 March 2010. Посетено на 15 March 2010.
- ↑ „Renewables 2010 Global Status Report“ (PDF). REN21. 15 July 2010. Архивирано од изворникот (PDF) на 20 August 2011. Посетено на 16 July 2010.
- ↑ „Photovoltaic energy barometer 2010 – EurObserv'ER“. Посетено на 30 October 2010.[мртва врска]
- ↑ „World Wind Energy Report 2010“ (PDF). Report. World Wind Energy Association. February 2011. Архивирано од изворникот (PDF) на 4 September 2011. Посетено на 8 August 2011.
- ↑ „Italy – Environment“. Encyclopedia of the Nations. Архивирано од изворникот на 4 January 2011. Посетено на 7 April 2010.
- ↑ United Nations Statistics Division, Millennium Development Goals indicators: Carbon dioxide emissions (CO
2), thousand metric tons of CO
2 Архивирано на 25 декември 2009 г. (collected by CDIAC) - ↑ Human-produced, direct emissions of carbon dioxide only. Excludes other greenhouse gases; land-use, land-use-change and forestry (LULUCF); and natural background flows of CO
2 (See also: Carbon cycle) - ↑ Duncan Kennedy (14 June 2011). „Italy nuclear: Berlusconi accepts referendum blow“. Bbc.co.uk. Архивирано од изворникот на 12 June 2011. Посетено на 20 April 2013.
- ↑ Nick Squires (2 October 2009). „Sicily mudslide leaves scores dead“. The Daily Telegraph. London. Архивирано од изворникот на 6 October 2009. Посетено на 2 October 2009.
- ↑ Beck, Hylke E.; Zimmermann, Niklaus E.; McVicar, Tim R.; Vergopolan, Noemi; Berg, Alexis; Wood, Eric F. (30 October 2018). „Present and future Köppen-Geiger climate classification maps at 1-km resolution“. Scientific Data. 5: 180214. Bibcode:2018NatSD...580214B. doi:10.1038/sdata.2018.214. PMC 6207062. PMID 30375988.
- ↑ Adriana Rigutti, Meteorologia, Giunti, p. 95, 2009.
- ↑ Thomas A. Blair, Climatology: General and Regional, Prentice Hall pp. 131–132
- ↑ „Climate Atlas of Italy“. Network of the Air Force Meteorological Service. Архивирано од изворникот на 14 November 2012. Посетено на 30 September 2012.
- ↑ „About us – Sistema di informazione per la sicurezza della Repubblica“. www.sicurezzanazionale.gov.it. Архивирано од изворникот на 29 March 2015.
- ↑ „Italy's new parliament is younger, more diverse and more female“. 21 March 2018.
- ↑ Claudio Tucci (11 November 2008). „Confesercenti, la crisi economica rende ancor più pericolosa la mafia“. Confesercenti (италијански). Ilsole24ore.com. Архивирано од изворникот на 27 April 2011. Посетено на 21 April 2011.
- ↑ Nick Squires (9 January 2010). „Italy claims finally defeating the mafia“. The Daily Telegraph. Архивирано од изворникот на 29 April 2011. Посетено на 21 April 2011.
- ↑ Kiefer, Peter (22 October 2007). „Mafia crime is 7% of GDP in Italy, group reports“. The New York Times. Архивирано од изворникот на 1 May 2011. Посетено на 19 April 2011.
- ↑ Maria Loi (1 October 2009). „Rapporto Censis: 13 milioni di italiani convivono con la mafia“. Censis (италијански). Antimafia Duemila. Архивирано од изворникот на 29 April 2011. Посетено на 21 April 2011.
- ↑ Kington, Tom (1 октомври 2009). „Mafia's influence hovers over 13 m Italians, says report“. The Guardian. London. Архивирано од изворникот на 8 септември 2013. Посетено на 5 мај 2010.
- ↑ ANSA (14 March 2011). „Italy: Anti-mafia police arrest 35 suspects in northern Lombardy region“. adnkronos.com. Mafia Today. Архивирано од изворникот на 29 April 2011. Посетено на 21 April 2011.
- ↑ „Crime Statistics – Murders (per capita) (more recent) by country“. NationMaster.com. Архивирано од изворникот на 29 September 2008. Посетено на 4 April 2010.
- ↑ „Missioni/Attivita' Internazionali DAL 1 October 2013 AL 31 December 2013 – Situazione AL 11.12.2013“ (PDF). Italian Ministry of Defence. Архивирано (PDF) од изворникот 2014-02-01. Посетено на 27 January 2014.
- ↑ "Italian soldiers leave for Lebanon" Архивирано на 2 септември 2006 г. Corriere della Sera, 30 August 2006
- ↑ „Italy donates 60 million euros to PA“. Ma'an News Agency. 4 September 2013. Архивирано од изворникот на 18 October 2014. Посетено на 27 January 2014.
- ↑ „Law n°226 of August 23, 2004“. Camera.it. Архивирано од изворникот на 17 January 2013. Посетено на 13 July 2012.
- ↑ "The Military Balance 2010", pp. 141–145. International Institute for Strategic Studies, 3 February 2010.
- ↑ Italian Ministry of Defence. „Nota aggiuntiva allo stato di previsione per la Difesa per l'anno 2009“ (PDF) (италијански). Архивирано од изворникот (PDF) на 4 May 2011. Посетено на 11 July 2014.
- ↑ Hans M. Kristensen / Natural Resources Defense Council (2005). „NRDC: U.S. Nuclear Weapons in Europe – part 1“ (PDF). Архивирано од изворникот (PDF) на 1 January 2011. Посетено на 30 May 2011.
- ↑ „Marina Militare (Italian military navy website)“ (италијански). Marina.difesa.it. Архивирано од изворникот на 24 November 2010. Посетено на 30 May 2011.
- ↑ „The Carabinieri Force is linked to the Ministry of Defence“. Carabinieri. Архивирано од изворникот на 30 April 2011. Посетено на 14 May 2010.
- ↑ „Codici comuni, province e regioni“. www.istat.it (италијански). Архивирано од изворникот на 10 October 2017. Посетено на 17 January 2018.
- ↑ „Select Country or Country Groups“. Архивирано од изворникот на 22 October 2017. Посетено на 22 October 2017.
- ↑ „Gross domestic product (2015)“ (PDF). The World Bank: World Development Indicators database. World Bank. 28 April 2017. Архивирано од изворникот (PDF) на 1 February 2017. Посетено на 17 May 2017.
- ↑ Sensenbrenner, Frank; Arcelli, Angelo Federico. „Italy's Economy Is Much Stronger Than It Seems“. The Huffington Post. Архивирано од изворникот на 6 December 2014. Посетено на 25 November 2014.
- ↑ Dadush, Uri. „Is the Italian Economy on the Mend?“. Carnegie Europe. Архивирано од изворникот на 13 July 2015. Посетено на 25 November 2014.
- ↑ „Doing Business in Italy: 2014 Country Commercial Guide for U.S. Companies“ (PDF). United States Commercial Service. Архивирано од изворникот (PDF) на 15 July 2014. Посетено на 25 November 2014.
- ↑ The Economist Intelligence Unit's quality-of-life index Архивирано на 2 август 2012 г., Economist, 2005
- ↑ „The Global Creativity Index 2011“ (PDF). Martin Prosperity Institute. Архивирано од изворникот (PDF) на 30 September 2014. Посетено на 26 November 2014.
- ↑ Aksoy, M. Ataman; Ng, Francis. „The Evolution of Agricultural Trade Flows“ (PDF). The World Bank. Архивирано од изворникот (PDF) на 29 November 2014. Посетено на 25 November 2014.
- ↑ Pisa, Nick (12 June 2011). „Italy overtakes France to become world's largest wine producer“. The Telegraph. Архивирано од изворникот на 3 September 2011. Посетено на 17 August 2011.
- ↑ „Automotive Market Sector Profile – Italy“ (PDF). The Canadian Trade Commissioner Service. Архивирано од изворникот (PDF) на 5 December 2014. Посетено на 26 November 2014.
- ↑ „Data & Trends of the European Food and Drink Industry 2013–2014“ (PDF). FoodDrinkEurope. Архивирано од изворникот (PDF) на 6 December 2014. Посетено на 26 November 2014.
- ↑ „Italy fashion industry back to growth in 2014“. Reuters. 10 January 2014. Архивирано од изворникот на 5 December 2014. Посетено на 26 November 2014.
- ↑ Leblanc, John (25 април 2014). „The top 10 largest automakers in the world“. Driving. Архивирано од изворникот на 17 март 2017. Посетено на 29 април 2017. Не се допушта закосување или задебелување во:
|publisher=(help) - ↑ „Trade in goodsExports, Million US dollars, 2016“. OECD. Архивирано од изворникот на 15 April 2017. Посетено на 17 May 2017.
- ↑ "Manufacturing, value added (current US$) Архивирано на 10 октомври 2017 г.". accessed on 17 May 2017.
- ↑ „Knowledge Economy Forum 2008: Innovative Small And Medium Enterprises Are Key To Europe & Central Asian Growth“. The World Bank. 19 May 2005. Архивирано од изворникот на 23 June 2008. Посетено на 17 June 2008.
- ↑ „The World Factbook“. CIA. Архивирано од изворникот на 11 February 2011. Посетено на 26 January 2011.
- ↑ „Auto: settore da 144mila imprese in Italia e 117 mld fatturato“. adnkronos.com. Архивирано од изворникот на 25 September 2015. Посетено на 23 September 2015.
- ↑ „Country Profiles – Italy“. acea.thisconnect.com. Архивирано од изворникот на 11 February 2008. Посетено на 9 February 2008.
- ↑ „Fiat Chrysler to spin off Ferrari, issue $2.5 billion convertible bond“. Reuters. 29 October 2014. Архивирано од изворникот на 29 October 2014. Посетено на 29 October 2014.
- ↑ Haigh, Robert (18 февруари 2014). „Ferrari – The World's Most Powerful Brand“. Brand Finance. Архивирано од изворникот на 2 февруари 2016. Посетено на 9 февруари 2015.
- ↑ Andrews, Edmund L. (1 јануари 2002). „Germans Say Goodbye to the Mark, a Symbol of Strength and Unity“. The New York Times. Архивирано од изворникот на 1 мај 2011. Посетено на 18 март 2011.
- ↑ Taylor Martin, Susan (28 December 1998). „On Jan. 1, out of many arises one Euro“. St. Petersburg Times. стр. National, 1.A.
- ↑ Orsi, Roberto. „The Quiet Collapse of the Italian Economy“. The London School of Economics. Архивирано од изворникот на 19 November 2014. Посетено на 24 November 2014.
- ↑ Nicholas Crafts, Gianni Toniolo (1996). Economic growth in Europe since 1945. Cambridge University Press. стр. 428. ISBN 978-0-521-49627-8.
- ↑ Balcerowicz, Leszek. „Economic Growth in the European Union“ (PDF). The Lisbon Council. Архивирано од изворникот (PDF) на 14 July 2014. Посетено на 8 October 2014.
- ↑ „"Secular stagnation" in graphics“. The Economist. Архивирано од изворникот на 23 November 2014. Посетено на 24 November 2014.
- ↑ „Debito pubblico oltre 2.300 miliardi e all'estero non lo comprano“. 15 May 2018. Архивирано од изворникот на 2020-02-21. Посетено на 2019-07-11.
- ↑ „Government debt increased to 93.9% of GDP in euro area and to 88.0% in EU28“ (PDF). Eurostat. Архивирано од изворникот (PDF) на 21 October 2014. Посетено на 24 November 2014.
- ↑ „Could Italy Be Better Off than its Peers?“. CNBC. 18 May 2010. Архивирано од изворникот на 30 April 2011. Посетено на 30 May 2011.
- ↑ „Household debt and the OECD's surveillance of member states“ (PDF). OECD Economics Department. Архивирано од изворникот (PDF) на 9 January 2015. Посетено на 26 November 2014.
- ↑ „Oh for a new risorgimento“. The Economist. Архивирано од изворникот на 24 October 2014. Посетено на 24 November 2014.
- ↑ „Comune per Comune, ecco la mappa navigabile dei redditi dichiarati in Italia“. www.lastampa.it. Архивирано од изворникот на 5 April 2015.
- ↑ „GDP per capita at regional level“ (PDF). Istat. Архивирано од изворникот (PDF) на 26 October 2017. Посетено на 25 October 2017.
- ↑ „Euro area unemployment rate at 11%“ (PDF). Eurostat. Архивирано од изворникот на 31 July 2017. Посетено на 26 October 2017.
- ↑ Istat. „Employment and unemployment: second quarter 2017“ (PDF). Архивирано од изворникот (PDF) на 26 October 2017. Посетено на 26 October 2017.
- ↑ „Youth unemployment rate in EU member states as of March 2018“. Statista.
- ↑ 160,0 160,1 160,2 „Censimento Agricoltura 2010“. ISTAT. 24 October 2010. Архивирано од изворникот на 13 February 2015. Посетено на 11 February 2015.
- ↑ „OIV report on the State of the vitiviniculture world market“. news.reseau-concept.net. Réseau-CONCEPT. 2010. Архивирано од изворникот (PowerPoint presentation) на 28 July 2011.
- ↑ „Frecciarossa 1000 in Figures“. Ferrovie dello Stato Italiane. Архивирано од изворникот на 18 December 2014. Посетено на 24 November 2014.
- ↑ 163,0 163,1 European Commission. „Panorama of Transport“ (PDF). Архивирано од изворникот (PDF) на 7 April 2009. Посетено на 3 May 2009.
- ↑ „Energy imports, net (% of energy use)“. World Bank. Архивирано од изворникот на 30 April 2011. Посетено на 24 November 2014.
- ↑ Eurostat. „Energy, transport and environment indicators“ (PDF). Архивирано од изворникот (PDF) на 23 November 2009. Посетено на 10 May 2009.
- ↑ Eurostat. „Panorama of energy“ (PDF). Архивирано од изворникот (PDF) на 3 June 2010. Посетено на 10 May 2009.
- ↑ L. Anwandter and P. Rubino (2006). Risks, uncertainties and conflicts of Interest in the Italian water sector: A review and proposals for reform. Materiali UVAL (Public Investment Evaluation Unit of the Department for Development and Cohesion Policies (DPS) in the Ministry for Economic Development), According to ISTAT figures analysed by the Water Resources Surveillance Committee (CoViRi). стр. 9.
- ↑ Bardelli, Lorenzo. Pro aqua Italian policy to get prices and governance right. Utilitatis, 29th International Congress of CIRIEC, Wien, 14 September 2012. стр. 16.
- ↑ Albasser, Francesco (May 2012). The Italian Water industry – Beyond the Public/Private debate & back to basics, Presentation at the Conference Water Loss Europe. in3act Energy. стр. 12.
- ↑ "Foreign tourist numbers in Italy head towards new record" Архивирано на 1 јуни 2017 г., Retrieved 21 May 2017.
- ↑ „International tourism, number of arrivals“. World Tourism Organization. Посетено на 4 August 2016.
- ↑ „Travel & Tourism Economic Impact 2015 Italy“ (PDF). World Travel and Tourism Council. Архивирано од изворникот (PDF) на 10 October 2017. Посетено на 20 May 2017.
- ↑ „The World Heritage Convention“. UNESCO. Архивирано од изворникот на 27 August 2016. Посетено на 1 August 2018.
- ↑ „Ranking the 30 Most-Visited Cities in the World“.
- ↑ „ОСекторска анализа на градежниот сектор во Италија како еден од најголемите трговски партнери на земјите од Западен Балкан“, Економија и бизнис, година 27, број 320, 1 октомври 2024, стр. 36.
- ↑ „ОСекторска анализа на градежниот сектор во Италија како еден од најголемите трговски партнери на земјите од Западен Балкан“, Економија и бизнис, година 27, број 320, 1 октомври 2024, стр. 37.
- ↑ „National demographic balance, 2013“ (PDF). Istat. Архивирано од изворникот (PDF) на 6 October 2014. Посетено на 1 October 2014.
- ↑ EUROSTAT. „Ageing characterises the demographic perspectives of the European societies – Issue number 72/2008“ (PDF). Архивирано од изворникот (PDF) на 2 January 2009. Посетено на 28 April 2009.
- ↑ ISTAT. „Crude birth rates, mortality rates and marriage rates 2005–2008“ (PDF) (италијански). Архивирано од изворникот (PDF) на 10 August 2011. Посетено на 10 May 2009.
- ↑ ISTAT. „Average number of children born per woman 2005–2008“ (PDF) (италијански). Архивирано од изворникот (PDF) на 10 August 2011. Посетено на 3 May 2009.
- ↑ „Previsioni della popolazione, 2011–2065, dati al 1° јануари“. Demo.istat.it. Архивирано од изворникот на 6 March 2013. Посетено на 12 March 2013.
- ↑ „The World FactBook - Italy“, The World Factbook, July 12, 2018, Архивирано од изворникот на 2017-07-09, Посетено на 2019-07-09
- ↑ „Causes of the Italian mass emigration“. ThinkQuest Library. 15 August 1999. Архивирано од изворникот на 1 July 2009. Посетено на 11 August 2014.
- ↑ Favero, Luigi e Tassello, Graziano. Cent'anni di emigrazione italiana (1861–1961) Introduction
- ↑ „Statistiche del Ministero dell'Interno“. Архивирано од изворникот на 27 February 2010.
- ↑ Lee, Adam (3 April 2006). „Unos 20 millones de personas que viven en la Argentina tienen algún grado de descendencia italiana“ (шпански). Архивирано од изворникот на 11 June 2008. Посетено на 27 June 2008.
- ↑ Consulta Nazionale Emigrazione. Progetto ITENETs – "Gli italiani in Brasile"; pp. 11, 19 Архивирано на 12 февруари 2012 г. . Retrieved 10 September 2008.
- ↑ „Ethnic origins, 2006 counts, for Uruguay, provinces and territories – 20% sample data“. Архивирано од изворникот на 11 May 2011.
- ↑ Santander Laya-Garrido, Alfonso. Los Italianos forjadores de la nacionalidad y del desarrollo economico en Venezuela. Editorial Vadell. Valencia, 1978
- ↑ American FactFinder, United States Census Bureau. „U.S Census Bureau – Selected Population Profile in the United States“. American FactFinder, United States Census Bureau. Архивирано од изворникот на 30 April 2011. Посетено на 30 May 2011.
- ↑ „Ethnic origins, 2006 counts, for Canada, provinces and territories – 20% sample data“. 2 April 2008. Архивирано од изворникот на 1 November 2009.
- ↑ „20680-Ancestry by Country of Birth of Parents – Time Series Statistics (2001, 2006 Census Years) – Australia“. Australian Bureau of Statistics. 27 June 2007. Архивирано од изворникот на 1 October 2007. Посетено на 30 December 2008.
- ↑ "The Cambridge survey of world migration Архивирано на 13 април 2016 г.". Robin Cohen (1995). Cambridge University Press. p. 143. ISBN 0-521-44405-5
- ↑ Roberto, Vincenzo Patruno, Marina Venturi, Silvestro. „Demo-Geodemo. – Mappe, Popolazione, Statistiche Demografiche dell'ISTAT“. demo.istat.it. Архивирано од изворникот на 9 July 2011.
- ↑ „Архивиран примерок“. Архивирано од изворникот на 3 September 2015. Посетено на 3 November 2017.
- ↑ „Resident Foreigners on 31st December 2016“. Istat. Архивирано од изворникот на 22 June 2017. Посетено на 15 June 2017.
- ↑ „Immigrants.Stat“. Istat. Архивирано од изворникот на 9 July 2017. Посетено на 15 June 2017.
- ↑ „National demographic balance 2016“. Istat. Посетено на 15 June 2017.
- ↑ „National demographic balance 2014“. Istat. 14 June 2015. Архивирано од изворникот на 2 May 2017. Посетено на 15 June 2017.
- ↑ Elisabeth Rosenthal, "Italy cracks down on illegal immigration Архивирано на 21 август 2013 г.". The Boston Globe. 16 May 2008.
- ↑ Allen, Beverly (1997). Revisioning Italy national identity and global culture. Minneapolis: University of Minnesota Press. стр. 169. ISBN 978-0-8166-2727-1.
- ↑ "Milan police in Chinatown clash Архивирано на 10 октомври 2017 г.". BBC News. 13 April 2007.
- ↑ "EUROPE: Home to Roma, And No Place for Them". IPS ipsnews.net. Архивирано на 5 март 2012 г.
- ↑ „Balkan Investigative Reporting Network“. Birn.eu.com. 8 November 2007. Архивирано од изворникот на 29 October 2008. Посетено на 4 November 2008.
- ↑ 205,0 205,1 „Legge 15 декември 1999, n. 482 "Norme in materia di tutela delle minoranze linguistiche storiche" pubblicata nella Gazzetta Ufficiale n. 297 del 20 декември 1999“. Italian Parliament. Архивирано од изворникот на 12 May 2015. Посетено на 2 December 2014.
- ↑ Statuto Speciale per il Trentino-Alto Adige, Art. 99
- ↑ Italian language Архивирано на 30 јули 2015 г. Ethnologue.com
- ↑ „Eurobarometer – Europeans and their languages“ (PDF). February 2006. Архивирано од изворникот (485 KB) на 30 April 2011.
- ↑ Nationalencyklopedin "Världens 100 största språk 2007" The World's 100 Largest Languages in 2007
- ↑ Italian language Архивирано на 2 мај 2014 г. University of Leicester
- ↑ „UNESCO Atlas of the World's Languages in danger“. www.unesco.org (англиски). Архивирано од изворникот на 18 December 2016. Посетено на 2 January 2018.
- ↑ „Italian language“. Encyclopædia Britannica. 3 November 2008. Архивирано од изворникот на 29 November 2009. Посетено на 19 November 2009.
- ↑ „Lingue di Minoranza e Scuola: Carta Generale“. www.minoranze-linguistiche-scuola.it. Архивирано од изворникот на 10 October 2017.
- ↑ [L.cost. 26 февруари 1948, n. 4, Statuto speciale per la Valle d'Aosta
- ↑ L.cost. 26 февруари 1948, n. 5, Statuto speciale per il Trentino-Alto Adige
- ↑ L. cost. 31 јануари 1963, n. 1, Statuto speciale della Regione Friuli Venezia Giulia
- ↑ „Ready for Ratification“. European Centre for Minority Issues. Архивирано од изворникот на 3 January 2018.
- ↑ „Linguistic diversity among foreign citizens in Italy“. Italian National Institute of Statistics. 24 July 2014. Архивирано од изворникот на 30 July 2014. Посетено на 27 July 2014.
- ↑ „The Duomo of Florence | Tripleman“. tripleman.com. Архивирано од изворникот на 6 December 2009. Посетено на 25 March 2010.
- ↑ „Brunelleschi's Dome“. Brunelleschi's Dome.com. Архивирано од изворникот на 16 April 2010. Посетено на 25 March 2010.
- ↑ „St. Peter's Basilica (Basilica di San Pietro) in Rome, Italy“. reidsitaly.com. Архивирано од изворникот на 23 February 2015.
- ↑ See List of largest church buildings in the world; note that the #3 entry, First Family Church building in Kansas, is now a school education complex.
- ↑ „Basilica di San Marco“. Архивирано од изворникот на 5 март 2015. Посетено на 10 февруари 2016.
- ↑ „I cattolici tra presenza nel sociale e nuove domande alla politica“ (PDF). Ipsos MORI. 24 November 2024. Архивирано од изворникот (PDF) на 24 January 2018.
- ↑ Грешка во наводот: Погрешна ознака
<ref>; нема зададено текст за наводите по имеIpsos2017. - ↑ „Catholicism No Longer Italy's State Religion“. Sun Sentinel. 4 June 1985. Архивирано од изворникот на 20 October 2013. Посетено на 7 September 2013.
- ↑ Text taken directly from „Архивиран примерок“. Архивирано од изворникот на 31 December 2010. Посетено на 5 February 2016. (viewed on 14 December 2011), on the website of the British Foreign & Commonwealth Office.
- ↑ The Holy See's sovereignty has been recognized explicitly in many international agreements and is particularly emphasized in article 2 of the Lateran Treaty of 11 February 1929, in which "Italy recognizes the sovereignty of the Holy See in international matters as an inherent attribute in conformity with its traditions and the requirements of its mission to the world" (Lateran Treaty, English translation Архивирано на 23 мај 2018 г.).
- ↑ Leustean, Lucian N. (2014). Eastern Christianity and Politics in the Twenty-First Century. Routledge. стр. 723. ISBN 978-0-415-68490-3.
- ↑ 2017 Service Year Report of Jehovah's Witnesses
- ↑ „Chiesa Evangelica Valdese – Unione delle chiese Metodiste e Valdesi (Waldensian Evangelical Church – Union of Waldensian and Methodist churches)“ (италијански). Chiesa Evangelica Valdese – Unione delle chiese Metodiste e Valdesi (Waldensian Evangelical Church – Union of Waldensian and Methodist churches). Архивирано од изворникот на 11 February 2006. Посетено на 30 May 2011.
- ↑ Dawidowicz, Lucy S. (1986). The war against the Jews, 1933–1945. New York: Bantam Books. ISBN 978-0-553-34302-1. p. 403
- ↑ „The Jewish Community of Italy (Unione delle Comunita Ebraiche Italiane)“. The European Jewish Congress. Архивирано од изворникот на 13 March 2013. Посетено на 25 August 2014.
- ↑ „NRI Sikhs in Italy“. Nriinternet.com. 15 November 2004. Архивирано од изворникот на 7 February 2011. Посетено на 30 October 2010.
- ↑ [1] Muslims in Europe: Country guide. BBC News. Web. 24 Sep. 2011.
- ↑ Sophie Arie, Nov. 10, 2003, Christian Science Monitor, A rising tide of Muslims in Italy puts pressure on Catholic culture. Csmonitor.com. Web. 24 Sep. 2011.
- ↑ [2] Italy. Education and Study in Italy. Spain Exchange. Web. 12 July 2010.
- ↑ (италијански) Un caloroso benvenuto agli MBA 33 in aula per i precorsi. Архивирано на 9 април 2008 г. Master of Business Administration a Milano, Italia - MBA SDA Bocconi. Web. 31 January 2011.
- ↑ [3] Архивирано на 16 јуни 2010 г. Bocconi Università in Milan (BMI). Penn Abroad. 27 Sep. 2011.
- ↑ (италијански) Sda Bocconi supera London Business School. Архивирано на 17 октомври 2018 г. Corriere della Sera. Web. 31 January 2011.
- ↑ Roman law. Encyclopædia Britannica Online, 2011. Web. 25 Sep. 2011.
- ↑ [4] UNESCO World Heritage Centre. Web. 25 Sep. 2011.
- ↑ (италијански) Beni Italiani Unesco. Архивирано на 16 јули 2012 г. Associazione Città e Siti Unesco. Web. 17 Jul. 2012.
- ↑ Abbot, Charles. Italy. Morellini Editore, 2006. p. 101. Web. 24 Sep. 2011.
- ↑ Rizzo, Sergio. Italy Neglects Art Treasures. Corriere della Sera. Web. 26 Jul. 2012.
- ↑ Sear, Frank. Roman architecture. Cornell University Press, 1983. p. 10. Web. 23 Sept. 2011.
- ↑ John A. Davis, D.Phil., Emiliana Pasca Noether Chair in Italian History, University of Connecticut.
Davis, John A. "Italy." World Book Advanced. World Book, 2011. Web. 23 Sept. 2011. - ↑ [5] Renzo Piano. The New York Times. Web. 23 Sep. 2011.
- ↑ Bella Italia: a look into the why Italian Vogue is still on top. Daily Mail. Web. 17 Jul. 2012.
- ↑ Miller (2005) p. 486. Web. 26 Sept. 2011.
- ↑ Insight Guides (2004) p. 220. 26 Sept. 2011.
- ↑ [6] Design City Milan. Wiley. Web. 3 January 2010.
- ↑ Cerizza, Luca ; Gioni, Massimiliano. Milan and Turin. Архивирано на 12 ноември 2007 г. Frieze Magazine. Web. 3 January 2010.
- ↑ 254,0 254,1 Neorealism. Filmreference.com. Web. 20 Jul. 2012.
- ↑ Ingles, Tim ; Dilworth, John. Four Centuries of Violin Making: Fine Instruments from the Sotheby's Archive. Cozio Publishing, 2006. p. 11. Web. 21 Jul. 2012.
- ↑ [7] Mina. Lyrics, Song Lyrics. Web. 27 Sept. 2011.
- ↑ (италијански) Comolli, Maria Giulia. Laura Pausini a ruota libera: "I ragazzi dei talent show? Troppo supponenti." E intanto con Sorrisi arrivano i suoi CD. Архивирано на 21 април 2009 г. TV Sorrisi e Canzoni. Web. 25 March 2009.
- ↑ (италијански) Mannucci, Stefano. Griffe e ambiente, ecco la nuova Pausini. Архивирано на 10 март 2009 г. Il Tempo. Web. 6 March 2009.
- ↑ Salamone, Frank A. Italy. Countries and Their Cultures, 2001. Web. 25 Oct. 2012.
- ↑ Editors of the American Heritage Dictionaries. The American Heritage Science Dictionary. Houghton Mifflin Harcourt, 2005. p. 252. Web. 27 Oct. 2012.
- ↑ [8] Архивирано на 29 декември 2015 г. Bill Text Versions. 107th Congress (2001–2002). H.RES.269. THOMAS (Library of Congress). Web. 28 Sep. 2011.
- ↑ Wheen, Andrew. Dot-Dash to Dot.com: How Modern Telecommunications Evolved from the Telegraph to the Internet. Springer, 2010. p. 45. Web. 23 Sep. 2011.
- ↑ Cleveland, Cutler (Lead Author) ; Saundry, Peter (Topic Editor). Meucci, Antonio. Encyclopedia of Earth, 2006. Web. 22 Jul. 2012.
- ↑ (италијански) Caretto, Ennio. Gli Usa ammettono: Meucci è l' inventore del telefono. Corriere della Sera. Web. 21 Jul. 2012.
- ↑ Bergin, Thomas Goddard ; Speake, Jennifer. Encyclopedia of The Renaissance and the Reformation. Infobase Publishing, 2004. pp. 144-145. Web. 10 Nov. 2012.
- ↑ Ciuccetti, Laura. Michelangelo: David. Giunti Editore, 1998. p. 24. Web. 16 Nov. 2012.
- ↑ Duiker, William J. ; Spielvogel, Jackson J. World History. Cengage Learning, 2008. pp. 450-451. Web. 10 Nov. 2012.
- ↑ North Carolina Museum of Art. Nagy, Rebecca Martin; Spence, June; Burden, Virginia. North Carolina Museum of Art: handbook of the collections. The Museum, 1998. p. 120. 24 Sep. 2011.
- ↑ Đ. Leopardi, Pesme i proza. Beograd: Rad, 1964, стр. 5-8.
- ↑ I. E. Babelj, Crvena konjica. Beograd: Rad, 1969, стр. 20-22.
Надворешни врски
уреди| Повеќе за Италија на збратимените проекти на Википедија | |
|
Дефиниции и преводи на Викиречник ? |
|
Податотеки на Ризницата ? |
|
Образовни ресурси на Викиуниверзитет ? |
|
Новинарски известувања на Викивести ? |
|
Мисли на Викицитат ? |
|
Изворни текстови на Викиизвор ? |
|
Прирачници на Викикниги ? |
 ?
|
Информации за guide во Википатување ? ? |
|
Запис Q38 во базата на Википодатоци ? |
- Владини мрежни места
- (италијански) Government website
- (италијански) Official site of the Italian Parliament
- Official site of the President of the Italian Republic
- Italian Higher Education for International Students
- Italian National and Regional parks
- Italian tourism official website Архивирано на 18 октомври 2009 г.
- Економски мрежни места
- Генерални мрежни места
- Italy from the BBC News
- „Светска книга на факти“ на ЦИА — запис за „Italy“ (англиски)
- Italy from UCB Libraries GovPubs
- Италија на Curlie (англиски)
- Italy Encyclopædia Britannica entry
- Italy from the OECD
- Italy at the EU
- Italy на Викимедииниот атлас
Географски податоци за Италија на OpenStreetMap- Key Development Forecasts for Italy from International Futures
