Википедија

Јаглерод диоксид

хемиско соединение
„CO2“ води овде. За други истоимени поими, видете CO2 (појаснување).

Јаглерод диоксид (хемиска формула CO
2) е хемиско соединение составено од молекули од кои секоја има по еден атом на јаглерод поврзан со ковалентна двојна врска за два атоми на кислород. Се наоѓа во гасовита агрегатна состојба на собна температура. Во воздухот, јаглеродниот диоксид е проѕирен за видливата светлина, но апсорбира инфрацрвено зрачење, дејствувајќи како стакленички гас. Тоа е гас во траги во Земјината атмосфера со 421 дел на милион (ppm) или околу 0,04 % зафатнински удел (од мај 2022 година), кој се зголемил од прединдустриските нивоа од 280 ppm.[9][10] Согорувањето на фосилните горива е примарна причина за овие зголемени концентрации на CO2 и исто така примарна причина за климатските промени.[11] Јаглерод диоксидот е растворлив во вода и се наоѓа во подземните води, езерата, ледените капи и морската вода. Кога јаглеродниот диоксид се раствора во вода, тој формира карбонат, главно бикарбонат (HCO−
3), што предизвикува закиселување на океаните како што се зголемуваат нивоата на CO2 во атмосферата.[12]

Јаглерод диоксид
Structural formula of carbon dioxide with bond length
Ball-and-stick model of carbon dioxide
Ball-and-stick model of carbon dioxide
Space-filling model of carbon dioxide
Space-filling model of carbon dioxide
Други називи

  • Гас јаглеродна киселина
  • Јаглероден анхидрид
  • Јаглероден диоксид
  • Јаглероден оксид
  • R-744 (разладно средство)
  • R744 (алтернативно правопис на средство за ладење)
  • Сува мраз (цврста фаза)

Назнаки
124-38-9 Ок
3DMet B01131
Бајлштајн 1900390
ChEBI CHEBI:16526 Ок
ChEMBL ChEMBL1231871 Н
ChemSpider 274 Ок
EC-број 204-696-9
989
3Д-модел (Jmol) Слика
Слика
KEGG D00004 Ок
MeSH Carbon+dioxide
PubChem 280
RTECS-бр. FF6400000
UNII 142M471B3J Ок
ОН-бр. 1013 (gas), 1845 (solid)
Својства
Хемиска формула
Моларна маса 0 g mol−1
Изглед Безбоен гас
Мирис
  • Ниски концентрации: нема
  • Високи концентрации: остри; кисело[1]
Густина
  • 1562 kg/m3 (solid at 1 атм (100 kPa) and −78.5 °C (−109.3 °F))
  • 1101 kg/m3 (liquid at saturation −37 °C (−35 °F))
  • 1.977 kg/m3 (gas at 1 атм (100 kPa) and 0 °C (32 °F))
Критична точка (T, P) 304,128 ± (15) K[2] (30,978 ± (15) degC), 7,3773 ± (30) MPa[2] (72,808 ± (30) atm)
194,6855 ± (30) K (−78,4645 ± (30) degC) at 1 atm (0,101325 MPa)
1.45 g/L at 25 °C (77 °F), 100 kPa (0.99 атм)
Парен притисок 5,7292 ± (30) MPa, 56,54 ± (30) atm (20 degC (293,15 K))
Киселост (pKa) 6.35, 10.33
−20.5·10−6 cm3/mol
Топлинска спроводливост 0.01662 W·m−1·K−1 (300 K (27 °C; 80 °F))[3]
Показател на прекршување (nD) 1.00045
Вискозност
  • 14.90 μPa·s at 25 °C (298 K)[4]
  • 70 μPa·s at −78.5 °C (194.7 K)
Диполен момент 0 D
Структура
Кристална структура Trigonal
Геометрија на молекулата Linear
Термохемија
Ст. енталпија на
образување ΔfHo298 		−393.5 kJ·mol−1
Стандардна моларна
ентропија So298 		214 J·mol−1·K−1
Специфичен топлински капацитет, C 37.135 J/K·mol
Pharmacology
ATC код V03AN02
Опасност
NFPA 704
Смртоносна доза или концентрација:
90,000 ppm (human, 5 min)[6]
NIOSH (здравствени граници во САД):
PEL (дозволива)
 TWA 5000 ppm (9000 mg/m3)[5]
REL (препорачана)
 TWA 5000 ppm (9000 mg/m3), ST 30,000 ppm (54,000 mg/m3)[5]
IDLH (непосредна опасност)
 40,000 ppm[5]
Безбедносен лист Sigma-Aldrich
Слични супстанци
Други анјони
Други катјони
Дополнителни податоци
 Ок(што е ова?)  (провери)
Освен ако не е поинаку укажано, податоците се однесуваат на материјалите во нивната стандардна состојба (25 °C, 100 kPa)
Наводи

Фламанскиот лекар и хемичар Јан Баптиста фан Хелмонт (1580-1644) е првиот научник кој покажал дека јаглерод диоксидот е одделен гас кој се разликува од другите тогаш познати видови „воздух“.[13]

Како извор на достапен јаглерод во јаглеродниот циклус, атмосферскиот CO2 е примарен извор на јаглерод за живот на Земјата. Неговата концентрација во прединдустриската атмосфера на Земјата од доцниот прекамбриум е регулирана од организми и геолошки феномени. Растенијата, алгите и цијанобактериите користат енергија од сончевата светлина за да синтетизираат јаглехидрати од јаглерод диоксид и вода во процес наречен фотосинтеза, кој произведува кислород како отпаден производ.[14] За возврат, кислородот се троши и CO2 се ослободува како отпад од сите аеробни организми кога ги метаболизираат органските соединенија за да произведат енергија со дишење.[15] CO2 се ослободува од органските материјали кога тие се распаѓаат или согоруваат, како на пример при шумски пожари. Бидејќи растенијата бараат CO2 за фотосинтеза, а луѓето и животните зависат од растенијата за храна, CO2 е неопходен за опстанок на животот на земјата.

Јаглерод диоксидот е 53 % погуст од сувиот воздух, но е долговечен и темелно се меша во атмосферата. Околу половина од вишокот на емисии на CO2 во атмосферата се апсорбираат од копнените и океанските јаглеродни одводи.[16] Овие одводи можат да станат заситени и испарливи, бидејќи распаѓањето и шумските пожари резултираат со ослободување на CO2 назад во атмосферата.[17] CO2 на крајот се задржува (се складира на долг рок) во карпите и органските наоѓалишта како јаглен, нафта и природен гас. Секвертираниот CO2 се ослободува во атмосферата преку согорување на фосилни горива или природно од вулкани, топли извори, гејзери и кога карбонатните карпи се раствораат во вода или реагираат со киселини.

CO2 е разновиден индустриски материјал, кој се користи, на пример, како инертен гас при заварување и противпожарни апарати, како гас под притисок во воздушните пиштоли и за искористување на маслото и како суперкритичен течен растворувач при декофеинирање на кафе и суперкритично сушење.[18] Тој е нуспроизвод на ферментација на шеќери во лебот, пивото и правењето вино и се додава во газирани пијалаци како селцер и пиво. Има остар и кисел мирис и генерира вкус на сода вода во устата,[19] но при вообичаени концентрации е без мирис.[1]

Хемиски и физички својства

уреди

Структура, сврзување и молекулски вибраци

уреди

Симетријата на молекулата на јаглерод диоксид е линеарна и центросиметрична во нејзината рамнотежна геометрија. Должината на јаглерод-кислород врската во јаглерод диоксидот е 116,3 pm, значително пократка од приближно 140-pm должината на типична единечна C–O врска и пократка од повеќето други функционални групи со повеќекратна C–O врска, како што се карбонилите.[20] Бидејќи е центросиметрична, молекулата нема електричен диполен момент.

 
Осцилации на истегнување и свиткување на CO
2 молекули на јаглерод диоксид. Горно лево: симетрично истегнување. Горен десен: антисиметрично истегнување. Долна линија: дегенериран пар модови на свиткување.

Како линеарна триатомска молекула, CO
2 има четири вибрациони модови како што е прикажано на дијаграмот. Во модовите на симетрично и антисиметрично истегнување, атомите се движат по оската на молекулата. Постојат два начини на свиткување, кои се дегенерирани, што значи дека имаат иста фреквенција и иста енергија, поради симетријата на молекулата. Кога молекулата допира површина или допира друга молекула, двата модови на свиткување може да се разликуваат по фреквенција бидејќи интеракцијата е различна за двата модови. Некои од вибрационите модови се забележани во инфрацрвениот (IR) спектар: антисиметричниот мод на истегнување на брановиот број 2349 cm−1 (бранова должина 4,25 μm) и дегенерираниот пар на модови на свиткување на 667 cm−1 (бранова должина 15 μm). Симетричниот мод на истегнување не создава електричен дипол, така што не е забележан во IR спектроскопијата, но е откриен со Раманска спектроскопија на 1388 cm−1 (бранова должина 7,2 μm).[21]

Во гасната фаза, молекулите на јаглерод диоксид подлежат на значителни вибрациони движења и не одржуваат фиксна структура. Меѓутоа, во експеримент на снимање со Кулонова експлозија, може да се заклучи моментална слика на молекуларната структура. Ваков експеримент[22] е направен за јаглерод диоксид. Резултатот од овој експеримент и заклучокот од теоретските пресметки[23] врз основа на ab initio потенцијалната енергетска површина на молекулата, е дека ниту една од молекулите во гасната фаза никогаш не е точно линеарна. Овој контраинтуитивен резултат е тривијален поради фактот што елементот за волумен на јадреното движење исчезнува за линеарни геометрии.[23] Ова е така за сите молекули (освен двоатомските!).

Во воден раствор

уреди
Поврзано: Јаглеродна киселина

Јаглерод диоксидот е растворлив во вода, во која реверзибилно формира H
2CO
3 (јаглеродна киселина), која е слаба киселина бидејќи нејзината јонизација во вода е нецелосна.

 

Рамнотежната константа на хидратација на јаглеродната киселина на 25 °C е:

 

Оттука, поголемиот дел од јаглеродниот диоксид не се претвора во јаглеродна киселина, туку останува како CO
2 молекули, кои не влијаат на pH вредноста.

Релативните концентрации на CO
2, H
2CO
3, депротонираната форма HCO−
3 (бикарбонат) и CO2−
3(карбонат) зависат од pH вредноста. Како што е прикажано во Bjerrum кривата (прикажана подолу), во неутрална или малку алкална вода (pH > 6,5), бикарбонатната форма преовладува (> 50 %) и станува најзастапена (> 95 %) на pH на морската вода. Во многу алкална вода (pH > 10,4), доминантна (> 50 %) форма е карбонат. Океаните, кои се благо алкални со типична pH = 8,2 - 8,5, содржат околу 120 mg бикарбонат на литар.

Бидејќи е дипротична, јаглеродната киселина има две константи на дисоцијација на киселина, првата за дисоцијација во бикарбонат (исто така наречен хидрохенкарбонат) јон (HCO−
3):

 
Ka1 = 2,5⋅10-4 mol/litre; pKa1 = 3.6 at 25 °C.[20]

Ова е вистинската прва константа на дисоцијација на киселината, дефинирана како

 
 
Пример Bjerrum крива: Промена на карбонатниот систем на морската вода од закиселувањето на океаните.

каде што именителот вклучува само ковалентно врзан H
2CO
3 и не вклучува хидриран CO
2
(aq). Многу помалата и често цитирана вредност близу 4,16⋅10-7 е привидна вредност пресметана врз основа на (неточната) претпоставка дека целиот растворен CO
2 е присутен како јаглеродна киселина, така што

 

Бидејќи најголемиот дел од растворените CO
2 останува како CO
2 молекули, Ka1 (очигледно) има многу поголем именител и многу помала вредност од вистинската Ka1.[24]

Бикарбонатниот јон е амфотерен вид кој може да дејствува како киселина или како база, во зависност од pH на растворот. При висока pH вредност, значително се дисоцира во карбонатниот јон (CO2−
3):

 
Ka2 = 4,69⋅10-11 mol/litre; pKa2 = 10.329

Во организмите, производството на јаглеродна киселина се катализира од ензимот, јаглеродна анхидраза.

Хемиски реакции на CO2

уреди

CO
2 е моќен електрофил кој има електрофилна реактивност што е споредлива со бензалдехид или силни α, β-незаситени карбонилни соединенија. Меѓутоа, за разлика од електрофилите со слична реактивност, реакциите на нуклеофилите со CO
2 се термодинамички помалку фаворизирани и често се открива дека се многу реверзибилни.[25] Само многу силни нуклеофили, како карбанионите обезбедени од Грињардовите реагенси и органолитиумските соединенија реагираат со CO
2 за добивање карбоксилати:

 
каде M = Li или Mg Br, а R = алкил или арил.

Во металните комплекси на јаглерод диоксид, CO
2 служи како лиганд, кој може да ја олесни конверзијата на CO
2 на други хемикалии.[26]

Редукцијата на CO
2 до CO е обично тешка и бавна реакција:

 

Фотоавтотрофите (т.е. растенијата и цијанобактериите) ја користат енергијата содржана во сончевата светлина за фотосинтеза на едноставни шеќери од CO
2 апсорбирани од воздухот и водата:

 

Редокс потенцијалот за оваа реакција во близина на pH 7 е околу -0,53 V наспроти стандардната водородна електрода. Ензимот јаглерод моноксид дехидрогеназа кој содржи никел го катализира овој процес.[27]

Физички својства

уреди
 
Пелети од „сув мраз“, вообичаена форма на цврст јаглерод диоксид

Јаглерод диоксидот е безбоен. При ниски концентрации гасот е без мирис; сепак, при доволно високи концентрации, има остар, кисел мирис.[1] При стандардна температура и притисок, густината на јаглеродниот диоксид е околу 1,98 kg/m3, околу 1,53 пати поголема од онаа на воздухот.[28]

Јаглерод диоксидот нема течна состојба при притисок под 0,51795 ± (10) MPa [2] (5,11177 ± (99) atm). При притисок од 1 atm (0,101325 MPa), гасот се депонира директно на цврсто тело на температури под 194,6855 ± (30)  K (-78,4645 ± (30) °C) и цврстата состојба сублимира директно до гас над оваа температура. Во својата цврста состојба, јаглерод диоксидот најчесто се нарекува сув мраз.

 
Фазен дијаграм притисок-температура на јаглерод диоксид. Забележете дека тоа е log-lin шема.

Течниот јаглерод диоксид се формира само при притисок над 0,51795 ± (10) MPa[2] (5,11177 ± (99) atm); тројната точка на јаглерод диоксид е 216,592 ± (3) K[2] (−56,558 ± (3) °C) на 0,51795 ± (10) MPa[2] (5,11177 ± (99) atm) (види фазен дијаграм). Критичната точка е на 304.128 ± (15) K[2] (30.978 ± (15) °C) и на 7.3773 ± (30) MPa (72.808 ± (30) atm).[2] Друга форма на цврст јаглерод диоксид, забележана при висок притисок е аморфна цврстина слична на стакло. Оваа форма на стакло, наречена карбонија, се произведува со суперладење загреан CO
2 при екстремен притисок (40–48 GPa или околу 400.000 атмосфери) во дијамантска наковална. Ова откритие ја потврди теоријата дека јаглерод диоксидот може да постои во стаклена состојба слична на другите членови на неговото елементарно семејство, како што се силициум диоксид (силика стакло) и германиум диоксид. Меѓутоа, за разлика од силициумските и германските очила, карбонското стакло не е стабилно при нормални притисоци и се враќа во гас кога ќе се ослободи притисокот.

На температури и притисоци над критичната точка, јаглеродниот диоксид се однесува како суперкритична течност позната како суперкритичен јаглерод диоксид.

Табела на термички и физички својства на заситениот течен јаглерод диоксид:[29][30]

Температура (°C) Густина (kg/m^3) Специфична топлина (kJ/kg K) Кинематичка вискозност (m^2/s) Кондуктивност (W/m K) Термичка дифузија (m^2/s) Prandtl Број Модул на збивливост (K^-1)
-50 1156.34 1.84 1.19E-07 0.0855 4.02E-08 2.96 -
-40 1117.77 1.88 1.18E-07 0.1011 4.81E-08 2.46 -
-30 1076.76 1.97 1.17E-07 0.1116 5.27E-08 2.22 -
-20 1032.39 2.05 1.15E-07 0.1151 5.45E-08 2.12 -
-10 983.38 2.18 1.13E-07 0.1099 5.13E-08 2.2 -
0 926.99 2.47 1.08E-07 0.1045 4.58E-08 2.38 -
10 860.03 3.14 1.01E-07 0.0971 3.61E-08 2.8 -
20 772.57 5 9.10E-08 0.0872 2.22E-08 4.1 1.40E-02
30 597.81 36.4 8.00E-08 0.0703 0.279E-08 28.7 -

Табела на термички и физички својства на јаглерод диоксид (CO
2) при атмосферски притисок:[29][30]

Температура (K) Густина (kg/m^3) Специфична топлина (kJ/kg °C) Динамична вискозност (kg/m s) Кинематична вискозност (m^2/s) Топлинска спроводливост (W/m °C) Термичка дифузија (m^2/s) Prandtl Број
220 2.4733 0.783 1.11E-05 4.49E-06 0.010805 5.92E-06 0.818
250 2.1657 0.804 1.26E-05 5.81E-06 0.012884 7.40E-06 0.793
300 1.7973 0.871 1.50E-05 8.32E-06 0.016572 1.06E-05 0.77
350 1.5362 0.9 1.72E-05 1.12E-05 0.02047 1.48E-05 0.755
400 1.3424 0.942 1.93E-05 1.44E-05 0.02461 1.95E-05 0.738
450 1.1918 0.98 2.13E-05 1.79E-05 0.02897 2.48E-05 0.721
500 1.0732 1.013 2.33E-05 2.17E-05 0.03352 3.08E-05 0.702
550 0.9739 1.047 2.51E-05 2.57E-05 0.03821 3.75E-05 0.685
600 0.8938 1.076 2.68E-05 3.00E-05 0.04311 4.48E-05 0.668
650 0.8143 1.1 2.88E-05 3.54E-05 0.0445 4.97E-05 0.712
700 0.7564 1.13E+00 3.05E-05 4.03E-05 0.0481 5.63E-05 0.717
750 0.7057 1.15 3.21E-05 4.55E-05 0.0517 6.37E-05 0.714
800 0.6614 1.17E+00 3.37E-05 5.10E-05 0.0551 7.12E-05 0.716

Биолошка улога

уреди

Јаглерод диоксидот е краен производ на клеточното дишење кај организмите кои добиваат енергија со разградување на шеќери, масти и аминокиселини со кислород како дел од нивниот метаболизам. Ова ги вклучува сите растенија, алги и животни и аеробни габи и бактерии. Кај ’рбетниците, јаглеродниот диоксид патува во крвта од ткивата на телото до кожата (на пример, водоземци) или жабрите (на пример, рибите), од каде што се раствора во водата или до белите дробови од каде што се издишува. За време на активната фотосинтеза, растенијата можат да апсорбираат повеќе јаглерод диоксид од атмосферата отколку што ослободуваат при дишењето.

Фотосинтеза и фиксација на јаглерод

уреди
 
Преглед на Калвинов циклус и фиксација на јаглерод

Фиксацијата на јаглеродот е биохемиски процес со кој атмосферскиот јаглерод диоксид е инкорпориран од растенија, алги и цијанобактерии во органски молекули богати со енергија како што е гликозата, со што се создава сопствена храна со фотосинтеза. Фотосинтезата користи јаглерод диоксид и вода за производство на шеќери од кои може да се конструираат други органски соединенија, а кислородот се произведува како нуспроизвод.

Рибулоза-1,5-бисфосфат карбоксилаза оксигеназа, вообичаено скратено RuBisCO, е ензимот вклучен во првиот главен чекор на фиксација на јаглеродот, производството на две молекули на 3-фосфоглицерат од CO2 и рибулоза бисфосфат, како што е прикажано на дијаграмот лево.

Се смета дека RuBisCO е единствениот најзастапен белковини на Земјата.[31]

Фототрофите ги користат производите од нивната фотосинтеза како внатрешни извори на храна и како суровина за биосинтеза на посложени органски молекули, како што се полисахариди, нуклеински киселини и белковини. Тие се користат за сопствен раст, а исто така и како основа на синџирите и мрежите на исхрана кои ги хранат другите организми, вклучително и животните како нас. Некои важни фототрофи, коколитофорите синтетизираат тврди лушпи од калциум карбонат.[32] Глобално значаен вид коколитофор е Emiliania huxleyi чии скали на калцит ја формираа основата на многу седиментни карпи како варовникот, каде што претходно атмосферскиот јаглерод може да остане фиксиран за геолошки временски размери.

 
Преглед на фотосинтезата и дишењето. Јаглерод диоксидот (десно), заедно со водата, формира кислород и органски соединенија (лево) со фотосинтеза, кои можат да се вдишат во вода и (CO2).

Растенијата можат да растат дури 50 проценти побрзо во концентрации од 1.000 ppm CO2 во споредба со условите на околината, иако ова не претпоставува никаква промена во климата и нема ограничување на другите хранливи материи.[33] Зголемените нивоа на CO2 предизвикуваат зголемен раст што се рефлектира во приносот на културите што може да се жнее, при што пченицата, оризот и сојата покажуваат зголемување на приносот од 12-14% при покачен CO2 во FACE експериментите.[34][35]

Зголемените концентрации на CO2 во атмосферата резултираат со помалку стомати кои се развиваат на растенијата[36] што доведува до намалена употреба на вода и зголемена ефикасност во користењето на водата.[37] FACE студиите покажаа дека збогатувањето со CO2 доведува до намалени концентрации на микрохранливи материи во растителните растенија.[38] Ова може да има негативни ефекти врз другите делови на екосистемите бидејќи тревопасните животни ќе треба да јадат повеќе храна за да добијат иста количина на белковини.[39]

Концентрацијата на секундарните метаболити како што се фенилпропаноидите и флавоноидите, исто така, може да се промени во растенијата изложени на високи концентрации на CO2.[40][41]

Растенијата, исто така, испуштаат CO2 за време на дишењето и затоа поголемиот дел од растенијата и алгите, кои користат C3 фотосинтеза, се само нето апсорбери во текот на денот. Иако растечката шума ќе апсорбира многу тони CO2 секоја година, зрелата шума ќе произведе онолку CO2 од дишењето и распаѓањето на мртвите примероци (на пример, паднатите гранки) колку што се користи во фотосинтезата кај растечките растенија.[42] Спротивно на долгогодишното мислење дека тие се јаглеродно неутрални, зрелите шуми можат да продолжат да акумулираат јаглерод[43] и да останат вредни јаглеродни одводи, помагајќи да се одржи јаглеродната рамнотежа во атмосферата на Земјата. Дополнително и клучно за животот на земјата, фотосинтезата од фитопланктонот троши растворен CO2 во горниот дел на океанот и со тоа ја промовира апсорпцијата на CO2 од атмосферата.[44]

Токсичност

уреди
 
Симптоми на токсичност од јаглерод диоксид, со зголемување на зафатнинскиот процент во воздухот[45]

Содржината на јаглерод диоксид во свеж воздух (во просек помеѓу нивото на морето и 10 kPa, т.е. околу 30 kм (98.000 ст) надморска височина) варира помеѓу 0,036% (360 ppm) и 0,041% (412 ppm), во зависност од локацијата.[46]

CO2 е асфиксирачки гас и не е класифициран како токсичен или штетен во согласност со Глобално хармонизираниот систем за класификација и означување на хемиски стандарди на Економската комисија на Обединетите нации за Европа со користење на упатствата на ОЕCD за тестирање на хемикалии. Во концентрации до 1% (10.000 ppm), ќе направи некои луѓе да се чувствуваат поспани и да им даде чувство на затнатост на белите дробови.[45] Концентрациите од 7% до 10% (70.000 до 100.000 ppm) може да предизвикаат гушење, дури и во присуство на доволно кислород, манифестирајќи се како вртоглавица, главоболка, дисфункција на видот и слухот и несвестица во рок од неколку минути до еден час.[47] Физиолошките ефекти од акутната изложеност на јаглерод диоксид се групирани заедно под терминот хиперкапнија, подгрупа на асфиксија.

Бидејќи е потежок од воздухот, на локации каде што гасот излегува од земјата (поради подповршинска вулканска или геотермална активност) во релативно високи концентрации, без дисперзираните ефекти на ветерот, може да се собере на заштитени/забранети локации под просечна земјино ниво, поради што животните сместени во него се задушуваат. Потоа се убиваат и хранилките за мрши привлечени од труповите. Децата се убиени на ист начин во близина на градот Гома од емисиите на CO2 од блискиот вулкан, на планината Нирагонго.[48] Свахили терминот за овој феномен е мазуку.

 
Зголемувањето на нивото на CO2 им се закануваше на астронаутите на Аполо 13 кои мораа да ги приспособат касетите од командниот модул за да го снабдуваат чистачот со јаглерод диоксид во месечевиот модул, кој го користеа како чамец за спасување.

Адаптацијата кон зголемените концентрации на CO2 се јавува кај луѓето, вклучувајќи модифицирано дишење и производство на бубрежни бикарбонати, со цел да се балансираат ефектите од закиселувањето на крвта (ацидоза). Неколку студии сугерираа дека 2,0 проценти инспирирани концентрации може да се користат за затворени воздушни простори (на пример, подморница), бидејќи адаптацијата е физиолошка и реверзибилна, бидејќи влошувањето на перформансите или нормалната физичка активност не се случува на ова ниво на изложеност пет дена.[49][50] Сепак, други студии покажуваат намалување на когнитивната функција дури и на многу пониски нивоа.[51][52] Исто така, со тековната респираторна ацидоза, адаптациските или компензаторните механизми нема да можат да ја сменат таквата состојба.

Под 1%

уреди

Постојат неколку студии за здравствените ефекти од долгорочната континуирана изложеност на CO2 врз луѓето и животните на нивоа под 1%. Ограничувањата на професионалната изложеност на CO2 се поставени во Соединетите Држави на 0,5% (5000 ppm) за период од осум часа.[53] При оваа концентрација на CO2, екипажот на Меѓународната вселенска станица доживеа главоболки, летаргија, ментална бавност, емоционална иритација и нарушување на спиењето.[54] Студиите кај животни со 0,5% CO2 покажаа калцификација на бубрезите и губење на коскената маса по осум недели изложеност.[55] Студија на луѓе изложени во сесии од 2,5 часа покажа значајни негативни ефекти врз когнитивните способности при концентрации од 0,1 % (1000 ppm) CO2 веројатно поради зголемувањето на церебралниот проток на крв предизвикано од CO2.[51] Друга студија забележа пад на нивото на основна активност и употребата на информации на 1000 ppm, во споредба со 500 ppm.[52] Сепак, прегледот на литературата покажа дека повеќето студии за феноменот на јаглерод диоксид предизвикале когнитивно оштетување да имаат мал ефект врз донесувањето одлуки на високо ниво и повеќето од студиите биле збунети со несоодветни дизајни на студијата, удобност во околината, несигурности во дозите на изложеност и користени различни когнитивни проценки.[56] Слично на тоа, една студија за ефектите од концентрацијата на CO2 во кацигите за мотоцикли беше критикувана поради сомнителна методологија во незабележувањето на самоизјавите на возачите на мотоцикли и преземањето мерења со помош на манекени. Понатаму кога беа постигнати нормални услови за мотоцикл (како што се брзини на автопат или во град) или визирот беше подигнат, концентрацијата на CO2 се намали на безбедно ниво (0,2 %).[57][58]

Вентилација

уреди
 
Сензор за јаглерод диоксид кој ја мери концентрацијата на CO2 користејќи недисперзивен инфрацрвен сензор

Лошата вентилација е една од главните причини за прекумерните концентрации на CO2 во затворени простори, што доведува до лош квалитет на воздухот во затворените простории. Диференцијалот на јаглерод диоксид над концентрациите на отворено при стабилни услови (кога зафатеноста и работата на системот за вентилација се доволно долги што концентрацијата на CO2 е стабилизирана) понекогаш се користат за да се проценат стапките на вентилација по лице. Повисоките концентрации на CO2 се поврзани со здравјето на патниците, удобноста и влошувањето на перформансите.[59][60] Стапките на вентилација со стандардот ASHRAE 62.1–2007 може да резултираат со концентрации во затворен простор до 2.100 ppm над надворешните услови на околината. Така, ако концентрацијата на отворено е 400 ppm, концентрациите во затворен простор може да достигнат 2.500 ppm со стапки на вентилација што го задоволуваат овој индустриски консензусен стандард. Концентрациите во слабо проветрени простори може да се најдат дури и повисоки од ова (опсег од 3.000 или 4.000 ppm).

Рударите, кои се особено ранливи на изложеност на гас поради недоволна вентилација, ги нарекуваат мешавините од јаглерод диоксид и азот како „црна влажност“, „влажно пригушување“ или „стит“. Пред да се развијат поефективни технологии, рударите честопати следеа за опасните нивоа на црна влага и други гасови во окната во рудникот со носење на канаринец во кафез додека работеа. Канаринецот е почувствителен на гасови за асфиксија отколку луѓето и кога ќе онесвести, ќе престане да пее и ќе падне од седалото. Дејвиевата ламба, исто така, може да детектира високи нивоа на црна влага (која тоне и се собира во близина на подот) со помалку светло согорување, додека метанот, уште еден гас што предизвикува задушување и ризик од експлозија, би направил ламбата да гори посилно.

Во февруари 2020 година, три лица починаа од гушење на забава во Москва кога сув мраз (замрзнат CO2) беше додаден во базенот за да се излади.[61] Слична несреќа се случи и во 2018 година кога една жена почина од испарувања на CO2 кои произлегуваат од големото количество сув мраз што го превезувала во нејзиниот автомобил.[62]

Надворешни региони со покачени концентрации

уреди

Локалните концентрации на јаглерод диоксид може да достигнат високи вредности во близина на силни извори, особено оние што се изолирани од околниот терен. На топлиот извор Босолето во близина на Раполано Терме во Тоскана, Италија, сместен во вдлабнатина во облик на чинија со дијаметар од околу 100 м (330 ст), концентрациите на CO2 се зголемуваат на над 75% преку ноќ, што е доволно за убивање на инсекти и мали животни. По изгрејсонце гасот се дисперзира со конвекција.[63] Се смета дека високите концентрации на CO2 произведени од нарушување на длабоката езерска вода заситена со CO2 предизвикале 37 жртви во езерото Моун, Камерун во 1984 година и 1700 жртви во езерото Ниос, Камерун во 1986 година.[64]

Човечка физиологија

уреди

Содржина

уреди
Референтни опсези или просеци за парцијални притисоци на јаглерод диоксид (скратено pCO2)
Оддел во крвоток (kPa) (mmHg)
Јаглерод диоксид во венска крв 5.5–6.8 41–51[65] 41–51[65]
Алвеоларни пулмонални

притисоци на гасови

4.8 36 36
Јаглерод диоксид во артериската крв 4.7–6.0 35–45[65] 35–45[65]

Телото произведува приближно 1,0 kg јаглерод диоксид дневно по лице,[66] што содржи 290 g јаглерод. Кај луѓето, овој јаглерод диоксид се пренесува преку венскиот систем и се издишува преку белите дробови, што резултира со помали концентрации во артериите. Содржината на јаглерод диоксид во крвта често се дава како парцијален притисок, што е притисок што би го имал јаглеродниот диоксид доколку сам го окупира волуменот.[67] Кај луѓето, содржината на јаглерод диоксид во крвта е прикажана во соседната табела.

Транспорт во крвта

уреди

CO2 се носи во крвта на три различни начини. (Точните проценти варираат помеѓу артериската и венската крв).

Хемоглобинот, главната молекула што носи кислород во црвените крвни зрнца, носи и кислород и јаглерод диоксид. Сепак, CO2 врзан за хемоглобинот не се врзува за истото место како кислородот. Наместо тоа, се комбинира со N-терминалните групи на четирите глобински синџири. Меѓутоа, поради алостеричните ефекти врз молекулата на хемоглобинот, врзувањето на CO2 ја намалува количината на кислород што е врзана за даден парцијален притисок на кислород. Ова е познато како Халдан ефект и е важно во транспортот на јаглерод диоксид од ткивата до белите дробови. Спротивно на тоа, зголемувањето на парцијалниот притисок на CO2 или пониската pH вредност ќе предизвика исфрлање на кислород од хемоглобинот, што е познато како Боров ефект.

Регулација на дишењето

уреди

Јаглерод диоксидот е еден од посредниците на локалната авторегулација на снабдувањето со крв. Ако неговата концентрација е висока, капиларите се шират за да овозможат поголем проток на крв во тоа ткиво.[69]

Бикарбонатните јони се клучни за регулирање на pH вредноста на крвта. Стапката на дишење на една личност влијае на нивото на CO2 во крвта. Премногу бавно или плитко дишење предизвикува респираторна ацидоза, додека пребрзото дишење доведува до хипервентилација, што може да предизвика респираторна алкалоза.[70]

Иако на телото му е потребен кислород за метаболизмот, ниските нивоа на кислород вообичаено не го стимулираат дишењето. Наместо тоа, дишењето се стимулира со повисоки нивоа на јаглерод диоксид. Како резултат на тоа, дишењето на воздух под низок притисок или гасна мешавина без кислород (како што е чист азот) може да доведе до губење на свеста без воопшто да доживеете глад на воздух. Ова е особено опасно за борбените пилоти на голема височина. Исто така, стјуардесите ги упатуваат патниците, во случај на губење на притисокот во кабината, прво да ја нанесат маската за кислород на себе пред да им помогнат на другите; во спротивно, се ризикува да се изгуби свеста.[68]

Респираторните центри се обидуваат да одржат артериски притисок на CO2 од 40 mmHg. Со намерна хипервентилација, содржината на CO2 во артериската крв може да се намали на 10 - 20 mmHg (содржината на кислород во крвта е малку засегната), а респираторниот нагон е намален. Ова е причината зошто може да се задржи здивот подолго по хипервентилација отколку без хипервентилација. Ова носи ризик дека може да дојде до несвест пред да стане огромна потребата за дишење, поради што хипервентилацијата е особено опасна пред слободното нуркање.[71]

Концентрации и улога во животната средина

уреди

Атмосфера

уреди
Повеќе информации: Јаглероден циклус
 
Годишен CO
2 тече од антропогени извори (лево) во атмосферата на Земјините, копнените и океанските одводи (десно) од 1960-тите. Единици во еквивалентни гигатони јаглерод годишно.[72]

Океани

уреди
Главни статии: Јаглероден циклус и Закиселување на океаните

Закиселување на океаните

уреди

Јаглеродниот диоксид се раствора во океанот и формира јаглеродна киселина (H2CO3), бикарбонат (HCO3−) и карбонат (CO32−). Во океаните има околу педесет пати повеќе растворен јаглерод диоксид отколку што има во атмосферата. Океаните делуваат како огромен одвод на јаглерод и зафаќаат околу една третина од CO2 емитиран од човековата активност.[73]

 
Школка од птерапод растворена во морска вода прилагодена на океанската хемија проектирана за 2100 година

Хидротермални отвори

уреди

Јаглерод диоксидот се внесува и во океаните преку хидротермални отвори. Хидротермалниот отвор на Шампањ, пронајден на северозападниот вулкан Еифуку во Маријанскиот ров, произведува речиси чист течен јаглерод диоксид, едно од двете познати места во светот од 2004 година, а другото е во коритото на Окинава.[74] Откривањето на подморско езеро со течен јаглерод диоксид во коритото Окинава беше објавено во 2006 година.[75]

Производство

уреди

Биолошки процеси

уреди

Јаглерод диоксидот е нуспроизвод на ферментација на шеќер при подготовка на пиво, виски и други алкохолни пијалаци и во производството на биоетанол. Квасецот го метаболизира шеќерот за да произведе CO2 и етанол, исто така познат како алкохол, според следната реакција:

 

Сите аеробни организми произведуваат CO2 кога оксидираат јаглехидрати, масни киселини и белковини. Големиот број на вклучени реакции се исклучително сложени и не се опишуваат лесно (видете клеточно дишење, анаеробно дишење и фотосинтеза). Равенката за дишење на гликоза и други моносахариди е:

 

Анаеробните организми разложуваат органски материјал што произведува метан и јаглерод диоксид заедно со траги од други соединенија.[76] Без оглед на видот на органскиот материјал, производството на гасови следи добро дефинирана кинетичка шема. Јаглерод диоксидот сочинува околу 40 - 45 % од гасот што произлегува од распаѓањето во депониите (наречен „депонски гас“). Поголемиот дел од преостанатите 50 - 55 % е метан.[77]

Индустриски процеси

уреди

Јаглерод диоксид може да се добие со дестилација од воздух, но методот е неефикасен. Индустриски, јаглерод диоксидот е претежно неповратен отпад, произведен со неколку методи кои може да се практикуваат во различни размери.[78]

Согорување

уреди

Согорувањето на сите горива базирани на јаглерод, како што се метан (природен гас), нафтени дестилати (бензин, дизел, керозин, пропан), јаглен, дрво и генерички органски материи произведува јаглерод диоксид и вода (освен во случај на чист јаглерод). Како пример, хемиската реакција помеѓу метанот и кислородот е:

 

Железото се редуцира од неговите оксиди со кокс во висока печка, произведувајќи сурово железо и јаглерод диоксид:[79]

 

Нус-производ од производство на водород

уреди

Јаглерод диоксидот е нуспроизвод на индустриското производство на водород со реформирање на пареа и реакција на поместување на воден гас во производството на амонијак. Овие процеси започнуваат со реакција на вода и природен гас (главно метан).[80] Ова е главен извор на јаглерод диоксид за употреба во карбонизација на пиво и безалкохолни пијалаци, а исто така се користи и за зашеметување на животни како што е живината. Во летото 2018 година во Европа се појави недостиг на јаглерод диоксид за овие цели поради привременото затворање на неколку фабрики за амонијак поради одржување.[81]

Термичко распаѓање на варовник

уреди

Се произведува со термичко распаѓање на варовник, CaCO
3 со загревање (калцинирање) на околу 850 °C (1.560 °F), во производството на жив вар (калциум оксид, CaO), соединение кое има многу индустриски намени:

 

Киселините ослободуваат CO2 од повеќето метални карбонати. Следствено, може да се добие директно од природни извори на јаглерод диоксид, каде што се добива со дејство на закиселена вода на варовник или доломит. Реакцијата помеѓу хлороводородна киселина и калциум карбонат (варовник) е прикажана подолу:

 

Јаглеродната киселина (H
2CO
3) потоа се распаѓа до вода и CO
2:

 

Ваквите реакции се придружени со пенење или клокотење или и двете, бидејќи се ослободува гас. Тие имаат широка употреба во индустријата бидејќи можат да се користат за неутрализирање на истекувањето на отпадните киселини.

Комерцијални употреби

уреди

Јаглерод диоксидот се користи во прехранбената индустрија, нафтената индустрија и хемиската индустрија.[78] Соединението има различни комерцијални намени, но една од нејзините најголеми употреби како хемикалија е во производството на газирани пијалаци, дава сјај во газираните пијалаци како што се газирана вода, пиво и пенливо вино.

Прекурсор на хемикалии

уреди

Во хемиската индустрија, јаглеродниот диоксид главно се консумира како состојка во производството на уреа, а помал дел се користи за производство на метанол и низа други производи.[82] Некои деривати на карбоксилните киселини како натриум салицилат се подготвуваат со употреба на CO2 со реакцијата Колбе-Шмит.[83]

Покрај конвенционалните процеси кои користат CO2 за хемиско производство, електрохемиските методи исто така се на ниво на истражување. Особено, употребата на обновлива енергија за производство на горива од CO2 (како што е метанол) е привлечна бидејќи тоа може да резултира со горива што може лесно да се транспортираат и да се користат во рамките на конвенционалните технологии за согорување, но немаат нето емисии на CO2.[84]

Земјоделство

уреди

На растенијата им е потребен јаглерод диоксид за спроведување на фотосинтезата. Атмосферите на оранжериите може (ако се големи) да се збогатат со дополнителен CO2 за да се одржи и зголеми стапката на раст на растенијата.[85][86] При многу високи концентрации (100 пати поголема од атмосферската концентрација), јаглеродниот диоксид може да биде токсичен за животинскиот свет, така што зголемувањето на концентрацијата на 10.000 ppm (1%) или повисоко на неколку часа ќе ги елиминира штетниците како што се бели муви и пајакови грини во стаклената градина.[87]

Храна

уреди
 
Јаглерод диоксид меурчиња во безалкохолен пијалак

Јаглерод диоксидот е додаток на храната, кој се користи како погонско гориво и регулатор на киселоста во прехранбената индустрија. Тој е одобрен за употреба во ЕУ[88] (наведено како Е број E290), САД[89] и Австралија и Нов Зеланд[90] (наведени според неговиот INS број 290).

Бонбоната наречена Pop Rocks е под притисок со гас од јаглерод диоксид[91] на околу 4.000 kPa (40 bar; 580 psi). Кога ќе се стави во устата, се раствора (исто како и другите тврди бонбони) и ги ослободува меурчињата со гас со звучен удар.

Средствата за квасец предизвикуваат нараснување на тестото со производство на јаглерод диоксид.[92] Пекарскиот квасец произведува јаглерод диоксид со ферментација на шеќери во тестото, додека хемиските квасци како прашокот за пециво и сода бикарбонаослободуваат јаглерод диоксид кога се загреваат или ако се изложени на киселини.

Пијалаци

уреди

Јаглеродниот диоксид се користи за производство на газирани безалкохолни пијалаци и газирана вода. Традиционално, карбонизацијата на пивото и пенливото вино настана преку природна ферментација, но многу производители ги карбонизираатат овие пијалаци со јаглерод диоксид обновен од процесот на ферментација. Во случај на пиво во шишиња и буриња, најчестиот метод што се користи е карбонизација со рециклиран јаглерод диоксид. Со исклучок на британското вистинско пиво, точеното пиво обично се пренесува од буриња во ладна соба или подрум до чешмите на шипката со помош на јаглерод диоксид под притисок, понекогаш измешан со азот.

Вкусот на газирана вода (и сродните сензации на вкус кај другите газирани пијалаци) е ефект на растворениот јаглерод диоксид кој предизвикува пукање на меурчињата од гасот. Јаглеродната анхидраза 4 го претвора во јаглеродна киселина што доведува до кисел вкус, а исто така растворениот јаглерод диоксид предизвикува соматосензорен одговор.[93]

Производство на вино

уреди
 
Сув мраз се користи за зачувување на грозјето по бербата

Јаглерод диоксидот во форма на сув мраз често се користи за време на фазата на ладно натопување во производството на вино, за брзо ладење на гроздовите зрна по берењето за да помогне да се спречи спонтана ферментација од дивиот квасец. Главната предност на користењето на сув мраз над воден мраз е тоа што го лади грозјето без додавање дополнителна вода што може да ја намали концентрацијата на шеќер во ширата, а со тоа и концентрацијата на алкохол во готовото вино. Јаглерод диоксидот исто така се користи за создавање хипоксична средина за јаглеродна мацерација, процес што се користи за производство на виното Божоле.

Јаглеродниот диоксид понекогаш се користи за полнење на шишиња со вино или други садови за складирање, како што се буриња, за да се спречи оксидација, иако има проблем што може да се раствори во виното, правејќи го виното кое претходно мирно е малку газирано. Поради оваа причина, други гасови како што се азот или аргон се претпочитаат за овој процес од професионалните производители на вино.

Зашеметување на животни

уреди

Јаглеродниот диоксид често се користи за да се „зашеметат“ животните пред колењето.[94] „Зашеметување“ можеби е погрешен назив, бидејќи животните не се нокаутирани веднаш и може да претрпат неволја.[95][96]

Инертен гас

уреди

Јаглерод диоксид е еден од најчесто користените компримирани гасови за пневматски системи (гас под притисок) во преносни алатки под притисок. Јаглерод диоксид исто така се користи како атмосфера за заварување, иако во лакот за заварување, реагира на оксидација на повеќето метали. Употребата во автомобилската индустрија е вообичаена и покрај значителните докази дека заварите направени во јаглерод диоксид се покршливи од оние направени во поинертни атмосфери. Кога се користи за MIG заварување, употребата на CO2 понекогаш се нарекува MAG заварување, за Метален Активен Гас, бидејќи CO2 може да реагира на овие високи температури. Има тенденција да создаде потопла локва од вистински инертни атмосфери, подобрувајќи ги одликите на протокот. Иако, ова може да се должи на атмосферските реакции што се случуваат на местото на локвата. Ова е обично спротивно од саканиот ефект при заварување, бидејќи има тенденција да ја направи покршлива локацијата, но можеби не е проблем за општо заварување со благ челик, каде што крајната еластичност не е голема грижа.

Јаглеродниот диоксид се користи во многу производи за широка потрошувачка за кои е потребен гас под притисок затоа што е евтин и незапалив и затоа што се подложува на фазен премин од гас во течност на собна температура при достижен притисок од приближно 60 bar (870 psi; 59 atm), што овозможува многу повеќе јаглерод диоксид за да се собере во даден контејнер. Спасувачките елеци често содржат канистри со јаглерод диоксид под притисок за брзо надувување. Алуминиумските капсули со CO2 се продаваат и како залихи на компримиран гас за воздушни пиштоли, маркери/пиштоли за пејнтбол, надувување гуми за велосипеди и за правење газирана вода. Високите концентрации на јаглерод диоксид може да се користат и за убивање на штетниците. Течниот јаглерод диоксид се користи при суперкритично сушење на некои прехранбени производи и технолошки материјали, при подготовка на примероци за скенирање на електронска микроскопија[97] и во декофеинирање на зрна кафе.

Противпожарен апарат

уреди
 
Употреба на CO2 апарат за гаснење пожар

Јаглерод диоксидот може да се користи за гаснење на пламенот со поплавување на околината околу пламенот со гас. Самата не реагира на гаснење на пламенот, туку го изгладнува пламенот за кислород со негово истиснување. Некои противпожарни апарати, особено оние наменети за електрични пожари, содржат течен јаглерод диоксид под притисок. Апаратите за гаснење на јаглерод диоксид добро работат на мали запаливи течности и електрични пожари, но не и на обични запаливи пожари, бидејќи тие не ги ладат значително запалените материи, а кога јаглеродниот диоксид ќе се распрсне, тие можат да се запалат при изложување на атмосферски кислород. Тие главно се користат во серверски соби.[98]

Јаглерод диоксидот исто така е широко користен како средство за гаснење во фиксни системи за заштита од пожар за локална примена на специфични опасности и целосно поплавување на заштитен простор.[99] Стандардите на Меѓународната поморска организација ги препознаваат системите за јаглерод диоксид за заштита од пожари на бродовите и моторните простории. Системите за заштита од пожар базирани на јаглерод диоксид се поврзани со неколку смртни случаи, бидејќи може да предизвикаат задушување во доволно високи концентрации. Прегледот на системите за CO2 идентификуваше 51 инцидент помеѓу 1975 година и датумот на извештајот (2000), предизвикувајќи 72 смртни случаи и 145 повредени.[100]

Суперкритичен CO2 како растворувач

уреди
Поврзано: Суперкритичен јаглерод диоксид

Течниот јаглерод диоксид е добар растворувач за многу липофилни органски соединенија и се користи за отстранување на кофеинот од кафето.[18] Јаглерод диоксидот го привлече вниманието во фармацевтската и другите хемиски преработувачки индустрии како помалку токсична алтернатива на повеќе традиционални растворувачи како што се органохлоридите. Поради оваа причина, го користат и за хемиско чистење. Се користи во подготовката на некои аерогели поради својствата на суперкритичниот јаглерод диоксид.

Медицинска и фармаколошка употреба

уреди

Во медицината, до 5% јаглерод диоксид (130 пати поголема од атмосферската концентрација) се додава во кислородот за стимулација на дишењето по апнеја и за стабилизирање на O
2/CO
2 рамнотежа во крвта.

Јаглерод диоксидот може да се меша со до 50% кислород, формирајќи гас што може да се вдишува; ова е познато како Карбоген и има различни медицински и истражувачки намени.

Друга медицинска употреба се мофетите, суви бањи кои користат јаглерод диоксид од пост-вулкански исцедок за терапевтски цели.

Енергија

уреди

Суперкритичниот CO2 се користи како работна течност во моторот со циклус на моќност Алам.

Обновување на фосилни горива

уреди

Јаглерод диоксидот се користи за засилено обновување на нафтата каде што се вбризгува во или во непосредна близина на производствените нафтени бунари, обично во суперкритични услови, кога се меша со маслото. Овој пристап може да го зголеми оригиналното искористување на маслото со намалување на преостанатата заситеност на маслото за 7 - 23 % дополнително на примарната екстракција.[101] Дејствува и како средство за притисок и кога се раствора во подземната сурова нафта, значително ја намалува неговата вискозност, а менувањето на хемијата на површината овозможува маслото побрзо да тече низ резервоарот до бунарот за отстранување.[102] Во зрелите нафтени полиња, широки цевководни мрежи се користат за носење на јаглерод диоксид до точките за инјектирање.

При засилено обновување на метанот од јагленовото корито, јаглеродниот диоксид би се испумпувал во јагленот слој за да го помести метанот, за разлика од сегашните методи кои првенствено се потпираат на отстранување на водата (за намалување на притисокот) за да го натераат јагленот слој да го ослободи заробениот метан.[103]

Био трансформација во гориво

уреди

Предложено е CO2 од производството на електрична енергија да се истура во бари за да се стимулира растот на алгите кои потоа би можеле да го претворат во биодизел-гориво.[104] Вид на цијанобактеријата Synechococcus elongatus е генетски конструиран да произведува горива изобутиралдехид и изобутанол од CO2 користејќи фотосинтеза.[105]

Истражувачите развија процес наречен електролиза, користејќи ензими изолирани од бактерии за да ги поттикнат хемиските реакции кои го претвораат CO2 во горива.[106][107][108]

Ладилно средство
уреди
 
Споредба на фазните дијаграми притисок-температура на јаглерод диоксид (црвено) и вода (сина) како log-lin табела со точки на фазни транзиции на 1 атмосфера

Течниот јаглерод диоксид (индустриска номенклатура R744 или R-744) се користел како средство за ладење пред употребата на дихлородифлуорометан (R12, соединение на хлорофлуоројаглерод (CFC)). CO2 е една од главните замени за CFC, 1,1,1,2-тетрафлуороетан (R134a, соединение на флуоројаглеводород (HFC)) и придонесува за климатските промени. Физичките својства на CO2 се многу поволни за цели на ладење, ладење и греење, со висок волуметриски капацитет за ладење. Поради потребата да се работи при притисок до 130 бари (1.900 psi; 13.000 kPa), CO2 системите бараат високо механички отпорни резервоари и компоненти кои се веќе развиени за масовно производство во многу сектори. Во автомобилската климатизација, во повеќе од 90% од сите услови за возење на географски широчини повисоки од 50°, CO2 (R744) работи поефикасно од системите што користат HFC (на пр., R134a). Неговите еколошки предности (GWP од 1, не ја осиромашува озонската обвивка, нетоксичен, незапалив) би можеле да го направат идниот работен флуид што ќе ги замени тековните HFC во автомобилите, супермаркетите и бојлерите за топлинска пумпа, меѓу другото. Coca-Cola ги извади CO2-базираните ладилници за пијалаци и Армијата на САД е заинтересирана за CO2 технологија за ладење и греење.[109][110]

Мали употреби

уреди
 
Ласер со јаглерод диоксид

Јаглерод диоксидот е ласерски медиум во ласерот со јаглерод диоксид, кој е еден од најраните типови на ласери.

Јаглерод диоксидот може да се користи како средство за контрола на pH вредноста на базените,[111] со постојано додавање гас во водата, со што се спречува зголемувањето на pH вредноста. Меѓу предностите на ова е избегнувањето на ракување со (поопасни) киселини. Слично, се користи и во аквариумите за одржување на гребенот, каде што најчесто се користи во реактори на калциум за привремено намалување на pH на водата што се пренесува преку калциум карбонат со цел да се овозможи калциум карбонатот послободно да се раствори во водата, каде што е користени од некои корали за да го изградат својот скелет.

Се користи како примарна течност за ладење во британскиот напреден реактор, што се лади со гас, за производство на јадрена енергија.

Индукцијата на јаглерод диоксид најчесто се користи за евтаназија на лабораториски истражувачки животни. Методите за администрирање на CO2 вклучуваат ставање на животните директно во затворена, претходно наполнета комора што содржи CO2 или изложување на постепено зголемена концентрација на CO2. Упатствата на Американското ветеринарно медицинско здружение за 2020 година за индукција на јаглерод диоксид наведуваат дека стапката на поместување од 30 – 70 % од волуменот на комората или кафезот во минута е оптимална за хумана евтаназија на мали глодари.[112] Процентите на CO2 варираат за различни видови, врз основа на идентификуваните оптимални проценти за минимизирање на вознемиреноста.[112]

Јаглерод диоксидот исто така се користи во неколку поврзани техники за чистење и подготовка на површината.

Историја на откритија

уреди
 
Кристална структура на сув мраз

Јаглерод диоксидот беше првиот гас што беше опишан како дискретна супстанца. Околу 1640 година,[113] фламанскиот хемичар Јан Баптист ван Хелмонт забележал дека кога согорувал јаглен во затворен сад, масата на добиената пепел била многу помала од онаа на оригиналниот јаглен. Неговото толкување беше дека остатокот од јагленот бил преточен во невидлива супстанција што тој ја нарекол „гас“ или „див дух“ (spiritus sylvestris).[114]

Својствата на јаглеродниот диоксид беа дополнително проучувани во 1750-тите од шкотскиот лекар Џозеф Блек. Тој открил дека варовникот (калциум карбонат) може да се загрее или обработи со киселини за да се добие гас што тој го нарекува „фиксен воздух“. Тој забележал дека фиксираниот воздух е погуст од воздухот и не поддржува ниту пламен ниту животински живот. Блек, исто така, откри дека кога ќе се пробие низ варова вода (заситен воден раствор на калциум хидроксид), ќе таложи калциум карбонат. Тој го искористи овој феномен за да илустрира дека јаглеродниот диоксид се произведува со дишење на животните и микробна ферментација. Во 1772 година, англискиот хемичар Џозеф Пристли објави труд со наслов Импрегнирање на вода со фиксен воздух во кој го опиша процесот на капнување на сулфурна киселина (или масло од витриол како што го знаеше Пристли) на креда со цел да се произведе јаглерод диоксид и да се принуди гасот да се раствора со мешање на сад со вода во контакт со гасот.[115]

Јаглерод диоксидот првпат бил течен (при покачен притисок) во 1823 година од Хамфри Дејви и Мајкл Фарадеј.[116] Најраниот опис на цврстиот јаглерод диоксид (сув мраз) го дал францускиот пронаоѓач Адриен-Жан-Пјер Тилорие, кој во 1835 година отворил контејнер со течен јаглерод диоксид под притисок, само за да открие дека ладењето предизвикано од брзото испарување на течноста даде „снег“ од цврст CO2.[117][118]

Наводи

уреди
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 „Carbon Dioxide“ (PDF). Air Products. Архивирано од изворникот (PDF) на 29 July 2020. Посетено на 28 April 2017.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 2,6 2,7 Span R, Wagner W (1996-11-01). „A New Equation of State for Carbon Dioxide Covering the Fluid Region from the Triple-Point Temperature to 1100 K at Pressures up to 800 MPa“. Journal of Physical and Chemical Reference Data. 25 (6): 1519. Bibcode:1996JPCRD..25.1509S. doi:10.1063/1.555991.
  3. ↑ Touloukian YS, Liley PE, Saxena SC (1970). „Thermophysical properties of matter - the TPRC data series“. Thermal Conductivity - Nonmetallic Liquids and Gases. Data book. 3.
  4. ↑ Schäfer M, Richter M, Span R (2015). „Measurements of the viscosity of carbon dioxide at temperatures from (253.15 to 473.15) K with pressures up to 1.2 MPa“. The Journal of Chemical Thermodynamics. 89: 7–15. doi:10.1016/j.jct.2015.04.015.
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 „Џебен водич за опасните хемиски материи #0103“. Национален институт за безбедност и здравје при работа (NIOSH). (англиски)
  6. ↑ „Carbon dioxide“. Immediately Dangerous to Life and Health. National Institute for Occupational Safety and Health (NIOSH).
  7. ↑ „Safety Data Sheet – Carbon Dioxide Gas – version 0.03 11/11“ (PDF). AirGas.com. 12 February 2018. Архивирано (PDF) од изворникот 4 August 2018. Посетено на 4 August 2018.
  8. ↑ „Carbon dioxide, refrigerated liquid“ (PDF). Praxair. стр. 9. Архивирано од изворникот (PDF) на 29 July 2018. Посетено на 26 July 2018.
  9. ↑ Eggleton T (2013). A Short Introduction to Climate Change. Cambridge University Press. стр. 52. ISBN 9781107618763. Архивирано од изворникот 23 July 2021. Посетено на 9 November 2020.
  10. ↑ „Carbon dioxide now more than 50% higher than pre-industrial levels | National Oceanic and Atmospheric Administration“. www.noaa.gov. 2022-06-03. Посетено на 2022-06-14.
  11. ↑ IPCC (2022) Summary for policy makers in Climate Change 2022: Mitigation of Climate Change. Contribution of Working Group III to the Sixth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change, Cambridge University Press, Cambridge, United Kingdom and New York, NY, USA
  12. ↑ Ocean Acidification: A National Strategy to Meet the Challenges of a Changing Ocean. Washington, DC: National Academies Press. 22 April 2010. стр. 23–24. doi:10.17226/12904. ISBN 978-0-309-15359-1. Архивирано од изворникот 5 February 2016. Посетено на 29 February 2016.
  13. ↑ Бојан Шоптрајанов, Хемија за втора година на реформираното гимназиско образование (петто изменето и дополнето издание). Скопје: Просветно дело, 2009, стр. XXXI.
  14. ↑ Kaufman DG, Franz CM (1996). Biosphere 2000: protecting our global environment. Kendall/Hunt Pub. Co. ISBN 978-0-7872-0460-0.
  15. ↑ „Food Factories“. www.legacyproject.org. Архивирано од изворникот 12 August 2017. Посетено на 10 October 2011.
  16. ↑ IPCC (2021). „Summary for Policymakers“ (PDF). Climate Change 2021: The Physical Science Basis. стр. 20. Архивирано (PDF) од изворникот 2022-10-10.
  17. ↑ Myles, Allen (September 2020). „The Oxford Principles for Net Zero Aligned Carbon Offsetting“ (PDF). Архивирано (PDF) од изворникот October 2, 2020. Посетено на 10 December 2021.
  18. ↑ 18,0 18,1 Tsotsas E, Mujumdar AS (2011). Modern drying technology. Vol. 3: Product quality and formulation. John Wiley & Sons. ISBN 978-3-527-31558-1. Архивирано од изворникот 21 March 2020. Посетено на 3 December 2019.
  19. ↑ Spritzler F (3 November 2019). „Carbonated (Sparkling) Water: Good or Bad?“. healthline.com. Архивирано од изворникот на 10 May 2020.
  20. ↑ 20,0 20,1 Greenwood, Norman N.; Earnshaw, Alan (1997). Chemistry of the Elements (2. изд.). Butterworth-Heinemann. стр. 305–314. ISBN 0080379419.
  21. ↑ Atkins P, de Paula J (2006). Physical Chemistry (8. изд.). W.H. Freeman. стр. 461, 464. ISBN 978-0-7167-8759-4.
  22. ↑ Siegmann B, Werner U, Lutz HO, Mann R (2002). „Complete Coulomb fragmentation of CO2 in collisions with 5.9 MeV u−1 Xe18+ and Xe43+“. J Phys B Atom Mol Opt Phys. 35 (17): 3755. Bibcode:2002JPhB...35.3755S. doi:10.1088/0953-4075/35/17/311. S2CID 250782825 Проверете ја вредноста |s2cid= (help).
  23. ↑ 23,0 23,1 Jensen P, Spanner M, Bunker PR (2020). „The CO2 molecule is never linear−“. J Mol Struct. 1212: 128087. Bibcode:2020JMoSt121228087J. doi:10.1016/j.molstruc.2020.128087. hdl:2142/107329. S2CID 216318907.
  24. ↑ Jolly WL (1984). Modern Inorganic Chemistry. McGraw-Hill. стр. 196. ISBN 978-0-07-032760-3.
  25. ↑ Li Z, Mayer RJ, Ofial AR, Mayr H (May 2020). „From Carbodiimides to Carbon Dioxide: Quantification of the Electrophilic Reactivities of Heteroallenes“. Journal of the American Chemical Society. 142 (18): 8383–8402. doi:10.1021/jacs.0c01960. PMID 32338511. S2CID 216557447.
  26. ↑ Aresta M, уред. (2010). Carbon Dioxide as a Chemical Feedstock. Weinheim: Wiley-VCH. ISBN 978-3-527-32475-0.
  27. ↑ Finn C, Schnittger S, Yellowlees LJ, Love JB (February 2012). „Molecular approaches to the electrochemical reduction of carbon dioxide“ (PDF). Chemical Communications. 48 (10): 1392–1399. doi:10.1039/c1cc15393e. hdl:20.500.11820/b530915d-451c-493c-8251-da2ea2f50912. PMID 22116300. S2CID 14356014. Архивирано (PDF) од изворникот 19 April 2021. Посетено на 6 December 2019.
  28. ↑ „Gases – Densities“. Engineering Toolbox. Архивирано од изворникот 2 March 2006. Посетено на 21 November 2020.
  29. ↑ 29,0 29,1 Holman, Jack P. (2002). Heat Transfer (англиски) (9. изд.). New York, NY: McGraw-Hill Companies, Inc. стр. 600–606. ISBN 9780072406559.
  30. ↑ 30,0 30,1 Incropera 1 Dewitt 2 Bergman 3 Lavigne 4, Frank P. 1 David P. 2 Theodore L. 3 Adrienne S. 4 (2007). Fundamentals of Heat and Mass Transfer (англиски) (6. изд.). Hoboken, NJ: John Wiley and Sons, Inc. стр. 941–950. ISBN 9780471457282.
  31. ↑ Dhingra A, Portis AR, Daniell H (April 2004). „Enhanced translation of a chloroplast-expressed RbcS gene restores small subunit levels and photosynthesis in nuclear RbcS antisense plants“. Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America. 101 (16): 6315–6320. Bibcode:2004PNAS..101.6315D. doi:10.1073/pnas.0400981101. PMC 395966. PMID 15067115. (Rubisco) is the most prevalent enzyme on this planet, accounting for 30–50% of total soluble protein in the chloroplast
  32. ↑ Falkowski P, Knoll AH (1 January 2007). Evolution of primary producers in the sea. Elsevier, Academic Press. ISBN 978-0-12-370518-1. OCLC 845654016.
  33. ↑ Blom TJ, Straver WA, Ingratta FJ, Khosla S, Brown W (December 2002). „Carbon Dioxide In Greenhouses“. Архивирано од изворникот 29 April 2019. Посетено на 12 June 2007.
  34. ↑ Ainsworth EA (2008). „Rice production in a changing climate: a meta-analysis of responses to elevated carbon dioxide and elevated ozone concentration“ (PDF). Global Change Biology. 14 (7): 1642–1650. Bibcode:2008GCBio..14.1642A. doi:10.1111/j.1365-2486.2008.01594.x. S2CID 19200429. Архивирано од изворникот (PDF) на 19 July 2011.
  35. ↑ Long SP, Ainsworth EA, Leakey AD, Nösberger J, Ort DR (June 2006). „Food for thought: lower-than-expected crop yield stimulation with rising CO
    2     concentrations“     (PDF). Science. 312 (5782): 1918–1921. Bibcode:2006Sci...312.1918L. CiteSeerX 10.1.1.542.5784. doi:10.1126/science.1114722. PMID 16809532. S2CID 2232629. Архивирано (PDF) од изворникот 20 October 2016. Посетено на 27 October 2017.
  36. ↑ Woodward F, Kelly C (1995). „The influence of CO2 concentration on stomatal density“. New Phytologist. 131 (3): 311–327. doi:10.1111/j.1469-8137.1995.tb03067.x.
  37. ↑ Drake BG, Gonzalez-Meler MA, Long SP (June 1997). „More Efficient Plants: A Consequence of Rising Atmospheric CO
    2    ?“. Annual Review of Plant Physiology and Plant Molecular Biology. 48 (1): 609–639. doi:10.1146/annurev.arplant.48.1.609. PMID 15012276. S2CID 33415877.
  38. ↑ Loladze I (2002). „Rising atmospheric CO2 and human nutrition: toward globally imbalanced plant stoichiometry?“. Trends in Ecology & Evolution. 17 (10): 457–461. doi:10.1016/S0169-5347(02)02587-9. S2CID 16074723.
  39. ↑ Coviella CE, Trumble JT (1999). „Effects of Elevated Atmospheric Carbon Dioxide on Insect-Plant Interactions“. Conservation Biology. 13 (4): 700–712. doi:10.1046/j.1523-1739.1999.98267.x. JSTOR 2641685. S2CID 52262618.
  40. ↑ Davey MP, Harmens H, Ashenden TW, Edwards R, Baxter R (2007). „Species-specific effects of elevated CO2 on resource allocation in Plantago maritima and Armeria maritima“. Biochemical Systematics and Ecology. 35 (3): 121–129. doi:10.1016/j.bse.2006.09.004.
  41. ↑ Davey MP, Bryant DN, Cummins I, Ashenden TW, Gates P, Baxter R, Edwards R (August 2004). „Effects of elevated CO
    2     on the vasculature and phenolic secondary metabolism of Plantago maritima“. Phytochemistry. 65 (15): 2197–2204. doi:10.1016/j.phytochem.2004.06.016. PMID 15587703.
  42. ↑ „Global Environment Division Greenhouse Gas Assessment Handbook – A Practical Guidance Document for the Assessment of Project-level Greenhouse Gas Emissions“. World Bank. Архивирано од изворникот на 3 June 2016. Посетено на 10 November 2007.
  43. ↑ Luyssaert S, Schulze ED, Börner A, Knohl A, Hessenmöller D, Law BE, и др. (September 2008). „Old-growth forests as global carbon sinks“ (PDF). Nature. 455 (7210): 213–215. Bibcode:2008Natur.455..213L. doi:10.1038/nature07276. PMID 18784722. S2CID 4424430.
  44. ↑ Falkowski P, Scholes RJ, Boyle E, Canadell J, Canfield D, Elser J, и др. (October 2000). „The global carbon cycle: a test of our knowledge of earth as a system“. Science. 290 (5490): 291–296. Bibcode:2000Sci...290..291F. doi:10.1126/science.290.5490.291. PMID 11030643. S2CID 1779934.
  45. ↑ 45,0 45,1 Friedman D. „Toxicity of Carbon Dioxide Gas Exposure, CO2 Poisoning Symptoms, Carbon Dioxide Exposure Limits, and Links to Toxic Gas Testing Procedures“. InspectAPedia. Архивирано од изворникот на 28 September 2009.
  46. ↑ „CarbonTracker CT2011_oi (Graphical map of CO2)“. esrl.noaa.gov. Архивирано од изворникот 13 February 2021. Посетено на 20 April 2007.
  47. ↑ „Carbon Dioxide as a Fire Suppressant: Examining the Risks“. U.S. Environmental Protection Agency. Архивирано од изворникот на 2 October 2015.
  48. ↑ „Volcano Under the City“. A NOVA Production by Bonne Pioche and Greenspace for WGBH/Boston. Public Broadcasting System. 1 November 2005. Архивирано од изворникот на 5 April 2011..
  49. ↑ Glatte Jr HA, Motsay GJ, Welch BE (1967). Carbon Dioxide Tolerance Studies (Report). Brooks AFB, TX School of Aerospace Medicine Technical Report. SAM-TR-67-77. Архивирано од изворникот на 9 May 2008. Посетено на 2 May 2008.CS1-одржување: неподобна URL (link)
  50. ↑ Lambertsen CJ (1971). Carbon Dioxide Tolerance and Toxicity (Report). IFEM Report. Environmental Biomedical Stress Data Center, Institute for Environmental Medicine, University of Pennsylvania Medical Center. No. 2-71. Архивирано од изворникот на 24 July 2011. Посетено на 2 May 2008.CS1-одржување: неподобна URL (link)
  51. ↑ 51,0 51,1 Satish U, Mendell MJ, Shekhar K, Hotchi T, Sullivan D, Streufert S, Fisk WJ (December 2012). „Is CO
    2     an indoor pollutant? Direct effects of low-to-moderate CO
    2     concentrations on human decision-making performance“     (PDF). Environmental Health Perspectives. 120 (12): 1671–1677. doi:10.1289/ehp.1104789. PMC 3548274. PMID 23008272. Архивирано од изворникот (PDF) на 5 March 2016. Посетено на 11 December 2014.
  52. ↑ 52,0 52,1 Allen JG, MacNaughton P, Satish U, Santanam S, Vallarino J, Spengler JD (June 2016). „Associations of Cognitive Function Scores with Carbon Dioxide, Ventilation, and Volatile Organic Compound Exposures in Office Workers: A Controlled Exposure Study of Green and Conventional Office Environments“. Environmental Health Perspectives. 124 (6): 805–812. doi:10.1289/ehp.1510037. PMC 4892924. PMID 26502459.
  53. ↑ „Exposure Limits for Carbon Dioxide Gas – CO2 Limits“. InspectAPedia.com. Архивирано од изворникот 16 September 2018. Посетено на 19 October 2014.
  54. ↑ Law J, Watkins S, Alexander D (2010). In-Flight Carbon Dioxide Exposures and Related Symptoms: Associations, Susceptibility and Operational Implications (PDF) (Report). NASA Technical Report. TP–2010–216126. Архивирано од изворникот (PDF) на 27 June 2011. Посетено на 26 August 2014.
  55. ↑ Schaefer KE, Douglas WH, Messier AA, Shea ML, Gohman PA (1979). „Effect of prolonged exposure to 0.5% CO
    2     on kidney calcification and ultrastructure of lungs“    . Undersea Biomedical Research. 6 (Suppl): S155–S161. PMID 505623. Архивирано од изворникот на 19 October 2014. Посетено на 19 October 2014.
  56. ↑ Du B, Tandoc MC, Mack ML, Siegel JA (November 2020). „Indoor CO2 concentrations and cognitive function: A critical review“. Indoor Air. 30 (6): 1067–1082. doi:10.1111/ina.12706. PMID 32557862. S2CID 219915861.
  57. ↑ Kaplan L (4 June 2019). „Ask the doc: Does my helmet make me stupid? - RevZilla“. www.revzilla.com. Архивирано од изворникот 22 May 2021. Посетено на 2021-05-22.
  58. ↑ Brühwiler PA, Stämpfli R, Huber R, Camenzind M (September 2005). „CO
    2     and [[:Предлошка:O2]] concentrations in integral motorcycle helmets“    . Applied Ergonomics. 36 (5): 625–633. doi:10.1016/j.apergo.2005.01.018. PMID 15893291.     URL–wikilink conflict (help)
  59. ↑ Allen JG, MacNaughton P, Satish U, Santanam S, Vallarino J, Spengler JD (June 2016). „Associations of Cognitive Function Scores with Carbon Dioxide, Ventilation, and Volatile Organic Compound Exposures in Office Workers: A Controlled Exposure Study of Green and Conventional Office Environments“. Environmental Health Perspectives. 124 (6): 805–812. doi:10.1289/ehp.1510037. PMC 4892924. PMID 26502459.
  60. ↑ Romm J (26 October 2015). „Exclusive: Elevated CO2 Levels Directly Affect Human Cognition, New Harvard Study Shows“. ThinkProgress. Архивирано од изворникот 9 October 2019. Посетено на 14 October 2019.
  61. ↑ „Three die in dry-ice incident at Moscow pool party“. BBC News. 29 February 2020. Архивирано од изворникот на 29 February 2020. The victims were connected to Instagram influencer Yekaterina Didenko.
  62. ↑ Rettner R (2 August 2018). „A Woman Died from Dry Ice Fumes. Here's How It Can Happen“. livescience.com (англиски). Архивирано од изворникот 22 May 2021. Посетено на 2021-05-22.
  63. ↑ van Gardingen PR, Grace J, Jeffree CE, Byari SH, Miglietta F, Raschi A, Bettarini I (1997). „Long-term effects of enhanced CO2 concentrations on leaf gas exchange: research opportunities using CO2 springs“. Во Raschi A, Miglietta F, Tognetti R, van Gardingen PR (уред.). Plant responses to elevated CO2: Evidence from natural springs. Cambridge: Cambridge University Press. стр. 69–86. ISBN 978-0-521-58203-2.
  64. ↑ Martini M (1997). „CO2 emissions in volcanic areas: case histories and hazards“. Во Raschi A, Miglietta F, Tognetti R, van Gardingen PR (уред.). Plant responses to elevated CO2: Evidence from natural springs. Cambridge: Cambridge University Press. стр. 69–86. ISBN 978-0-521-58203-2.
  65. ↑ 65,0 65,1 65,2 65,3 „ABG (Arterial Blood Gas)“. Brookside Associates. Архивирано од изворникот 12 August 2017. Посетено на 2 January 2017.
  66. ↑ „How much carbon dioxide do humans contribute through breathing?“. EPA.gov. Архивирано од изворникот на 2 February 2011. Посетено на 30 April 2009.
  67. ↑ Henrickson C (2005). Chemistry. Cliffs Notes. ISBN 978-0-7645-7419-1.
  68. ↑ 68,0 68,1 68,2 68,3 „Carbon dioxide“. solarnavigator.net. Архивирано од изворникот на 14 September 2008. Посетено на 12 October 2007.
  69. ↑ Battisti-Charbonney, A.; Fisher, J.; Duffin, J. (15 Jun 2011). „The cerebrovascular response to carbon dioxide in humans“. J. Physiol. 589 (12): 3039–3048. doi:10.1113/jphysiol.2011.206052. PMC 3139085. PMID 21521758.
  70. ↑ Patel, S.; Miao, J.H.; Yetiskul, E.; Anokhin, A.; Majmunder, S.H. (2022). „Physiology, Carbon Dioxide Retention“. National Library of Medicine. National Center for Biotechnology Information, NIH. PMID 29494063. Посетено на 20 August 2022.
  71. ↑ Wilmshurst, Peter (1998). „ABC of oxygen“. BMJ. 317 (7164): 996–999. doi:10.1136/bmj.317.7164.996. PMC 1114047. PMID 9765173.
  72. ↑ Friedlingstein P, Jones MW, O'sullivan M, Andrew RM, Hauck J, Peters GP, и др. (2019). „Global Carbon Budget 2019“. Earth System Science Data. 11 (4): 1783–1838. Bibcode:2019ESSD...11.1783F. doi:10.5194/essd-11-1783-2019..
  73. ↑ Doney SC, Levine NM (29 November 2006). „How Long Can the Ocean Slow Global Warming?“. Oceanus. Архивирано од изворникот 4 January 2008. Посетено на 21 November 2007.
  74. ↑ Lupton J, Lilley M, Butterfield D, Evans L, Embley R, Olson E, и др. (2004). „Liquid Carbon Dioxide Venting at the Champagne Hydrothermal Site, NW Eifuku Volcano, Mariana Arc“. American Geophysical Union. 2004 (Fall Meeting). V43F–08. Bibcode:2004AGUFM.V43F..08L.
  75. ↑ Inagaki F, Kuypers MM, Tsunogai U, Ishibashi J, Nakamura K, Treude T, и др. (September 2006). „Microbial community in a sediment-hosted CO
    2     lake of the southern Okinawa Trough hydrothermal system“    . Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America. 103 (38): 14164–14169. Bibcode:2006PNAS..10314164I. doi:10.1073/pnas.0606083103. PMC 1599929. PMID 16959888.     Videos can be downloaded at Inagaki, Fumio; Kuypers, Marcel M. M.; Tsunogai, Urumu; Ishibashi, Jun-Ichiro; Nakamura, Ko-Ichi; Treude, Tina; Ohkubo, Satoru; Nakaseama, Miwako; Gena, Kaul; Chiba, Hitoshi; Hirayama, Hisako; Nunoura, Takuro; Takai, Ken; Jørgensen, Bo B.; Horikoshi, Koki; Boetius, Antje (2006-09-19). „Supporting Information“. Proceedings of the National Academy of Sciences. 103 (38): 14164–14169. doi:10.1073/pnas.0606083103. PMC 1599929. PMID 16959888.
  76. ↑ „Collecting and using biogas from landfills“. U.S. Energy Information Administration. 11 January 2017. Архивирано од изворникот 11 July 2018. Посетено на 22 November 2015.
  77. ↑ „Facts About Landfill Gas“ (PDF). U.S. Environmental Protection Agency. January 2000. Архивирано (PDF) од изворникот 23 September 2015. Посетено на 4 September 2015.
  78. ↑ 78,0 78,1 Pierantozzi R (2001). „Carbon Dioxide“. Kirk-Othmer Encyclopedia of Chemical Technology. Wiley. doi:10.1002/0471238961.0301180216090518.a01.pub2. ISBN 978-0-471-23896-6.
  79. ↑ Strassburger J (1969). Blast Furnace Theory and Practice. New York: American Institute of Mining, Metallurgical, and Petroleum Engineers. ISBN 978-0-677-10420-1.
  80. ↑ Topham S (2000). „Carbon Dioxide“. Ullmann's Encyclopedia of Industrial Chemistry. doi:10.1002/14356007.a05_165. ISBN 3527306730.
  81. ↑ „CO2 shortage: Food industry calls for government action“. BBC. 21 June 2018. Архивирано од изворникот 23 May 2021. Посетено на 24 June 2018.
  82. ↑ „IPCC Special Report on Carbon dioxide Capture and Storage“ (PDF). The Intergovernmental Panel on Climate Change. Архивирано од изворникот (PDF) на 24 September 2015. Посетено на 4 September 2015.
  83. ↑ Morrison RT, Boyd RN (1983). Organic Chemistry (4. изд.). Allyn and Bacon. стр. 976–977. ISBN 978-0-205-05838-9.
  84. ↑ Badwal SP, Giddey SS, Munnings C, Bhatt AI, Hollenkamp AF (24 September 2014). „Emerging electrochemical energy conversion and storage technologies“. Frontiers in Chemistry. 2: 79. Bibcode:2014FrCh....2...79B. doi:10.3389/fchem.2014.00079. PMC 4174133. PMID 25309898.
  85. ↑ Whiting D, Roll M, Vickerman L (August 2010). „Plant Growth Factors: Photosynthesis, Respiration, and Transpiration“. CMG GardenNotes. Colorado Master Gardener Program. Архивирано од изворникот на 2 September 2014. Посетено на 10 October 2011.
  86. ↑ Waggoner PE (February 1994). „Carbon dioxide“. How Much Land Can Ten Billion People Spare for Nature?. Архивирано од изворникот 12 October 2011. Посетено на 10 October 2011.
  87. ↑ Stafford N (August 2007). „Future crops: the other greenhouse effect“. Nature. 448 (7153): 526–528. Bibcode:2007Natur.448..526S. doi:10.1038/448526a. PMID 17671477. S2CID 9845813.
  88. ↑ UK Food Standards Agency: „Current EU approved additives and their E Numbers“. Архивирано од изворникот 7 October 2010. Посетено на 27 October 2011.
  89. ↑ US Food and Drug Administration: „Food Additive Status List“. Food and Drug Administration. Архивирано од изворникот 4 November 2017. Посетено на 13 June 2015.
  90. ↑ Australia New Zealand Food Standards Code„Standard 1.2.4 – Labelling of ingredients“. 2011-09-08. Архивирано од изворникот 19 January 2012. Посетено на 27 October 2011.
  91. ↑ Futurific Leading Indicators Magazine. 1. CRAES LLC. ISBN 978-0-9847670-1-4. Архивирано од изворникот 15 August 2021. Посетено на 9 November 2020.
  92. ↑ Vijay GP (25 September 2015). Indian Breads: A Comprehensive Guide to Traditional and Innovative Indian Breads. Westland. ISBN 978-93-85724-46-6.[мртва врска]
  93. ↑ „Scientists Discover Protein Receptor For Carbonation Taste“. ScienceDaily. 16 October 2009. Архивирано од изворникот 29 March 2020. Посетено на 29 March 2020.
  94. ↑ Coghlan A (3 February 2018). „A more humane way of slaughtering chickens might get EU approval“. New Scientist. Архивирано од изворникот 24 June 2018. Посетено на 24 June 2018.
  95. ↑ „What is CO2 stunning?“. RSPCA. Архивирано од изворникот на 9 April 2014.
  96. ↑ Campbell A (10 March 2018). „Humane execution and the fear of the tumbril“. New Scientist. Архивирано од изворникот 24 June 2018. Посетено на 24 June 2018.
  97. ↑ Nordestgaard BG, Rostgaard J (February 1985). „Critical-point drying versus freeze drying for scanning electron microscopy: a quantitative and qualitative study on isolated hepatocytes“. Journal of Microscopy. 137 (Pt 2): 189–207. doi:10.1111/j.1365-2818.1985.tb02577.x. PMID 3989858. S2CID 32065173.
  98. ↑ „Types of Fire Extinguishers“. The Fire Safety Advice Centre. Архивирано од изворникот 28 June 2021. Посетено на 2021-06-28.
  99. ↑ National Fire Protection Association Code 12.
  100. ↑ Carbon Dioxide as a Fire Suppressant: Examining the Risks, US EPA. 2000.
  101. ↑ „Appendix A: CO2 for use in enhanced oil recovery (EOR)“. Accelerating the uptake of CCS: industrial use of captured carbon dioxide. Global CCS Institute. 20 December 2011. Архивирано од изворникот 28 April 2017. Посетено на 2 January 2017.
  102. ↑ Austell JM (2005). „CO2 for Enhanced Oil Recovery Needs – Enhanced Fiscal Incentives“. Exploration & Production: The Oil & Gas Review. Архивирано од изворникот на 7 February 2012. Посетено на 28 September 2007.
  103. ↑ „Enhanced coal bed methane recovery“. ETH Zurich. 31 August 2006. Архивирано од изворникот на 6 July 2011.
  104. ↑ Clayton M (11 January 2006). „Algae – like a breath mint for smokestacks“. The Christian Science Monitor. Архивирано од изворникот 14 September 2008. Посетено на 11 October 2007.
  105. ↑ Atsumi S, Higashide W, Liao JC (December 2009). „Direct photosynthetic recycling of carbon dioxide to isobutyraldehyde“. Nature Biotechnology. 27 (12): 1177–1180. doi:10.1038/nbt.1586. PMID 19915552. S2CID 1492698.
  106. ↑ Cobb S, Badiani V, Dharani A, Wagner A, Zacarias S, Oliveira AR, и др. (2022-02-28). „Fast CO
    2     hydration kinetics impair heterogeneous but improve enzymatic CO
    2     reduction catalysis“    . Nature Chemistry (англиски). 14 (4): 417–424. Bibcode:2022NatCh..14..417C. doi:10.1038/s41557-021-00880-2. ISSN 1755-4349. PMC 7612589 Проверете ја вредноста |pmc= (help). PMID 35228690 Проверете ја вредноста |pmid= (help). S2CID 247160910 Проверете ја вредноста |s2cid= (help).
  107. ↑ Edwardes Moore E, Cobb SJ, Coito AM, Oliveira AR, Pereira IA, Reisner E (January 2022). „Understanding the local chemical environment of bioelectrocatalysis“. Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America. 119 (4): e2114097119. Bibcode:2022PNAS..11914097E. doi:10.1073/pnas.2114097119. PMC 8795565 Проверете ја вредноста |pmc= (help). PMID 35058361 Проверете ја вредноста |pmid= (help).
  108. ↑ „Clean Way To Turn CO
    2     Into Fuel Inspired by Nature“    . Applied Sciences from Technology Networks (англиски). 2022-03-01. Посетено на 2022-03-02.
  109. ↑ „The Coca-Cola Company Announces Adoption of HFC-Free Insulation in Refrigeration Units to Combat Global Warming“. The Coca-Cola Company. 5 June 2006. Архивирано од изворникот 1 November 2013. Посетено на 11 October 2007.
  110. ↑ „Modine reinforces its CO2 research efforts“. R744.com. 28 June 2007. Архивирано од изворникот на 10 February 2008.
  111. ↑ TCE, the Chemical Engineer. Institution of Chemical Engineers. 1990. Архивирано од изворникот 17 August 2021. Посетено на 2 June 2020.
  112. ↑ 112,0 112,1 „AVMA guidelines for the euthanasia of animals: 2020 Edition“ (PDF). American Veterinary Medical Association. 2020. Архивирано (PDF) од изворникот 1 February 2014. Посетено на August 13, 2021.
  113. ↑ Harris D (September 1910). „The Pioneer in the Hygiene of Ventilation“. The Lancet. 176 (4542): 906–908. doi:10.1016/S0140-6736(00)52420-9. Архивирано од изворникот 17 March 2020. Посетено на 6 December 2019.
  114. ↑ Almqvist E (2003). History of industrial gases. Springer. стр. 93. ISBN 978-0-306-47277-0.
  115. ↑ Priestley J, Hey W (1772). „Observations on Different Kinds of Air“. Philosophical Transactions. 62: 147–264. doi:10.1098/rstl.1772.0021. S2CID 186210131. Архивирано од изворникот 7 June 2010. Посетено на 11 October 2007.
  116. ↑ Davy H (1823). „On the Application of Liquids Formed by the Condensation of Gases as Mechanical Agents“. Philosophical Transactions. 113: 199–205. doi:10.1098/rstl.1823.0020. JSTOR 107649.
  117. ↑ Thilorier AJ (1835). „Solidification de l'Acide carbonique“. Comptes Rendus. 1: 194–196. Архивирано од изворникот 2 September 2017. Посетено на 1 September 2017.
  118. ↑ Thilorier AJ (1836). „Solidification of carbonic acid“. The London and Edinburgh Philosophical Magazine. 8 (48): 446–447. doi:10.1080/14786443608648911. Архивирано од изворникот 2 May 2016. Посетено на 15 November 2015.

Надворешни врски

уреди
Преземено од „https://mk.wikipedia.org/w/index.php?title=Јаглерод_диоксид&oldid=5298268“