Ерменски геноцид

Ерменски геноцид
	ерменски: Մեծ Եղեռն; турски: Ermeni soykırımı
Место	Османлиско Царство
Датум	1915
Цел	ерменско население
Вид напад	депортација, масовно убиство, етничко чистење
Мртви	600.000 - 1.800.000
Сторители	Младотурска влада

Ерменски геноцид (ерменски: Հայոց ցեղասպանություն, Хајоѕ ѕегаспанутјун, hy^ⓘ; турски: Ermeni soykırımı), во ерменската историографија познат и како Големото злосторство (ерменски: Մեծ Եղեռն, Меѕ јегерн, hy^ⓘ), а познат и под називите Ерменски холокауст и Ерменски масакар (турски: Ermeni Kırımı)^{[б 1]} — систематско и континуирано етничко чистење, протерување и масовно убиство на припадници на ерменскиот народ во Отоманската империја за време на Првата светска војна, извршено по наредба на тогашните османлиски власти. Иако османлиските власти воделе континуирана политика на прогон и депортација на ерменското население, особено во Мала Азија помеѓу 1894 година и 1923 година, најголемиот обем на протерувања и убиства се случил во текот на 1915 година. Според различни проценки, во ова злосторство биле убиени помеѓу 800.000 и 1.500.000 припадници на ерменскиот народ од Отоманската империја, а паралелно со прогонството врз Ерменците, османлиските власти прогонувале и други христијански народи, како што се Асирците и Понтиските Грци. Потомците на протераните Ерменци од Отоманската империја денес претставуваат основа на современата ерменска дијаспора која е распространета низ целиот свет.

Бруталниот прогон врз Ерменците и другите христијански народи во Отоманската империја започна кон крајот на 19 век за време на владеењето на султанот Абдул Хамид Втори, а кулминирал по Младотурската револуција во 1908 година и доаѓањето на Младотурците (турски: Jön Türkler) на власт во земјата. Како главни нарачатели и извршители на геноцидот врз Ерменците во текот на 1915 година се истакнатите членови на младотурската националистичка партија Мехмед-паша Талат, Енвер-паша Исмаил и Ахмед Џемал-паша, како и водачот на специјалната воена единица Тешкилат-и махсуса (турски: Teşkilât-ı Mahsusa) Бахаедин Шакир.

На 24 мај 1915 година, Обединетото Кралство, Франција и Русија го усвоиле текстот на заедничката декларација со која за прв пат во правната пракса тие директно ја обвиниле земјата за злосторство против човештвото извршено врз припадниците на ерменската заедница во тогашна Турција.^[4] Меѓународната асоцијација за проучување на злосторства на геноцид во јуни 1997 година ги прогласила масовните убиства и прогони на ерменското население во Турција за време на Првата светска војна за геноцид.^[5]

Американскиот адвокат Рафаел Лемкин кој во 1943 година го конструирал поимот геноцид како најсериозна форма на масовни злосторства, во своите тези ги навел злосторствата врз Ерменците во Турција како примери на организирани убиства и протерувања со цел целосно отстранување на една заедница од одредена област. На овој начин, ерменскиот геноцид бил означен како прво „модерно злосторство на геноцид“ во 20 век и по холокаустот во Втората светска војна, е вториот по бројот студиски трудови за злосторство на геноцид во историјата.

До крајот на 2019 година, вкупно 31 земја ги призна масовните убиства на Ерменците како геноцид, вклучително и Русија, Франција, Германија, Канада, Италија, САД и Ватикан, како и Советот на Европа (злосторството официјално е означено за геноцид на 14 мај 2001 година). Република Турција како правен наследник на Отоманската империја, го негира злосторството на геноцид и ги означува масовните злосторства врз Ерменците во тој период како ерменски масакр (турски: Ermeni Kırımı) предизвикано од превирањата за време на војната во таа земја. Покрај Турција, единствената земја што го негира геноцидот врз Ерменците е Азербејџан.

Централниот меморијален комплекс посветен на жртвите на ерменскиот геноцид Цицернакаберд (ерменски: Ծիծեռնակաբերդ) е изграден во 1967 година во Ереван, а во рамките на комплексот во 1995 година е отворен Меморијалниот музеј и Институтот за проучување на ерменскиот геноцид (ерменски: Հայոց ցեղասպանության թանգարան-ինստիտուտ). 24 април се одбележува во Ерменија, Арцах и меѓу ерменската дијаспора како Ден на сеќавање на жртвите од Ерменскиот геноцид.

Историска позадина

Историска Ерменија според енциклопедија Британика

Ерменскиот етнос бил формиран во текот на 6 век п.н.е. во областа околу езерото Ван и планината Арарат, на исток од денешна Турција и Ерменија во географска област позната како Ерменска висорамнина. Првата обединета ерменска држава е формирана во текот на вториот век п.н.е. за време на владеењето на императорот Артаксеркс I, кој обединил бројни ерменски племиња во единствена држава позната како Ерменско Кралство или Голема Ерменија. Античкото ерменско кралство го достигнало својот врв во текот на 80те п.н.е. за време на владеењето на Тигран Велики, и во тој период се протегало од Средоземното Море и Палестина на запад и од Еуфрат на југ, сè до Каспиското Море во истокот.^[6] Во 301 година Ерменија станала првата земја во светот што го прогласила христијанството за официјална државна религија. Ерменската азбука била официјално составена во 405 година од просветителот Месроп Машточ, а во првата половина на V век Библијата била преведена на ерменски. Во подоцнежните векови, христијанството и унифицираната азбука биле важен елемент на кохезијата што го одржувала ерменскиот народ заедно по распадот на националната држава, а влијанието на Ерменската апостолска црква било особено значајно на тоа поле.

Во 428 година Ерменското кралство престанало да постои, а неговата територија билаподелена на западниот дел кој припаднал на Византија и источниот дел, кој бил под власт на Сасанидска Персија. Во средината на VII век поголемиот дел од ерменскиот етнички простор стапува под власта на Арапите, а државната независност била обновена само во текот на 860те под водство на принцот Ашот I од династијата Багратуни. Средновековното ерменско кралство постоело до 1045 година кога византиските трупи го окупирале тогашниот главен град Ана (грчки: Ανί, латински: Abnicum). Принцот Рубен I во 1080 година на бреговите на Средоземното Море го основал независното ерменско кралство Кикилија, држава чиј владетел Левон Први во 1198 година добил титула крал. Кикилиска Ерменија постоела до 1375 година кога Мамелук ја освоил во таа област. Во текот на 15 и 16 век, целиот етнички простор на ерменскиот народ влегол под власта на исламската Отоманска империја.

Позицијата на христијаните во Османлиската империја и отворањето на ерменското прашање

Шест ерменски вилаети во рамките на Отоманската империја во периодот 1878-1915 година.

Територијата на средновековната ерменска држава скоро целосно потпаднала под османлиска власт во текот на 15 и 16 век. Најголемиот дел од ерменското христијанско население на Отоманската империја ги населувало источните делови на империјата, областа на источна Анадолија, односно територијата која била позната и како Западна Ерменија. Ерменците уживале одреден степен на верска автономија во таа област и биле политички организирани во рамките на ерменскиот милет со кој управуваше Цариградската патријаршија на Ерменската апостолска црква.^[7] Значителен број Ерменци исто така живееле во западните делови на империјата, особено во Цариград. Околу 70% од Ерменците во рамките на Отоманската империја живееле во рурални области во внатрешноста на земјата, претежно во голема сиромаштија, и иако државата гарантирала одредени слободи на сите свои граѓани, Ерменците како и сите други христијански народи се сметале за граѓани од втор ред, а од страна на муслиманските народи биле нарекувани ѓаури или неверници.^[8]^[9] Според османлиската статистика од 1878 година, во империјата живееле околу 3 милиони припадници на ерменското малцинство, од кои околу 400.000 во Цариград и на Балканот, околу 600 000 во Мала Азија и Киликија, 670.000 во централна Анадолија и околу Кајсери и најмногу во областа на Западна Ерменија со околу 1.300.000 етнички Ерменци.^[10] Додека Ерменците кои живееле во Цариград имале одредени придобивки и се занимавале главно со трговија,^[8] нивните сонародници на истокот од земјата биле чести цели на напади и изнудувања на соседните муслимански народи, особено Курдите, Турците и Черкезите.^[8]^[11]^[12] Христијаните и Евреите не можеле да сведочат во судењата против муслиманите, доколку некој член на муслиманската заедница најверојатно бил осуден за кривично дело, не смееле да носат оружје и да патуваат со камили и коњи. Христијанските куќи не смееле да бидат поголеми од соседните муслимански, а религиозниот живот бил значително ограничен, строго било забрането ѕвонење на црковни ѕвона и целосно било спречено изградбата на нови христијански светилишта за богослужба во градовите.^[11]^[13]

Кон крајот на 1890те, британскиот антрополог Вилијам Ремзи напишал за положбата на Ерменците и другите христијани во руралните области на Отоманската империја:

Ако сакаме да разбереме што им направи неконтролираната турска влада на Ерменците и Грците, мора да погледнеме во минатото. Точно е дека немаше религиозно прогонство, но имаше неискажлив презир... Тие беа како кучиња и свињи; нивната христијанска природа значеше и плукање по нив, тие служеле како теписи за да ја избришат калта од чевлите само ако нивната сенка се издигне над вистински Турчин. Замислете вековно ропство, векови навреда и презир, векови во кои ништо што било ерменско, или имот, живот, семејство, што било не било свето и безбедно - каприциозно и неиспровоцирано насилство врз нив било вообичаено - и спротивставување на тоа насилството значело смрт!^[14]

Во средината на 19 век, европската јавност започнала да посветува поголемо внимание на проблемите со кои се соочува христијанското малцинство во рамките на Отоманската империја, а водечките земји од тоа време, Велика Британија, Франција и Русија, извршиле притисок врз Високата порта да спроведување на реформи кои би ги подобриле условите за живот на малцинските заедници. Османлиската влада, под притисок однадвор, усвоила збир на Танзиматски реформи чија имплементација требало да го подобри статусот на малцинските заедници во империјата. За мнозинското муслиманско население било непрофатливо христијаните да бидат рамноправни и да ги уживаат истите права и повеќето од предложените реформи никогаш не беа спроведени. Лошата позиција на христијанските малцинства резултирало со бројни бунтови на Македонците, Грците, Србите, Бугарите и другите христијански народи кон крајот на 1870те и зајакнување на нивните аспирации за враќање на сопствената независност. За разлика од другите христијански народи во империјата, кои во тоа време имаа многу организиран политички живот, политичката и интелектуалната сцена на османлиските Ерменци штотуку почнувала да се буди, па оттука и пасивноста и очигледната лојалност на ерменското малцинство кон централните власти (иако биле во убедливо најлоша позиција). Османлиските власти во тој период ја обележале ерменската заедница како лојален милет (турски: millet-i sadika).^[15]

Големата источна криза која започна со востанието во Херцеговина (1875), повторно довела до руско-турска војна (1877-1878) и вклучување на големите сили во тој конфликт.^[13] Војната, која завршила со убедлива победа на Русија, резултирала со значителни територијални загуби на истокот на Отоманската империја, а на иницијатива на тогашмниот цариградски патријарх Неврес Втори Русија од страна на Портата барала висок степен на автономија на ерменските подрачја во империјата и со самото тоа придвижување во Ерменското прашање. Со договорот од Сан Стефано Портата се обврзала, меѓу другото, да спроведе реформи на ерменските територии.^[16] На Берлинскиот конгрес во 1878 година, ерменските претставници безуспешно се обиделе да добијат широк степен на автономија од големите сили на нивните територии во источна Турција. На предлог на Велика Британија бил поништен членот 16 од Санстефанскиот договор, со кој Русија требала да биде гарант за спроведување на реформите на ерменските територии.^[13]

Последица на Берлинскиот конгрес било значително губење на територијата на штета на Османлиската империја, а голем број турски бегалци, мухаџири, биле масовно преместени од изгубените области во областа на Мала Азија. Пристигнувањето на муџахедините во областа Анадолија дополнително ја влошила веќе лошата позиција на ерменската заедница. Ерменските интелектуалци во дијаспората почнале поинтензивно да се собираат околу идејата за конечно ослободување од турското владеење и создавање на независна ерменска држава. Во 1882 година е основана една од првите ерменски организации во регионот, Ерзурум, чија главна цел било самоодбрана од зголемените напади на соседните курдски племиња и бегалските мухаџири. Три години подоцна, во 1885 година е основана првата ерменска политичка партија Арменакан (ерменски: Արմենական Կուսակցութիւն) кои се залагала за самоопределување и употреба на оружје во остварувањето на таа цел. Партијата Арменакан дејствувала во областа околу езерото Ван. Социјалдемократската партија Гнчакијан основана во 1887 година се залагала за целосно ослободување на целата историска Ерменија и воспоставување единствена држава со социјалдемократски карактер. Последна основана била Ерменската револуционерна федерација Дашнаксјутун (ерменски: Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութիւն, основана во 1890 година).^[17]^[18]

Масакр на Хамид (1894-1896)

Тела на ерменските жртви на масакрот во Ерзурум во 1895 година

Масакрирани тела на ерменски деца од Ерзурум (ноември 1895 година)

Автократскиот султан Абдул Хамид Втори, кој дошол на власт во 1876 година одбил да ги спроведе преземените обврски од Турција со потпишување на Берлинскиот конгрес во 1878 година со образложение дека Ерменците не го сочинуваат мнозинството од населението во ниту една провинција на истокот од земјата и дека обвинувањата за грабежи и убиства против нив од страна на Османлиите биле фалсификувани и претерани. Наместо реформи, Абдул Хамид ја основаше паравоената формација Хамидија, која дејствувала под директна власт на султанот и се состоела од муслимански курдски платеници кои добиле од султанот „одврзани раце да го воспостават редот меѓу бунтовничките ерменски поданици на истокот на земјата“.^[12] Високите даноци наметнати од Портата врз христијанскиот дел од населението довеле до чести бунтови на месното население. Властите ги искористија овие бунтови како изговор за последната пресметка со Ерменците низ целата земја. Масовните протести на ерменското население во областа околу Батман во 1894 година Портата одговорила со испраќање на одред на Хамиди и дошло до судири во кои биле убиени најмалку 3.000 луѓе.^[13] Амбасадите на Франција, Русија и Велика Британија предложиле формирање на комисија за истражување на настаните во Батман, но Портата одбила каква било форма на мешање на странците.^[19]^[20]^[21]

Во текот на септември 1895 година, припадниците на ерменската заедница организирале протести во Истанбул барајќи реформи и крај на теророт. Имало судири со полицијата во кои биле убиени десетици демонстранти, а стотици биле повредени. Следувале масовни апсења и убиства, не само во Истанбул, туку и низ целата земја. На 8 октомври, локалните милиции изгореле околу 1.000 ерменски граѓани живи во Трабзон,^[12] а слични масакри се случиле и во други градови на истокот на земјата, во Дијарбакир, Битлис, Ерзурум, Харпут, Сивас и Ван. Фрустрирани од рамнодушноста на европските сили во врска со злосторствата врз ерменското население извршени на територијата на Отоманската империја, група од 28 вооружени револуционери од Ерменската револуционерна федерација извршиле инвазија на 26 август 1896 година во седиштето на Отоманската банка^{[б 2]} во истанбулска Галата и го зеле персоналот на банката како заложник. Напаѓачите ја држеле банката под опсада 14 часа и тие ја напуштиле откако тогашниот директор Едгар Винсент им ветил лична заштита. Во текот на следните два дена, османлиските власти убиле повеќе од 6.000 Ерменци во рациите низ Истанбул во наводни потраги по банкарските напаѓачи. Инцидентот бил нашироко објавуван во европските и американските весници, во кои султанот Абдул Хамид бил опишан како „крвав султан“, „проклет Абдул“ и „голем касап“.^[12] Иако самиот султан Абдул Хамид никогаш не бил директно вклучен во масакрите, сигурно е дека паравоените единици на Хамид, кои тој самиот ги основал, имале своја премолчена согласност за нивните постапки.^[13]

Точниот број на убиени Ерменци во погромите што се случиле помеѓу 1894 и 1896 година, а во историографијата се паметат како Хамидските масакри, никогаш не бил прецизно утврден, но според повеќето извори станува збор за убиени од 100.000 до 300.000.^[22] Германскиот министер за надворешни работи Ернс Јах пријавил 200.000 убиени и над 50.000 протерани Ерменци, додека француските дипломати ја сметаат оваа бројка за околу 250.000 убиени.^[23] Според германскиот лутерански мисионер Јоханес Лепсиус, кој служел во Турција за време на масакрот, биле убиени 88.243 лица и повеќе од 546.000 ранети, уништени 2.493 ерменски градови и се и уништени 649 православни цркви и манастири, 328 цркви биле претворени во џамии, а 649 православни села беа колективно преобразени во ислам.^[20]

Младотурската револуција и продолжување на погромот против Ерменците

Урнатини во христијанскиот дел на Адана по нападот во април 1909 година.

Тела на убиени христијани во Адана (април 1909)

Апсолутистичкото владеење на султанот Абдул Хамид Втори доведело до општо незадоволство во земјата, кулминирајќи со Младотурската револуција и државниот удар на 24 август 1908 година со кој султанот бил отстранет од власта и протеран во Солун. Младотурците се залагале за заживување на уставот од 1876 година и обединување на различни нации кои живеат на територијата на Отоманската империја во единствена нација обединета во централизирана парламентарна држава што ќе биде фактор што ги поврзува различните нации (панТурцизам).^[24]^[25] Младотурската идеја за еднаквост на сите граѓани во рамките на Империјата била поддржана од ерменските политички партии, а новите власти го признале правото на Ерменците на нивниот етнички простор за живеење. Биле донесени нови закони кои означиле крај на доминацијата на муслиманите над другите религиозни групи во земјата, но истовремено изразиле поддршка за имиграција на мухаџири од поранешните делови на империјата и особено го охрабрувале нивното населување во области каде што мнозинското население било христијанско.

Поддржувачите на сменетиот султан во пролетта 1909 година се обиделе да направат противнапад и да ја вратат традиционалната моќ. Бидејќи ерменските политички партии сесрдно ја поддржуваа Младотурската револуција, Ерменците повторно биле нападнати од националистички и свештенички фракции, а протестот против новите револуционерни власти се претвори во општа потера против Ерменците и другите христијани низ целата земја.^[13] Во април 1909 година, во градот Адана и низ историскиот регион Киликија се случиле масовни погроми против Ерменците во кои беа убиени околу 20.000 до 30.000 Ерменци и околу 1.300 Асиријци.^[26]^[27]^[28]^[29] Редовната османлиска армија, која требала да воведе ред и да ги смири немирите, според бројни извори, активно учествувала во убиствата и грабежите на ерменското население низ провинцијата Адана.^[30]

Турција во 1912 година претрпела целосен пораз во Првата балканска војна и изгубила дури 85% од своите територии на европско тло. Голем број муслимански бегалци ги напуштиле областите на Грција, Србија, Црна Гора и Бугарија и се повлекле кон централна Анадолија. Според статистичарите од тој период, во тој период во централна Анадолија се доселиле повеќе од 850.000 мухаџири од Балканот, кои револтирани од загубите, својот гнев го насочиле кон христијанските Ерменци, а според историчарот Танер Акјам, играле клучна улога во ерменскиот геноцид кој следел.^[13] За време на Првата балканска војна, значителен дел од Ерменците од Отоманската империја останале верни на османлиските власти, а околу 8.000 ерменски доброволци одиграле значајна улога во турската армија во борбите на Балканот. Од друга страна, гнчакистите и дашниците активно заземале анти-османлиска позиција, а во Тбилиси бил основан одред доброволци за борба против Турците.^[20]^[31]

Првата светска војна и ерменскиот геноцид

Мехмед Талат-паша како еден од најистакнатите водачи на Младотурците се смета за најодговорен за геноцидот врз Ерменците

Младотурската револуција од 1908 година донела значителни промени во општествениот систем на Отоманската империја. Претходните политички ставови засновани на идеите за политички исламизам, панисламизам и османизам ги замениле идеите за панТурцизам,^{[б 3]} идеологија заснована на еднаквост на сите туркофони народи, без оглед на областа во која живеат. Еден од најважните идеолошки креатори на панТурцизмот во движењето Младотурци бил поетот и социолог Зија Гокалп (1876-1924), со чии идеи за единството на сите турски народи Турција влегла во Првата светска војна.^{[б 4]} Идеологија што ги исклучувала скоро сите не-Турци од политичкиот и граѓанскиот живот не била одобрена кај малцинските христијански народи на тогашна Турција, иако многумина сметале дека панТурцизмот е помало зло од политичкиот исламизам. Во следните години, идеологијата на панТурцизмот станала примарен вид на политичка активност на Младотурците.

Новата турска влада во општата војна што го зафатила европскиот континент кон средината на 1914 година виде идеална можност да ги постигнат своите цели во создавањето на поголема турска држава што ќе ги вклучи во нејзините граници сите области населени со припадници на туркофонските народи. Во врска со ова, турската влада потпишала таен договор со царството Германија на 2 август 1914 година и официјално влегла во војна на страната од централните сили на 30 октомври истата година. Примарната цел била да се прошири државната територија на исток и да се создаде коридор што ќе ги поврзе туркофонските области на територијата на Руската империја преку Кавказ. Ерменците, чиј животен простор се наоѓал точно помеѓу Турција од една страна и Русија од друга, биле првите на удар.

Веднаш по потпишувањето на договорот со Германија, турската влада започнала присилно да конфискува имот и добра (реквизиција) главно од христијанското население. Влегувањето на Турција во војната, домашната јавност го карактеризирало како „света војна со благородна цел“. На крајот на годината, Турција отворила фронтови на Кавказ, во близина на Галиполе и во правец на Персија.^[13]^[32]

Пред да влезат во војна, турските власти се обиделе да ги придобијат ерменските политички партии за нивните цели, не само на територијата на империјата, туку и на територијата на Рускиот Кавказ. Во овој поглед, претседателот на новооснованата османлиска специјална организација Тешкилат-и махсуса, Бахаедин Шакир присуствувал на VII Светски конгрес на Ерменската револуционерна федерација во Ерзурум (одржан од крајот на јули до 2 август), на кој тој побарал од ерменските политички партии поддршка за војната против Русија. На Ерменците им било ветено дека ќе создадат единствен автономен регион на Кавказ, но под турска власт.^[33] Бидејќи руските власти, од друга страна, им ветиле на Ерменците висок степен на автономија, ерменските претставници одлучија дека Ерменците мора да останат лојални на своите влади, во зависност од областа во која живеат.^[32] На овој начин, ерменските политички претставници се обиделе да го најдат најдоброто можно решение за себе, без оглед на резултатот од војната.

Незадоволна од резултатот на Ерзурумскиот конгрес, на 16 декември 1914 година, османлиската влада го повлекла „Ерменскиот сет на реформски закони“, со кој се гарантирала голема автономија за Ерменците во источна Турција.^{[б 5]}^[34]

Масовни бесења на ерменски лекари во Алепо во 1916 година .
Ерменците депортирани во сириската пустина
Ерменска мајка во близина на мртво дете некаде во сириската пустина (период помеѓу 1915 и 1919)

Само неколку часа по потпишувањето на тајниот договор со Германија, била најавена општа мобилизација на работоспособното население на целата територија на Отоманската империја. Прво, биле мобилизирани сите работоспособни мажи на возраст од 20 до 45 години, а потоа и оние на возраст од 18-20 и 45-60 години, кои првично служеле како логистичка поддршка.^[35] Уште во декември 1914 година, турската армија предводена од Енвер Паша започнала обемни воени операции на источните граници со цел да ја опколи руската кавкаска армија и да ги врати териториите изгубени во руско-турската војна од 1877-1878 година. Меѓутоа, во Битката кај Сарикамиш (се водела од 24 декември до 17 јануари), турската армија претрпела тежок пораз, а по неговото враќање во Истанбул, Енвер Паша ја наведел ерменската соработка со Русите како клучна причина за поразот.^[36]^[12] На 25 февруари 1915 година Енвер Паша, кој во тоа време бил вршител на должноста министер за војна, ја донел „Директивата 8682“ за зголемување на безбедносните и мерките на претпазливост во сите воени единици со цел да се избегнат потенцијални соработки со непријателите. Во согласност со таа директива, на Генералштабот му било наредено целосно да ги демилитаризира сите етнички Ерменци кои служеле во османлиската војска, а од христијанското цивилно население било одземено сето оружје. Директивата директно ја обвинува дури и ерменската црква за соработка со непријатели и откривање на државни тајни на Русите. Демилитаризираните ерменски војници биле префрлени во работнички логори и работничко логистички баталјони.^[37] Разоружувањето на ерменските војници во рамките на османлиската армија спречило каква било форма на отпор од страна на ерменското население за време на депортациите што следеа истата година. Разоружувањето било проследено со грабежи и убиства, а помеѓу ноември 1914 и април 1915 година биле изгорени и ограбени меѓу 4.000 и 5.000 ерменски села на истокот на земјата, а биле убиени околу 27.000 луѓе, претежно цивили.^[12]

…се ослободивме од повеќе од три четвртини од сите Ерменци и скоро повеќе од нив, дури и ако ги нема во Ван, Битлис и Ерзурум. Денес, омразата меѓу Ерменците и Турците е толку изразена што е наша обврска да ја решиме. Затоа што ако не го сториме тоа, може да има одмазда и освета.

— министерот за внатрешни работи Талат-паша на американскиот амбасадор Хенри Моргент^[38]^[39]

Во својот извештај, тогашниот американски амбасадор во Турција, Хенри Моргент, ги опишал овие настани како вовед во целосно уништување на ерменскиот народ, додека Талат Паша ги опишал овие настани како „чин на самоодбрана и спречување на дестабилизација на земјата".^[40]

Опсада на Ван

Ерменски бегалци во Ван во текот на 1915 година

По поразот во Битката кај Сарикамиш, ерменскиот град Ван станал центар на стратешки интерес, како за османлиската држава, така и за Русија. Сфаќајќи ја опасноста од насилен прогон, Ерменската револуционерна федерација работела тајно во градот во текот на целата 1914 година и ги снабдувала своите жители со оружје за самоодбрана. Откако ерменските доброволци под команда на генералот Андраник Озанијан се бореле на страната на Русите за време на операциите во близина на Сарај (19 ноември 1914 година), османлиските власти побарале од жителите на градот да ги екстрадираат ерменските дезертери и сите телеграфски и телефонски врски со градот биле отсечени. Тогашниот гувернер на покраината Ван, Цевдет-бег^{[б 6]} имал одред курдски и черкески групи под директна команда во таа област, кои поради нивната суровост честопати се нарекуваа „баталјон за колење“. На 19 април 1915 година, Џевдет-бег побарал од ерменските водачи присилно да регрутираат најмалку 4.000 способни луѓе од градот, а под маската за почитување на тогашниот османлиски закон за задолжително регрутирање, се обиделе да ги елиминираат потенцијалните одбранбени единици, со што го зазеле градот Ван без отпор.^[41] Масовните убиства што започнале неколку недели порано и ескалирале на 19 април, кога за само еден ден биле убиени над 2.500 Ерменци во градот Ерчис.^[20] Следниот ден, османлиската армија започнала опсада на Ван, во чиј ерменски кварт околу 30.000 постојани жители од ерменска националност и уште 15 000 ерменски бегалци од околните области живееле на само еден квадратен километар во тоа време. Само околу 1.500 војници вооружени со 1.000 пиштоли и околу 300 пушки се спротивставиле на османлиските единици во градот. Опсадата траела до 23 мај, кога во градот влегол одред на руската армија под команда на генерал Јудениќ.^[42] Се проценува дека османлиските трупи убиле и масакрирале најмалку 55.000 Ерменци во провинцијата Ван во тој период.^[12]^[40]

Црвена недела

Ерменски интелектуалци уапсени и подоцна погубени: Прв ред : Григор Зохраб, Даниел Варужан, Рупен Зартаријан, Ардашес Харутјунијан, Сиаманто
Втор ред : Рубен Севак, Тигран Чогурјан, Диран Келекјан, Тлгадинци, Ерухан

На 24 април 1915 година, османлискиот министер за внатрешни работи, Талат Паша, издал наредба за апсење и депортација на сите ерменски интелектуалци од областа на Истанбул, со цел да се обесхрабрат идните револуционерни активности на ерменските и другите христијански малцинства во истокот. Апсењата започнале вечерта на истиот ден, а веќе ноќта на 24-25 април биле уапсени меѓу 235 и 270 најистакнати ерменски водачи од областа на Истанбул (свештеници, новинари, адвокати, лекари, професори).^[43]^[32] Апсењата во Истанбул биле директно водени од началникот на градската полиција Бедри-бег.^[44] Разликите во бројот на апсења варираат веројатно заради фактот што некои од уапсените имале исти или слични имиња. Во вториот бран апсења биле приведени меѓу 500 и 600 лица.^[32]^[45]^[46]^[47] Масовните апсења се случиле во Искендерун и Адана на истиот ден. Откако биле уапсени, тие биле идентификувани и понатаму депортирани во логорите во внатрешноста на земјата. Според статистичките податоци, вкупно 2.345 припадници на ерменската интелектуална заедница биле уапсени и депортирани во логорите, а повеќето биле убиени.^[48]^[49]

Денот кога започнле овие апсења во 1919 година се одбележува како ден на сеќавање на жртвите на ерменскиот геноцид. Во ерменската историографија, овој настан е запаметен како „Црвена недела“ (ерменски: Կարմիր կիրակի, Гармир жираги).

Техџариски закон, масовни депортации и масовни погубувања на Ерменци

Оригинален дел од текстот на Техџарискиот закон

Трупови покрај патиштата што ги користеле депортираните лица биле честа појава во текот на целата 1915 година.

Во мај 1915 година, Мехмед Талат-паша испратил барање до кабинетот на големиот везир Саид Халим-паша да донесе привремен закон со кој ќе се легализираат депортациите и преместувањето на сите оние што се сметаат за потенцијална опасност за државата, што „ќе спречи бунтови и Ерменски злосторства против Турците во бројни области низ целата земја“. Во своето барање, Талат-паша особено се осврнал на настаните во Ван што се случиле еден месец порано, а во кои според османлиската статистика загинале околу 150.000 Турци.^{[б 7]}

Иако законот за присилна депортација првично важеше само за пограничните области долж границата со Русија, неговите одредби наскоро почнале да се применуваат низ целото Царство.^[50] „Привремен закон за депортации“ или „Техџирски закон“ (турски: Tehcir Kanunu; Sevk ve İskân Kanunu)^{[б 8]} бил усвоен од турскиот парламент на 27 мај 1915 година и стапил на сила на 1 јуни (Техџирскиот закон официјално престанал да важи на 8 февруари 1916 година) и ја легитимирал присилната депортација и преселувањето на сите оние што се сметале за потенцијална закана за државата. Според планот за депортација, на вкупното ерменско население не им беше дозволено да надмине 10% од месното население и тоа било „единствениот валиден начин“ да се спречат конфликтите со мнозинското муслиманско население.^[51]

Усвојувањето на Техџирскиот закон, со кој се легализирала присилна депортација, конфискација на имот и масовни убиства на оние кои се спротивставувале, наишло на бројни осуди ширум светот и иако тогашните турски сојузници официјално реагирале благо, интересно е што во повеќето австриски и германски историските документи од тој период содржат детални описи за убиствата и протерувањата од очевидци кои присуствувале.^[52]^[53] Американскиот претседател Теодор Рузвелт подоцна ги окарактеризирал турските злосторства врз Ерменците како „најголемото и најстрашното злосторство што се случило за време на војната“.^[54] Американскиот Њујорк Тајмс објавувал детални вести на дневна основа за масовните злосторства на Турците врз ерменското население, со секојдневни изјави дека станува збор за систематски и организирани погроми извршени од страна на највисоките државни органи.

Швајцарскиот историчар Ханс Лукас Кајзер (специјалист по османлиска и турска историја) врз основа на документите потпишани од Талат Паша заклучил дека тогашните турски власти имале јасни и недвосмислени геноцидни намери насочени кон христијанското население во таа земја.^[55]^[56] Врз основа на документацијата, германскиот историчар со турско потекло Танер Акјам изјавил дека главниот координатор во геноцидните акции против Ерменците бил Талат Паша.^[57]^[58]

... На муслиманите во Трабзон им се закануваше дури и смрт доколку се обидат да ги заштитат Ерменците. Некои од службените лица ги разделија децата кои требаше да бидат евакуирани од земјата преку американскиот конзулат во Трабзон. Возрасните ерменски мажи биле одделени од нивните семејства со образложение дека треба да учествуваат во работни акции, додека жените и децата биле депортирани во правец на Мосул, каде наводно им била дадена соодветна заштита. Мажите потоа биле изнесени надвор од градот, каде биле извршени масовни пукања во претходно ископани јами. Нападите на разбојници („башибозуци“) врз колони жени и деца биле добро организирани и биле придружени со грабежи, силувања и убиства. Војниците што ги следеле колоните бегалци имале строги наредби да не се мешаат во нападите на „башибозукот“. Децата, кои биле избрани да бидат спасени и евакуирани од земјата преку американскиот конзулат, биле испратени во колони во Сивас, каде биле убиени на бродови со ладно оружје, а потоа нивните тела биле ставени во вреќи што потоа биле фрлани во морето. Неколку дена подоцна, телата на некои од нив биле пронајдени покрај брегот на Трабзон. Во јули 1915 ми беше наредено (од Саид Ахмед) да ја следам последната колона Ерменци од Трабзон, во која биле 120 мажи, 400 жени и 700 деца. На почетокот, сите мажи кои биле убиени малку подоцна биле одделени од колоната. Илјадници безживотни тела на убиени Ерменци биле пронајдени на патот. Неколку групи „башибозуки“ се обидоа да одделат жени и деца од колоната за време на патувањето, но јас не им дозволив да го сторат тоа. На патот, оставивме околу двесте деца во муслимански семејства кои изразија желба да се грижат за нив. Во Кемах, ми беше наредено да ги следам Ерменците низ пустината сè додека не умрат сите. Таму ни се придружи колона Ерменци од [Ерзурум], придружувани од шефот на жандармеријата, Мухамед-ефенди. Ефенди ми раскажа како едната група што ја придружувал била пренесена на бреговите [Еуфрат] и каде што била одвоена од остатокот на колоната и ослободена од милоста на локалните разбојници. Повеќекратни силувања и убиства на млади девојки во јавноста биле редовна појава. Во силувањата и убиствата учествувале и највисоките функционери во Трабзон. Главните иницијатори на убиствата биле Бахаедин Шакир во Ерзурум, Наил-бег во Трабзон и многу истакнати луѓе од Ерзинџан во Кема. Главниот штаб на „башибозукот“ се наоѓал во Кемах ...

— Османлискиот службеник Саид Ахмед ги опишува процедурите за присилно преместување на Ерменците од Трабзон^{[б 9]}

Главната улога во погромите против Ерменците ја имала организацијата Тешкилат-и махсус, чие седиште било во Ерзурум и во која биле околу 34.000 вооружени лица. Повеќето од нив биле бандити и криминалци, башибозучи. Самата организација била под директна команда на Талат Паша. Членовите на оваа организација беа познати по големите ужасни злосторства, а за нивната суровост најдобро сведочи изјавата на Вехиб-паша, тогашниот командант на Османлиската трета армија, кој ги нарекол припадниците на оваа група „касапи од човечката раса“.^[60]

На 18 април, недалеку од Ерзурум, се одржал голем анти-ерменски митинг, чии учесници јавно ги обвиниле Ерменците за предавство и антидржавни активности, а на сите што ќе им помагале им се заканувало дека ќе ја споделат нивната судбина. Во текот на следните неколку недели, Ерменците од областа Ерзурум станале мета на бројни муслимански напади, а во средината на мај се случил голем погром во Хинис во кој биле убиени околу 19 000 Ерменци. Ерменците од околните села во областа биле депортирани во камп во Ерзурум каде што повеќето починале од глад, жед и исцрпеност, додека оние што преживеале биле фрлени во река од високите клисури на Кема. Во периодот јуни-јули 1915 година, во кањонот Кема биле убиени околу 65.000 Ерменци, а преживеаните биле депортирани во пустините во правец на Алепо и Мосул. По тој погром, во Ерзурум останале само стотина Ерменци, кои биле принудени да работат на важни воени објекти. Ерменците од Ерзинџан и Бајбурт ја претрпеле истата судбина.^[20] Во текот на јуни и јули 1915 година, околу 140.000 Ерменци биле убиени во Муш, што го сочинува скоро целото ерменско население во санџакот, а 234 села и градови населени со ерменско население биле етнички исчистени.^[61]^[61] Етничкото чистење на самиот град било извршено веднаш по погромот против ерменското население во околните села.^[62]

Жените и децата од градот Ордуа на северниот брег на Црното Море беа качувани во пловила под изговор дека ќе бидат пренесени во Самсун, а потоа бродовите пловеле кон отворено море каде што сите биле едноставно фрлени во вода. За време на судењето за воени злосторства во 1919 година, началникот на полицијата во Трабзон изјавил дека тој лично ги избрал најубавите ерменски девојки, кои потоа ги испратил во Истанбул како подароци на водачите на Итихад.^[63] Единицата Џевдет-бег, позната како „Баталјон на колење“ (турски: kesab taburi), целосно ги „исчистила“ јужните делови на тогашната Западна Ерменија од ерменското население. Војниците на Џевдет го опколиле градот Битлис и барале пари од локалното ерменско население во замена за слобода. Откако бил платен откупот, целото ерменско население било уапсено, мажите беа убиени на самото место, младите девојчиња биле продадени како робови, додека преостанатите Ерменци биле депортирани на југ, каде што биле удавени во Тигар. Околу 15.000 Ерменци биле убиени во Битлис, а целиот нивен имот бил предаден на локалните турски и курдски мухаџири.^[20] Во исто време, целото ерменско население кое живеело во селата околу Битлис било убиено.

По Битлс, баталјоните на Џевдет-бег тргнале на северозапад кон градот Муш, каде што владееше привремено примирје по мајските турско-курдски напади врз Ерменците. Веднаш по влегувањето во градот, сите ерменски мажи биле убиени со бајонети, додека жените и децата биле собрани во штали кои потоа биле заклучени и запалени.^[20] Потоа следувале напади врз Ерменците во областа Батман, каде месното население пружало помал вооружен отпор. Во градовите сместени на бреговите на Црното Море, погубувањата на христијанското население било извршено главно на отворено море, а живите луѓе биле едноставно фрлени во морето. Во градот Елазиг, за еден ден биле убиени околу 13.000 луѓе, а меѓу нив имало и студенти и наставници на колеџот „Еуфрат“, основан од американски мисионери. Истата судбина ги снашла и Ерменците од Мерзифон, град во кој дејствуваше американскиот протестантски анадолски колеџ и каде биле убиени околу 12.000 луѓе. Иако претседателот на колеџот, преку американскиот амбасадор, успеал да обезбеди безбедна евакуација за студентите и наставниот кадар на колеџот, локалните власти наредиле депортација во пустината на сите студенти и наставници, каде што беа убиени. Сите Ерменци од Анкара (претежно римокатолици) биле протерани и убиени.^[20] Градовите Битлис и Ерзурум на крајот биле етнички целосно исчистени, не само од ерменското население, туку и од христијанското население, без оглед на етничката припадност. На 9 јуни 1915 година, Министерството за внатрешни работи издало барање до локалните власти во Ерзурум по итна постапка да го продадат целиот имот на ерменското население, кое очигледно не било во можност да се врати во областа.^[20]

На патот од Палу до Тиганакерт бевме мета на постојани напади и многу луѓе беа убиени. Немаше вода и храна. Мајка ми имаше малку леб во торбата и од време на време ни го даваше во ужина. Одевме од 10 до 15 дена. Никој повеќе немаше чевли на нозе. На крајот стигнавме до Тиганакерт. Таму се капевме во реката, натопивме малку сув леб што го имавме и на крај јадевме. Меѓу луѓето се прошири гласина дека гувернерот бара убава и млада дванаесетгодишна девојка... Армијата дојде во логорот ноќе за да ја најде девојчето. Тие ја најдоа, ја зедоа од нејзината мајка што плачеше и ветија дека ќе ја вратат наскоро. Утрото, тие ја вратиле девојката кај нејзината мајка и ја ставија на колена. Девојчето било полумртво и во ужасна состојба. Нејзината мајка плачеше силно, а девојчето на крајот почина. Други жени го ископаа гробот во кој го закопаа девојчето. Мајка ми напиша на еден камен што се наоѓаше Тука почива Шушан.

“

”

— Сведоштво на Такуј Левонјан(р. 1900) кој го преживеал геноцидот^[64]

Ерменците кои живееле во областа на Киликија доживеале уште полоша судбина. По масовните апсења, колони луѓе биле испратени во пустинските области во внатрешноста; било строго забрането да се хранат затворениците, а локалните муслимански паравоени формации составени од турски, курдски и черкески единици имале слобода да прават со затворениците што сакаат. Поради сето тоа, само околу 20% од оние што отишле во тие колони пристигнале живи на последните места за собирање во пустината. Ерменските затвореници од западните провинции релативно безбедно пристигнале својата крајна дестинација, градот Дир ез-Зор во сириската пустина, каде наскоро биле убиени или изгладнети. Во текот на летото 1915 година областа на депортации се проширила на териториите на модерна Сирија, а според некои податоци, само во логорите околу Дир ез-Зор, над 150.000 Ерменци биле убиени од страна на локалните паравоени единици, со цел да се спречи натрупување на поголем број Ерменци на едно место.^[65]

Еден од директните докази за убиствата се изјавите на четворица високи османлиски функционери со арапско потекло, кои за време на војната побегнале во Русија. Така, генералот Саид Ахмед Мухтар ал-Баја, кој бил во Трабзон во текот на 1915 година, му рекол на британскиот дипломат Марк Сајкс дека убиствата се случиле по наредба на највисоките органи и дека на војниците им било дозволено да пукаат во сите „дезертери“ без предупредување. Зборот „дезертер“ бил користен како шифра за Ерменците.^[20]

Убиствата на ерменски граѓани биле придружени со невидено варварство и грабежи. Според сведочењето на трговецот Мехмед Али, Асент Мустафа и гувернерот на Трабзон Jamамал Азми присвојувале вредни предмети во време од 300.000 до 400.000 златни османлиски фунти (што во тој период изнесувало околу 1,5 милиони американски долари). Американскиот конзул во Алепо во извештајот до својата влада напишал дека е очигледно дека во Турција постои систематски план за грабеж на христијански, пред сè ерменски имот. Конзулот во Трабзон напишал дека Турците упаѓале во ерменски куќи и одземале сè што може да се земе од таму.^[51] До крајот на летото 1915 година, за само неколку месеци, огромното мнозинство од предвоената ерменска популација на Отоманската империја било убиено, а масовните антиерменски убиства во централна и западна Анадолија продолжиле и по август 1915 година.^[20]

Еден од методите што систематски го спроведувале османлиските власти при елиминацијата на ерменското население во помалите села, било палењето живи луѓе. Еитан Белкинд, кој како агент на еврејската шпионска мрежа Нили, успешно се инфилтрирал во главниот штаб на Кемал Паша, на подоцнежните судења сведочел дека бил сведок на затворањето и потоа палењето на најмалку 5.000 ерменски затвореници.^[66] Поручникот на османлиската армија Хасан Маруф во неколку наврати сведочел дека османлиските војници го убивале населението во помалите села собирајќи ги сите во една поголема зграда, обично во штала, која потоа ќе ја заборавеле и запалиле.^[67] На судењето во Трабзон, Маруф изјавил дека властите наредиле палење на затвореници затоа што тоа е „најефикасниот и најчистиот начин да се реши проблемот на голем број луѓе на мала територија“.^[68]^[69] Некои турски војници заробени од руските сили подоцна тврделе дека имало мирис на изгорено човечко месо во областите каде луѓето биле запалени денови по злосторствата.^[70] Историчарот Вахан Дадријан дошол до заклучок дека околу 80.000 Ерменци од околу 90 села во областа на Малското плато биле убиени со палење.^[71]

Еден од начините на погубување во крајбрежните области на бреговите на Црното Море во околината на Трабзон било давење. Овој вид на погубување го вршеле османлиските војници главно врз жени и деца. Затворениците ги качувале на бродови кои потоа пловеле на отворено море далеку од копно, а потоа живите луѓе едноставно биле фрлани од палубата во морето.^[72] Дадријан проценува дека околу 50.000 ерменски жени и деца биле убиени на овој начин во Трабзонскиот санџак.^[71] Овој вид на убиство подоцна бил потврден во судењата за воени злосторства.^[73] Во внатрешноста, жртвите честопати се давеле во реки во кои ги фрлале од високи карпи и клисури. Така, во близина на Ерзинџан, реката Еуфрат го сменила својот тек за неколку стотици метри поради бројните насобрани трупови во коритото, а Дадријан изјавил дека слични погубувања се случиле на Тигар и неговите помали притоки.

Ерменски камп за бегалци во Сирија
Колони ерменски протерани на пат кон сириската пустина
Деца жртви на ерменскиот геноцид
Масовен гроб на ерменски жртви од Ерзинчан

Последниот голем масакр врз ерменското население за време на Првата светска војна се случило во септември 1918 година во Баку кога кавкаската исламска армија на Енвер Паша со поддршка на локалните азербејџански единици, го нападнале градот и масакрирале помеѓу 10.000 и 30.000 Ерменци во само неколку дена.^[74]^[75]

Концентрациони логори

...Оние кои успеаја да ги преживеат тие маршеви на смртта по пристигнувањето на нивната крајна дестинација, беа оставени во огромни логори на отворено, од кои најстрашен беше логорот Дир ес-Зор каде што луѓето умираа од глад и жед и постојано беа изложени на ужасни садизам од страна на нивните чувари. Само мал број затвореници успеаа да избегаат од логорот, пред се благодарение на пријателските Арапи од околните села во северна Сирија...^[76]

Преживеаните од маршевите на смртта на крајот биле депортирани во еден од 25те концентрациони логори основани по налог на османлиските власти и кои служеле како крајни дестинации на депортираните луѓе.^[77] Овие логори се наоѓале главно во областа што денес одговара на пограничната зона помеѓу модерна Турција, Сирија и Ирак, а Шукра Каја, една од најблиските соработници на Талат Паша во тоа време, била назначена за управител на логорот. Логорите се разликуваа по нивната намена. Некои од нив служеле како центри за привремено собирање, додека други, како што се камповите Раџо, Катма и Азаз, биле користени како масовни гробници и биле во голема мера напуштени до есента 1915 година. Концентрациони логори како што се логорите Лале, Тафриџ, Дипси, Дел-ел и Раш ал-Аин биле намерно отворени за луѓе кои очигледно умирале.^[78] Се проценува дека над 80.000 затвореници починале во логорот Руш ал-Аин само во 1916 година. Условите за живот на затворениците во логорите биле нехумани, а турските воени власти строго забраниле достава на храна и пијалоци на затворениците, што значително ја зголемила стапката на смртност.^[79]

Според извештајот на германскиот конзул во Алепо, повеќе од 60.000 луѓе биле погребани во масовни гробници само околу градот Маскана, додека бројот на оние кои починале од глад и истоштеност во околните пустински области, чии тела не биле закопани, не може да се утврди. Конзулот Рослер во својот извештај споменал и дека турските војници честопати фрлале измет од коњи како храна на затворениците.^[80]

Еден од најголемите логори на смртта се наоѓал во градот Дир ез-Зор, во центарот на сириската пустина. Луѓето што биле донесени во кампот се чуваа на отворено, под ведро небо и немале никави извори на храна и вода. Точниот број на луѓе што поминале низ кампот е невозможно да се одреди, исто како и бројот на оние кои починале од глад и болести. Според некои документи, сигурно е дека најмалку околу 150.000 луѓе биле убиени во и околу логорот,^[20] додека вкупниот број на жртви во овој логор се проценува на помеѓу 300.000 и 500.000.^[81]

Карта на ерменскиот геноцид во 1915 година - концентрациони логори, места на погубување и патишта за депортација

Силувања како дел од тортура врз ерменски жени и девојки

Силувањата на ерменски жени и девојчиња биле вообичаени, како за време на депортациите, така и во самите логори. Возраста на жртвите на силувањето се движела од девојчиња до стари жени во осумдесеттите години, а особено распространето било силување на девојчиња на најрана возраст. Според изјавите на сведоците, силувањата најчесто се вршеле во јавност и пред семејствата на жртвите. Малолетните девојки кои претрпувале сериозни повреди за време на силувањето и биле спречени да го продолжат патот до логорите, обично биле застрелани на самото место.^[82] Силувањата обично следеле по одвојувањето на мажите од групите, проследено со масовни пукања врз жртвите на силување.^[83]^[84]

Според историчарот Танер Акјам, присилната проституција, силување и други форми на сексуално насилство биле широко распространети низ целата област, а началниците на воените единици им дозволувале на нивните војници каква било форма на злоупотреба на затворениците без опасност од казна.^[73] Некои членови на германската армија стационирани во Дир ез-Зор дури учествувале и во отворањето на бордел каде заробени ерменски девојчиња биле принудени на проституција.^[73] Ерменските девојки често биле продавани како робинки на јавни лицитации во Дамаск. Продавачите биле претежно војници или високи функционери кои воделе ги воделе логорите и ги придруживале колоните депортирани Ерменци. Германскиот конзул во Мосул напишал дека ерменските жени се продаваат по многу ниски цени и дека максималната можна цена за една Ерменка била не повеќе од 5 пиастри.^[73]

Карен Јепе, која во тоа време работела во Алепо како хуманитарен работник на Лигата на нациите, во 1926 година изјавила дека од неколкуте илјади жени и девојки со кои разговарала во тоа време, само една од нив и самата потврдила дека не била жртва на силување.^[85] Германскиот конзул во Алепо, Рослер, исто така споменал за масовни силувања во своите извештаи, а особено ги споменал оние девојки и жени кои биле физички попривлечни, и кои биле „обично“ силувани од 10 до 15 мажи истовремено и кои после силувањето едноставно ги оставале да умрат (многумина умирале за време на самиот чин).^[86]

Медицински експерименти врз затвореници

Деца

Турските власти барале изговори за целосно уништување на ерменската етничка група во генетиката. „Ерменците се сметаат за понизок вид кој според ниеден закон на биологија не може да се изедначи со муслиманското население.“ Бројни турски научници ги нарекле „смртоносни микроби“. Главниот пропагандист на ваквата расна сегрегација бил доктор Мехмед Рашид кој беше гувернер на Дијарбакирскиот санџак за време на геноцидот.^[87] Според очевидци, Рашид лично учествувал во тортура врз затвореници во неколку наврати. Тој наредувал некои затвореници да бидат понижувани затоа што „нема разлика меѓу Ерменците и коњите“ и подоцна истите тие да бидат распнати на крст.^[65]^[73]

Лошата хигиена и недостатокот на соодветни лекови довеле до бројни епидемии во редовите на турската армија, поради што секој десетти војник бил убиен. По наредба на официјалниот лекар на Третата армија, Тевфик Саглам, централната болница во Ерзинџан работела на производство на вакцина против тифус, а ерменските кадети, војници и затвореници биле користени како експериментални зајаци врз кои ефектот на новата вакцината била тестирана. Експериментите биле директно водени од професорот на медицинско училиште во Истанбул, Хамди Суат Акнар, кој им инјектирал на пациентите крв заразена од тифус.^[88] Доктор Акнар, кој подоцнал починал во душевна болница во модерна Турција, се смета за основач на модерната турска бактериологија, а неговата куќа во Истанбул е претворена во спомен-музеј. Експериментите на Акнар врз затворениците биле одобрени и од главниот санитарен инспектор на османлиските вооружени сили, Сулејман Нуман. Експериментите биле јавно осудени од бројни германски и турски лекари кои присуствувале на нив поради големото варварство. Така напишал доктор Џемал Хајдар во писмото до министерот за внатрешни работи во 1918 година и овие експерименти ги карактеризирал како варварски чин и научно злосторство. Според изјавите на Хајдар, стотици ерменски затвореници починале во овие експерименти.

Турските лекари, спроведувајќи разни медицински експерименти, убиле десетици илјади ерменски деца на кои им беа инјектирани смртоносни дози на морфиум или други токсични материи. Овој вид погубување најмногу се одвиваше во училиштата и болниците, со образложение дека станува збор за задолжителна вакцинација.^[89]^[90] Луѓето често биле убивани во парни бањи, во кои потоа се испуштале мешавини на токсични гасови.^[88]^[91] Кај жртвите на медицинските експерименти, лекарите ги навеле болестите како официјални причини за смртта, а телата биле однесени од болниците во тајност и погребани на непознати локации. За шест месеци, доктор Тевфик Русту Арас, тогашен шеф на здравствената служба, бил директно задолжен за транспорт и закопување на тие трупови, кои беа закопани во длабоки јами и покриени со дебели слоеви на вар.^[92]

Конфискации на ерменски имот

Урнатините на ерменската црква во Трабзон каде се одржуваа јавни лицитации и се дистрибуираа ерменска стока^[93]

Директива за конфискација на сите ерменски училишта проследена од Министерството за внатрешни работи до гувернерите на сите провинции на Отоманската империја (на сликата е документ од 2 септември 1915 година испратен до локалните власти во Кајсери)^[94]

На 16 мај 1915 година, османлиските власти издале тајна директива под наслов „Административна инструкција за движен и недвижен имот напуштена од депортирани Ерменци поради последиците од војната и невообичаени политички околности“.^[95]^[96]^[97]^[98]^{[б 10]} По официјалното усвојување на директивата, биле формирани специјални комисии, „Комисија за напуштен имот“ (турски: Emvâl-i Metrûke İdare Komisyonları) и „Комисија за конфискација“ (турски: Tasfiye Komisyonu), чии задачи биле да соберат детални податоци и да ја проценат вредноста на „напуштениот ерменски имот“, сè заради негова евентуална заштита од узурпација.^[95]^[99] До јануари 1916 година, работеле 33 такви комисии низ целата земја. По присилното заминување на депортираните, првиот приоритет била продажба на добитокот и стоката што се сметала за расиплива. Продажбата требало да се изврши преку јавни лицитации, а сите пари добиени на овие аукции требало да се чуваат на безбедно место и на крајот им се вратат на сопствениците.^[95] Откако комисиите ја собрале релевантната документација за недвижнини според директивата, членовите на мухаџирите (муслимански бегалци, претежно од Балканот за време на Балканските војни) се населиле во областите од кои биле протерани Ерменците.^[95] Откако се населиле во областа, новите сопственици морале да го пријават целиот имот што им е даден, додека земјоделското земјиште како лозја и маслинови градини биле поделени на еднакво рамниште, без оглед на кого претходно припаѓале имотите. Предмети и згради што не биле од потреба на новите сопственици биле продадени на јавни лицитации.^[95] Населувањето на муслиманските бегалци на поранешните ерменски имот бил јасен сигнал за турските власти дека не е можно враќање на имотот во иднина на оние што ги преживеале депортациите.

Уште на 29 мај 1915 година бил донесен Техџирскиот закон, со кој се легализирало масовното прогонување на Ерменците, но истиот закон им забранил на сите што биле предмет на депортации да располагаат со нивниот имот, па затоа им било спречено да го продаваат.^[12] Наместо тоа, сите депортирани требало да ги предадат деталните исправи за сопственост на нивниот имот на локалните власти:^[93]

Оставете го целиот свој имот, оставете го вашиот мебел, креветите и вашите скапоцености. Затворете ги работилниците и продавниците и оставете сè во нив. Вашиот имот ќе биде запечатен со специјални државни печати. Кога ќе се вратите во вашата земја, целиот ваш имот ќе ви биде вратен. Не продавајте го вашиот имот и вашите скапоцености. И купувањето и продажбата ќе се смета за незаконско дело. Депонирајте ги вашите пари во нашите банки на имињата на вашите роднини кои живеат во странство. Направете списоци со сè што поседувате, вклучително и со добиток, и потоа предадете ги на соодветните службени лица за да може целиот ваш имот да ви биде вратен по враќањето. Имате десет дена да ги исполните овие барања.

По усвојувањето на Техџирскиот закон, Канцеларијата за бегалци и племенски заедници (турски: Iskan-i Asairin Muhacirin Muduriyeti), која работела како дел од Министерството за внатрешни работи во јуни 1915 година добила задача да се занимава со ерменски имот што го оставиле протераните и претепани сопственици. Оваа комисија, чија работа всушност била финансирана со продажба на конфискуван имот, го донела Привремениот закон за експропријација и конфискација, кој бил објавен во Службениот весник на 27 септември (или 13 септември според тогашниот официјален исламски календар), а потоа на 8 ноември донела нови директиви за спроведување на наведениот закон.^[100]^[101]^[73] Со овој закон покрај одземањето на имотот на христијанските Ерменци, овозможило преместување на турското малцинство од европските делови на поранешната империја, а исто така им овозможило на локалните политичари да се збогатат.^[101] Законот не ја регулирал само конфискација на личен имот на поединци (земјиште, згради и банкарски сметки), туку и конфискација на згради што биле во јавна сопственост (цркви, училишта, болници). Објектите од важност за армијата и воените дејствија се сметале за приоритети и биле одземени врз основа на посебен декрет.^[93] Според законот, сите конфискации на имот биле забранети пред нивните сопственици да бидат депортирани, што им го прави целосно невозможно да го задржат својот имот на кој било начин во отсуство на сопствениците.^[93] Иако законот како таков се сметал за привремен правен акт, неговата главна цел била трајно етничко рекомпонирање на одредени делови од земјата и замена на ерменското христијански малцинство со исламско турско мнозинство.^[101]

Иако законите за преселување формално содржеле написи кои им дозволувале на сопствениците на недвижнини да покренат тужба доколку не се задоволни од начинот на третирање на нивниот имот, вистинската цел на законот била да го Турцизира регионот и економските капацитети во областите со поранешно христијанско мнозинство.^[93]^[101] Целиот приход од продажбата на конфискуваниот имот бил заведен во архивата на Министерството за финансии под маска за можно враќање на корисничките сопственици.^[100] Законот им дозволувал на сопствениците да бараат враќање на имотот, како и надомест на штета направена за време на нивното отсуство. Сепак, според истиот закон, побарувањата за враќање на имотот и надомест на штета можеле да ги поднесат сопствениците на објектите само во времето на нивното напуштање, така што идните наследници и полномошници ќе изгубат какво било право над тој имот. Една од одредбите на законот била дека конфискуваниот имот може да се добие само од жители муслимани, додека нетурските муслимани можеле да ги остваруваат овие права само со посебни дозволи од Министерството за внатрешни работи. На овој начин највредниот одземен имот легално паднал во рацете на локалните политички и воени елити, што довело до нивно огромно богатење.^[101]

Целиот имот што го поседувале Ерменците бил одземен за потребите на државниот воен фонд. На овој начин беа одземени сите ерменски куќи, занаетчиски работилници, продавници, обработливи полиња, лозја, градини, мебел, теписи. Специјална комисија беше задолжена за конфискациите и во неколку наврати се сретнав со некои нејзини членови. Недвижниот имот се продаваше на јавни лицитации, главно по смешни цени, а најмногу една личност беше таа што лицитираше. Овие работи ми се познати не само врз основа на документи, туку и преку адвокат кој работеше во нашата канцеларија и кој на тој начин купи една од најдобрите ерменски куќи. Турците непречено се преселија од своите стари и трошни куќи во далеку подобрите куќи на поранешните ерменски сопственици кои беа депортирани. На овој начин бил ограбен скоро целиот ерменски имот, освен имотот на оние Ерменци кои го прифатиле исламот.

“

”

Влијанието на тој закон било забележано по само неколку дена. Така, германскиот амбасадор во Истанбул во јуни 1916 година во своите извештаи навел дека конфискуваниот ерменски имот, чија вредност Комисијата би ја проценила на пример 100 турски фунти, следниот ден ќе се продавал на аукција на висок функционер за само 2 турски фунти.^[103]

Единствениот висок турски службеник кој се спротивставил на одредбите на законот бил пратеникот Ахмед Риза кој го изрази својот протест во парламентот:^[12]

Нелегално е да се прогласи целиот ерменски имот за „напуштен“ затоа што неговите сопственици не го напуштиле доброволно, биле принудени и присилно протерани. И, сега Владата го продава нивниот имот со овие закони... Никој нема право да го продаде мојот имот ако не сакам да го сторам тоа сам. Членот 21 од нашиот Устав строго го забранува тоа. Ако сме уставна држава заснована на уставни принципи, не смееме да го сториме тоа. Ова е навистина одвратно. Повлекувајќи ме за ракавите, ме избркаш од моето село, надвор од мојата куќа, а потоа го продаваш мојот имот. Такви работи не смеат да се случуваат. Ниту совеста на Османлиите, ниту кој било закон тоа го дозволува.

Покрај црквите и манастирите, биле одземени и сите други јавни образовни објекти^[93] и Министерството за внатрешни работи строго наредило овие згради да им се даваат исклучиво на муслиманите:^[93]

Неопходно је да се школе које су се налазиле у градовима и селима које су напустили Јермени прилагоде потребама муслиманских избеглица који су се на тим подручјима населили. Тренутне вредности грађевина и вредности њиховог инвентара треба да се попишу и доставе канцеларијама за опште евиденције.

Врз основа на тој указ, сите поранешни приватни ерменски училишта беа претворени во османлиски турски училишта, а целиот училиштен прибор од нив бил даден за употреба на локалното муслиманско население.^[93] До раните 1930-ти, скоро целиот предвоен имот што им припаѓал на Ерменците бил конфискуван^[104] и оттогаш турските власти никогаш не спровеле процес на враќање на украдениот имот.^[93]^[105] Законот за привремено напуштен имот на ерменското население останал во сила во Турција цели 73 години, сè до 11 јуни 1986 година.^[93] Масовната конфискација на ерменскиот имот им овозможила на тогашните припадници на пониските слоеви на турското општество (селани, војници и работници) да се искачат чекор погоре на социјалното скалило, со што се формирала средната класа на турското општество,^[93] а одземената ерменска економска инфраструктура станала камен-темелник на турската економија.

Иако точни податоци за имотот конфискуван за време на ерменскиот геноцид не може да се добие на кој било начин, врз основа на некои документи од приватните архиви на Талат Паша, добиена е бројка од 20.545 конфискувани згради од јавна важност, вклучително и 267.536 хектари обработлива земја, 76.942 хектари лозја, 703.941 хектар маслинови градини и 4.573 хектари боболки.^[106]^[93]

Еден дел од земјиштата на кои денес се наоѓа американската воена база Инџирлик (на сликата лево) конфискуван е од ерменските сопственици за време на Геноцидот. Претседателската палата Чанкаја Кошку (на сликата десно) исто тка е дел од конфискуваниот ерменски имот и пред конфискацијата припаѓала на ерменскиот трговец Оханес Касабијан.^[107]^[108] Интересно е тоа што таа палата ја има купено првиот претседател на секуларна Турција, Мустафа Кемал Ататурк и патоа ја преуредил во претседателска палата (1921 година).^[109]

За време на Париската мировна конференција во 1919 година, ерменската делегација проценила дека материјалните загуби на Ерменската апостолска црква само на територијата на Отоманската империја достигнала околу 3,7 милијарди американски долари (што денес изнесува околу 51 милијарда долари).^[110] За време на конференцијата во февруари 1920 година, ерменската делегација упатила дополнителни барања за враќање на целиот ерменски имот запленет од турските власти. Ерменската делегација доставила докази за уништување и конфискација на околу 2.000 цркви и околу 200 манастири, додека вкупната вредност на конфискуваниот и уништен приватен имот на Ерменците во Турција се проценило на 14,6 милијарди долари (што е вредност од 328 милијарди американски долари денес)^[94]^[111] Турските власти никогаш не одговориле на овие барања и враќањето никогаш не се случило.^[103]

Проблемот со конфискуваниот ерменски имот бил спомнат во бројни меѓудржавни договори меѓу тогашната Демократска Република Ерменија и османлиската држава, а мировните договори на Батуми (потпишан на 4 јуни 1918 година) и на Севр (потпишан на 10 август 1920 година) содржеле одредби во врска со враќањето на ерменскиот имот. Членот 144 од Договорот во Севр наредил распуштање на турските комисии за ликвидации и напуштен имот и поништување на законот за конфискација.^[112] Сепак, сите одговорни за конфискацијата на ерменскиот имот за време на војната станале приврзаници на Турското национално движење, кое дошло на власт во Турција по распадот на османлиската држава. Со основањето на Турската Република и потпишувањето на Лозанскиот мир во 1923 година практично сите одредби на Договорот во Севр биле поништени, а новоформираните турски власти продолжиле со конфискација на ерменскиот имот.

Покрај недвижностите, значителни финансиски средства и вредни предмети што некогаш им припаѓале на Ерменците биле депонирани во османлиските државни трезори или во германските и австриските банки за време на војната. По депортацијата на ерменското население, сите нивни тековни и депозитни сметки во турските банки беа пренасочени кон државната каса во Истанбул. Турските власти само во германската Рајхсбанк во Берлин во текот на 1916 година депонирале над 5 милиони турски златни фунти (што е вредност од околу 30.000 килограми злато), а според некои документи скоро целата вредност биле украдени ерменски пари.^[95] Голем дел од готовинските депозити во банките и други финансиски институции, кои припаѓале на ерменски клиенти, биле запленети од државата веднаш по депортацијата. При извршување на депозитот секој депонент би добил соодветен документ како доказ. Сепак, откако започнале депортациите, законот забранил враќање на парите, а многу потомци на жртвите на овие грабежи сè уште ги имаат овие сертификати за депозити.^[94]

Културен геноцид

Манастир на Светите апостоли во Муш од 4 век. На левата слика е прикажана фотографија на манастирот од почетокот на минатиот век, а на десната слика се остатоците од манастирот по неговото уривање од страна на турските власти.

Составен дел од геноцидот врз ерменскиот народ во Отоманската империја било систематско уништување на вековното ерменско културно наследство во таа земја и бришење на сите траги од нивното постоење на тие простори. Уништени биле ерменски културно-историски споменици, цркви и манастири, а верските објекти често биле претворани во џамии, ерменските гробишта се орале и се претворале во обработливо земјиште каде што обично се сеела пченица и пченка, ерменските населби во турските градови биле урнати и претворени во исламски населби, а била извршена и масовна туркизација на сите етноними кои имале врски со ерменскиот јазик.^[113]

Според податоците од 1914 година под јурисдикција на Ерменската Цариградска патријаршија имало не помалку од 2.549 згради и институции, од кои имало повеќе од 200 манастири и не помалку од околу 1.600 цркви.^[114] За време на периодот во кој биле извршени масовни ликвидации на ерменското население и етничко чистење, уништени биле голем број архитектонски споменици кои биле во директен контакт со ерменскиот народ. Голем број цркви и манастири биле целосно уништени, а оние што биле поштедени од уривање биле претворени во џамии и кавансараи. Турските власти го продолжиле културицидот на ерменскиот подвижен и недвижен имот по Првата светска војна, до крајот на 1960те. Според проценките на УНЕСКО од 1974 година само 913 ерменски архитектонски локалитети останале на територијата на источна Турција, од кои 464 згради биле целосно уништени, 252 биле во урнатини, а 197 од нив биле сериозно оштетени и барале сериозна реконструкција.^[115]^[116]^[117]

Кон крајот на 80те и раните 90ти, британскиот историчар Вилијам Далримпл, благодарение на некои истражувања, дошол до директен доказ дека турските власти продолжиле да ги уништуваат ерменските културни и историски споменици низ целата земја на смислен и систематски начин. Со исклучок на ситуациите во кои некои згради се срушиле поради природни катастрофи (земјотреси, бури), факт е дека постоело целосно отсуство на турските власти за да се спречи понатамошно уништување на овие згради, а во некои области месното население дури било охрабрувано од урнатините да го користат каменот како градежен материјал.^[115] Слични изјави претходно дале и францускиот историчар Jeanан-Мишел Тиери кога турските власти дури го осудиле во отсуство на тримесечна општокорисна работа откако тој поднесол иницијатива за обнова на ерменската црква во источниот турски град Ван. Тиери го спомнал и случајот од 1958 година кога локалните власти од селото Ошкаванка се обиделе да ја урнат постојната ерменска црква, но биле спречени во тоа од страна на локалните муслимански жители кои ја користеле зградата како силос за жито.

Еден од директните докази за продолжување на културниот геноцид над ерменското наследство дури и по војната е манастирскиот комплекс Хцконк недалеку од градот Карс на крајниот исток на Турција. Манастирот, кој се состоел од 5 цркви, бил целосно недопрен во август 1920 година, за што сведочат и фотографиите на ерменскиот археолог Ашхарбек Калантар, кој го насликал манастирскиот комплекс непосредно пред областа да стане дел од Турција. Три децении подоцна, кога францускиот историчар Jeanан-Мишел Тиери го посетил локалитетот (во 1959 година) целата област била затворена за посетители, 4 цркви биле срушени до темел, додека преостанатата петта црква Свети Саргис од 11 век била сериозно оштетена.^[118] Според сведоштвата на месното население, редовната турска армија го користела манастирот како стрелиште во тоа време, со цел на крајот да го уништи со експлозив - што било докажано со форензички истражувања.^[119] Ерменската базилика од околината на Ерзинџан била претворена во магацин, а во нејзините ѕидови била направена голема дупка, со која се внесувала стока во зградата. Ерменската катедрална црква во Едеса (во близина на денешна Шанлаурфа) била претворена во пожарна во 1915 година и таа цел ја имаше до 1994 година кога конечно била претворена во џамија (камбанаријата била уништена, а нејзино место било изградено минаре). Поради бројни вакви примери низ цела Турција, Европскиот парламент во 1987 година побарал од турските власти да направат дополнителни напори во заштитата на архитектонските споменици, а истото барање било упатено во неколку наврати од Светскиот фонд за заштита на спомениците. Овие притисоци вродиле со плод во неколку случаи, а еден од резултатите од истото е реновирање на црквата на Светиот крст во Ахтамар, на брегот на езерото Ван (црквата датира од 10 век).

Ерменска заедница во Турција (споредба)
Ерменска/и . .	1914 година	2011 година
популација	1.914.620^[120]	60.000^[121]
цркви и манастири	2.538	34 (моментално оперативни)^[122]
училишта	1.996	18

Области во кои се преименувани ерменски топоними

Споредувајќи ги официјалните статистички податоци од 1914 и 2011 година, драстичен пад е евидентен не само кај ерменското население во Турција, туку и кај бројот на образовни и верски институции во земјата. Бројот на активни цркви и манастири под јурисдикција на ерменскиот католикос паднал од 2.538 регистрирани во 1914 година на само 34 според официјалната статистика од 2011 година.^[120] Слично на тоа, во истиот период, бројот на активни ерменски училишта се намалил од скоро 2.000 на само 18 активни училишни институции, и сите сега се активни исклучиво во пошироката област на Истанбул.^[123]

Турските власти сакале на секој начин да ја избришат секоја трага од постоењето на ерменскиот народ во целата земја, а во врска со тоа, почнувајќи од дваесеттите години од минатиот век, започнало интензивно Турцизирање на сите првично ерменски имиња, особено на истокот на земјата популација. Така, целата област на истокот на земјата, која во географската и историската литература е позната со векови како Ерменска висорамнина била преименувана во Источна Анадолија. До денес, имињата се променети за повеќе од 90% од географските локалитети, градови и села, сето тоа со образложение дека тоа се странски имиња некарактеристични за турската држава и општество, што може негативно да влијае на единството на нацијата. Процесот на преименување на ерменските топоними во Османлиската империја започнало за време на владеењето на султанот Абдул Хамид Втори, а во 1880 година зборот Ерменија бил официјално забранет за употреба во весници, учебници и државни документи и бил заменет со имињата Анадолија или Курдистан.^[124]^[125]^[126]^[127] Процесот на Турцизација на ерменските имиња продолжила во модерната Република Турција и систематски се спроведувала низ целиот 20 век. Во 1934 година турските власти го изгласале „Законот за презиме“ според кој сите граѓани на земјата кои не биле од турско потекло биле должни да ги менуваат своите презимиња во согласност со традициите и вредностите на турскиот јазик. Колку далеку оделе турските власти во насока на искоренување на присуството на ерменскиот народ на територијата на источна Турција најдобро сведочи фактот дека се направени дури и измени во научните имиња на животински видови кои содржеа некои од „несоодветните зборови“ во нивните имиња, па дивата овца Ovis Armeniana била преименувана во Ovis Orientalis Anatolicus, а црвената лисица Vulpes Vulpes Kurdistanica станала само Vulpes Vulpes додека видовите елени познати како Capreolus Capreolus Armenus биле преименовани во Capreolus Cuprelus Capreolus.^[128]

Во Турцификацијата на ерменските населби, наставките -керт (што значи „изградено од“), -шен (што значи село) и -ван (што значи град) биле исфрлени од името на населбите и биле заменети со соодветни турски суфикси или името било променето во целост.^[129] Според истражувањето на етимологот Севан Нишанјан, на над 3.600 географски локации во источна Турција добиле нови турски имиња кои ги замениле оригиналните ерменски имиња.^[130]

Фаиз ел Хусеин, арапскиот писател и отомански државен службеник за време на геноцидот, меѓу другото напишал:^[131]

По убиствата на Ерменците, државните органи формирале специјални комисии чија цел беше да го продадат преостанатиот имот. Ерменските културни добра, иако очигледно имаа голема вредност, се продаваа по најниски цени ... Еднаш отидов во црква да видам како се одвиваа тие продажби на аукција на конфискуван имот. Вратите на сите ерменски училишта беа затворени. Турците користеле научни книги и завиткале сирење, урми, семки од сончоглед во лисјата... Во 1914 година, ерменскиот патријарх од Истанбул и го презентирал на јавноста точниот број на ерменски цркви и манастири во областа на Западна Ерменија. Списокот вклучува повеќе од 2.300 градби, од кои многу беа ремек-дела на ранохристијанската архитектура од вековите. Повеќето од нив биле ограбени, изгорени и минирани од Турците за време на ерменскиот геноцид.

Проценки на бројот на жртви

Точниот број на жртви на ерменскиот геноцид е практично невозможно да се утврди, а проценките на жртвите може да се направат врз основа на статистички индикатори и врз основа на сведочења на очевидци. Османлиските власти не воделе прецизна статистика за бројот на жртвите, особено не за оние кои биле депортирани и загинаle во логорите. Покрај тоа, од отворањето на „ерменското прашање“ во средината на 18 век, османлиските власти се обидele на секој начин да го намалат бројот и важноста на христијанските заедници на територијата на империјата, особено на Ерменците како најголемо христијанско малцинство во земјата. Така, под маската на територијално-административните реформи спроведени во периодот 1864 - 1866 година Провинцијата Ерзурум (неофицијално позната и како Ерменија) била поделена на седум помали административни единици, а слични рекомпонирања на административните единици биле извршени во следните педесет години. Обично, на областите во кои христијанското население било мнозинско им се придружувале области со муслиманско мнозинство, што ја сменило етнографската слика на вилаетот.

Ерменскиот геноцид, како еден од најраните примери на масовен геноцид во крвавиот 20 век, на некој начин беше „општа проба“ за холокаустот.

“

”

Професорот Израел Чарни^[132]

Според податоците од првиот попис во Отоманската империја одржан во 1844 година, само во азискиот дел на земјата живееле околу 2 милиони Ерменци. Претставниците на османлиската држава на Светската изложба во Париз, меѓу другото, објавиле дека околу 2,4 милиони Ерменци живеат во Отоманската империја, од кои 400 000 живееле во европскиот дел на Турција. Според Константинополската ерменска патријаршија, во 1878 година во Отоманската империја живееле околу 3 милиони Ерменци: 600.000 во западна Мала Азија, 670.000 во провинциите Сивас, Трапезунд, Кајсери и Дијарбакир и околу 1,3 милиони во ерменската висорамнина.^[8] Според официјалните податоци од пописот од 1881-1893 година бројот на ерменското население драстично опаѓа, на официјално 1.048.143 етнички Ерменци. Падот на ерменското население најверојатно се должи на територијалните загуби на османлиската држава и многу историчари се согласуваат дека официјалните власти значително манипулирале со резултатите од пописот.^[8] Најдобар доказ за тоа е скоро целосно отсуство на ерменско население во статистиката на некои градови на истокот од земјата, иако било повеќе од сигурно дека тие сочинуваат значителен дел од населението во тие градови. Официјалната статистика за собраните даноци на немуслиманското население во земјата се разликува со резултатите од пописот од тој период. Слична била состојбата и со резултатите од пописот од 1907-1908 година во кој големината на ерменското население во областите Ерзурум, Битлис и Ван останала непроменета од претходниот попис, иако во меѓувреме имало масовни анти-ерменски погроми во таа област. Ерменската патријаршија презентирала податоци за 1914 година според кои 1.845.450 Ерменци живееле низ Империјата, иако треба да се напомене дека на пописните комисии речиси не им бил дозволен пристап до областите контролирани од курдските племиња. Според официјални османлиски извори за Дијарбакир, во таа провинција живееле 73.226 Ерменци, додека Ерменската патријаршија наведува 106.867 парохијани во таа област. Интересно е што пролетта 1915 година над 120.000 Ерменци биле официјално депортирани од провинцијата Дијарбакир,^[8] а директен доказ за тој број е телеграмата на тогашниот гувернер на Дијарбакир Рашид-бег испратена на 28 септември 1915 година до Талат Паша, во кој спомнува 120.000 протерани Ерменци од Дијарбакир.^[65]

Официјалната османлиска статистика го проценува бројот на Ерменците во 1915 година во целата земја на 1.295.000 луѓе со ерменско потекло.^[133] Енциклопедијата Британика го наведува предвоеното ерменско население помеѓу еден милион и 3,5 милиони.^[134]

Во август 1915 година, Енвер Паша му презентирал на германскиот амбасадор Ернст Јах податоци за околу 300ч000 убиени Ерменци, без да прецизира дали споменатиот број се однесува на целата земја или на одредена област и за кој временски период. Германскиот мисионер Јоханес Лепсиус, кој работел на тоа подрачје за време на геноцидот, прво ги наведува податоците за околу милион убиени Ерменци, кои потоа ги ревидирал во 1919 година на околу 1,1 милион убиени. Според Лепсиус, само за време на османлиската инвазија на Кавказ во 1918 година, биле убиени меѓу 50 и 100.000 Ерменци. Лепсиус ја споменал и бројката од 250.000-300.000 Ерменци кои биле присилно претворени во ислам, што довело до протести од страна на некои муслимански лидери во земјата, па муфтијата од Ќутахија изјавил дека насилното преобраќање било спротивно на идеологијата на исламот. Германскиот хуманитарец и мисионер Јохан Сомер ја навел бројката од околу 1.400.000 депортирани Ерменци, од кои само околу 250.000 луѓе ги преживеале депортациите и логорите.^[135] На 20 декември 1915 година, германскиот конзул во Алепо, Ројслер, во телеграмата до канцеларот на Рајх напишал дека од околу 2,5 милиони ерменско население пред војната во Турција, биле убиени најмалку околу 800.000 Ерменци и дека бројот веројатно беше далеку поголем. Тој исто така изјавил дека ако се спомене официјалната турска статистика, во која се споменуваат околу 1,5 милиони Ерменци во Турција, тогаш бројот на жртвите ќе се намали процентуално, што би изнесувало околу 480.000 луѓе.^[136]

Современите проценки на бројот на жртвите се движат од 200.000, според некои радикални турски извори^[137] и британскиот историчар Стенфорд Шоу во првото издание на Историјата на Отоманската империја и Модерна Турција (англиски: History of the Ottoman Empire and modern Turkey),] до повеќе од 2 милиони жртви, според некои ерменски извори и американскиот политиколог Рудолф Рамел.^[138] Американскиот историчар Роналд Суни проценува дека бројот на загинати е од неколку стотици илјади до максимум 1,5 милиони. Во „Енциклопедија на Османлиската империја“, податоците за бројот на жртвите варираат од околу 500.000 меѓу поконзервативните автори, до максимум 1,5 милиони ^[139] Енциклопедијата Британика проценува дека бројот на жртвите е помеѓу 600.000 и 1.500.000 убиени Ерменци, историчарот Гинтер Леви пишува за 642 000 убиени,^[140] додека во Енциклопедијата на геноциди се наведуваат убиени најмногу 1,5 милиони Ерменци.^[141] Повеќето историчари се согласуваат со проценките дека во ерменскиот геноцид загинале не помалку од 800.000 и не повеќе од 1,5 милиони Ерменци.^[142] „Енциклопедијата на геноциди и злосторства против човештвото“ наведува околу 1,2 милиони жртви,^[143] додека „Речникот на геноциди“ наведува убиени од 1 до 1,5 милиони.^[144]

Судења за воени злосторства врз Ерменците

Насловната страница на османлискиот весник од 4 ноември 1918 година.по бегството на трите паши од земјата: „Нивниот начин на решавање на ерменското прашање беше да ги елиминираат самите Ерменци.“^[145]

Детали од едно од судењата за воени злосторства; одржана на 3 април 1919 година.

По извештајот на американскиот амбасадор во Отоманската империја, Хенри Моргентау, за настаните што се случиле за време на османлиската опсада на Ван, кога биле масакрирани околу 50.000 ерменски граѓани, водачите на Тројната антанта испратиле до османлиските власти 24 мај официјално јавно предупредување во кое се наведува дека сојузниците ќе ја сметаат Портата директно одговорна за овие злосторства и ќе бараат соодветни казнени мерки за сите кои учествувале во тие злосторства.^[146]^[147]^[148]^[149]^[150]^[151]

Во последните месеци пред крајот на Првата светска војна, Османлиската империја претрпела бројни структурни промени. Во јули 1918 година Султанот Мехмед Петти починал, а на негово место бил неговиот полубрат Мехмед Шести. Повеќето министри од Комитетот за единство и напредок се повлекло од своите државни позиции, вклучително и „Тројцата паши“ ( Мехмед Талат-паша, Енвер-паша и Ахмед Џемал-паша) кои управувале со османлиската влада од 1913 до 1918 година и наскоро сите ја напуштиле земјата. Новиот султан го поставил Ахмед Изет-паша за нов Голем везир, барајќи од него да склучи примирје со сојузниците кои тргнале во жестока офанзива на македонскиот фронт кон Цариград.^[152]^[153] На 30 октомври 1918 година било потпишано примирјето во Мудрос, што значело и капитулација на Турција во Првата светска војна. Во име на османлиската држава, примирјето го потпишал министерот за морнарица, Рауф Орбај, додека во име на сојузниците, примирјето го потпишал британскиот адмирал Сомерсет Калторп. Во средината на ноември, француските и британските трупи тргнале кон Цариград.

На поканата на тогашниот државен секретар на САД Роберт Лансинг, на Париската мировна конференција учествувале и султанот Мехмед и големиот везир Дамат Паша. На Париската конференција во јануари 1919 година била донесена одлука за формирање на специјална комисија задолжена за истрага и казнување на криминалците, и конечно самиот Дамат Паша, на 11 јули 1919 година, официјално ги признал масовните убиства на Ерменците за време на војната во Отоманската империја.^[154] Адмиралот Калторп, кој во меѓувреме бил назначен за гувернер на Истанбул на почетокот на јануари 1919 година, официјално побарал од отоманските власти да ги уапсат и гонат сите лица одговорни за злосторствата извршени за време на војната. До крајот на јануари истата година биле уапсени меѓу 160 и 200 лица, главно членови на поранешната владејачка Партија на единството и напредокот, додека уште околу 60 лица осомничени за злосторства против Ерменците останале на слобода.^[155]^[156] Иако Султан Мехмед официјално останал на власт во земјата, неговата вистинска моќ била многу мала и веќе во февруари 1919 година султанот официјализирал безусловна соработка со окупаторските власти на сите полиња.

Воените судови биле официјално основани на 28 април 1919 година, во време кога мировните преговори сè уште траеле во Париз. Дамат Паша бил една од клучните фигури во тие судења и еден од најжестоките поборници за изрекување смртна казна на обвинетите за воени злосторства. На овој начин, Дамат Паша се обидел да ја пренесе целата одговорност за злосторствата на поединци од Комитетот на Унијата и напредокот, кои биле на власт за време на војната, што ќе ја отстрани одговорноста од Турција како држава. Во исто време, тој ги искористи судењата за да ја отстрани ривалската Партија на единството и напредокот од политичката сцена во земјата и на тој начин да ја направи својата либерално-унионистичка партија единствена посериозна политичка структура во земјата.^[157]^[158]^[159] Анкетната комисија со која раководел Хасан Маххар била задолжена за собирање докази, а особено беше задолжена за собирање докази во случаи на вмешаност на врвни државни службеници во убиства на ерменски цивили. Комисијата постапила во согласност со членовите 47, 75 и 87 од Османлискиот кривичен законик и имала значителни истражни овластувања, бидејќи не била ограничена на спроведување судски постапки и барање и запленување документи, но исто така и со апсење и приведување на осомничени со помош на Одделение за истраги за криминал и други владини служби.^[160]^[161] За време на трите месеци колку што комисијата била активна, биле собрани 130 документи и досиеја поврзани со масакрите и овие документи биле испратени до воените судови.^[162]

Во исто време, самите судења за воени злосторства биле искористени за меѓусебни конфронтации меѓу двете тогашни конкурентски турски влади. Истанбулскиот Дамат Паша бил силен поддржувач на судењата, додека владата на Али Риза Паша предводена од Анкара повеќе или помалку целосно ги игнорирала судењата и злосторствата.

Судот заседавал скоро една година, од април 1919 година до март 1920 година, и во тој период биле донесени пресуди исклучиво против лица надвор од досегот на правосудните органи, а судските слижби не презеле ништо за да побара нивно апсење и екстрадиција од земјите во кои побегнале. Поради сето тоа, адмиралот Калторп поднесол официјален протест до Портата и побарал преместување на судењето од Истанбул на Малта. Имало и обиди за формирање меѓународен трибунал за воени злосторства, но турската страна сторила сè за да го спречи присуството на докази пред меѓународните судии. Со доаѓањето на власт на Мустафа Кемал Ататурк во Турција, сите документи што служеле како доказ на судењата одеднаш биле „изгубени“, што веќе во август 1920 година довело до прекинување на сите судења.^[156]^[163]

На 5 јули 1919 година, воениот суд донел пресуда со која ги осудил на смрт поединците најодговорни за масакрите, а пресудата исто така пресуди дека членовите на Комитетот за единство и напредок (КЕН) преку нивната специјална паравоена организација Тешкилат-и махсус учествувале во физичките елиминации на ерменското население:^[164]

Воениот суд, имајќи ги предвид сите сторени злосторства, едногласно ги прогласи за виновни бегалците Талат Паша, поранешниот голем везир, Енвер Ефенди, поранешен министер за војна, избришан од записите на Царската армија за воени злосторства. Џемал Ефенди, поранешен министер за морнарица, исто така, избришани од евиденцијата на Царската армија и др. Назима-ефенди, поранешен министер за образование, членови на главниот одбор на Унијата и Партијата за напредок... и Воениот суд го осудува Талат во согласност со законот, Енвер, Џемал и др. Назим на смртна казна.

Судскиот совет официјално го распуштил КЕН и издал наредба за конфискација на имот на сите кои биле прогласени за виновни. Двајца од тројцата паши кои побегнале порано биле убиени од ерменски атентатори за време на операцијата Немесис.

Припадниците на османлиската армија и високи политички фигури осомничени за воени злосторства пред турските воени судови биле префрлени од затвор во Истанбул на Малта, која во тоа време била колонија на британската круна. Уапсените, кои британските војници ги префрлиле на Малта (вкупно 145), требало да останат во затворите во Малта, додека не се соберат доволно докази за фер и правично судење. Сепак, судењето за воени злосторства никогаш не се случило и сите осомничени на крајот биле ослободени од обвинението и во 1921 година им било дозволено да се вратат во Истанбул како дел од размената за 22 британски воени заробеници (меѓу британските затвореници бил близок роднина на лордот Керзон, полковник Ровлинсон, еден од претседателите на судската комисија).^[165] Договорот за размена на 22 британски затвореници за 64 турски противници од Малта бил потпишан од министрите за надворешни работи на Турција и Велика Британија на 16 март 1921 година, а последниот турски притвореник официјално ја напуштил Малта на 31 октомври истата година.

Судијата Џовани Бонело подоцна му објаснил на Европскиот суд за човекови права дека суспензиите, враќањата и ослободувањето на турските затвореници се должи, меѓу другото, и на недостатокот на соодветна правна рамка со наднационална надлежност, бидејќи нема меѓународни норми за правна регулација за казнување на воени злосторства, што довело до вакуум во меѓународното право. Поради сето тоа, и спротивно на турски извори, немало судења на Малта. Бонело забележал дека ослободувањето на турските затвореници било извршено во замена за 22 британски воени заробеници кои во тоа време ги држел затвор Кемал Ататурк.^[165]^[156]

Операција Немесис

Дел од изложбата посветена на „Операцијата Немесис“ во Музејот на геноцидот во Ереван

Незадоволни од исходот на судењето за воени злосторства, членовите на Ерменската револуционерна федерација одлучила „да ја земат правдата во свои раце“ и во врска со тоа започнале тајна операција со кодно име „Операција Немесис“ (ерменски: «Նեմեսիս» գործողութիւն; операцијата била именувана по грчката божица Немесис, божицата на праведен гнев и одмазда). Целта на операцијата била физичка ликвидација на одговорните за масовните убиства на ерменскиот народ во Отоманската империја и на одговорните за масакрот во Баку во септември 1918 година. Идеолошките креатори на операцијата биле членови на Ерменската револуционерна федерација, Армен Гаро и Шахан Натали.^[166]^[167] Одлуката за започнување на одмаздничка акција против највисокото воено и политичко раководство на Отоманската империја била донесена на Конгресот на ЕРФ одржан во Ереван од 27 септември до крајот на октомври 1919 година Формирана е „црна листа“, која содржи 200 имиња на лица најодговорни за ерменскиот геноцид.

Главните цели на одмаздниците биле Талат Паша (убиен на 15 март 1921 година во Берлин), Бехбуд Хан Џаваншир (убиен на 18 јули 1921 година во Истанбул), Фатали Хан Хојски (убиен на 19 јуни 1920 година во Тбилиси), Саид Халим-паша (убиен на 5 декември 1921 година во Рим ), Бахаедин Шакир (убиен на 17 април 1922 година во Берлин), Џемал Азми (убиен на 17 април 1922 година во Берлин), Ахмед Џемал-Паша (убиен на 25 јули 1922 година во Тбилиси), Енвер Паша, но и бројни домашни соработници.

Согомон Тајлиријан, кој го убил Талат Паша во Берлин, бил уапсен од тамошните германски власти и изведен пред судот каде му се судело за убиство. Тајлиријан не го негирал својот чин за време на судењето, но сведочел за време на судењето за улогите на Талат Паша за време на депортацијата на ерменското население во Ерзинџан во 1915 година кога бил депортиран со членовите на неговото семејство и однесен во логор.^[168] На прашање од судијата дали се чувствува виновен, Тајлиријан одговори: „Не се сметам себеси за виновен затоа што совеста ми е чиста. Да, убив човек. Но, јас не сум убиец“.^[169] Судот, имајќи ги предвид историските околности и судбината на самиот обвинет, го ослободил Тајлиријан од одговорноста за убиството.

Студии за геноцид

Геноцидните намери над ерменското население во Турција се потврдени од бројни експерти чија специјалност е проучување на геноцидот и меѓународното право. Меѓународната асоцијација на истражувачи за геноциди (англиски: The International Association of Genocide Scholars; IAGS), составена од едни од најголемите светски експерти за злосторства за геноцид, едногласно усвоила резолуција со која масовните злосторства врз Ерменците во Отоманската империја се означуваат како злосторство на геноцид.^[170] Според тврдењата, секоја сериозна компаративна студија за геноцидот како злосторство објавена на англиски јазик содржи дел што се однесува на ерменскиот геноцид. Во студијата „Геноцид и меѓународно право“ (англиски: Genocide in International Law) на канадскиот автор Вилијам Шабас (експерт за меѓународно право и злосторства за геноцид) наведува дека ерменскиот геноцид претставува своевиден вовед во холокаустот и своевиден преседан во злосторствата против човештвото. Во далечната 1943 година, полскиот адвокат Рафаел Лемкин, творец на кованицата „геноцид“^{[б 11]} ги навел масовните убиства на Ерменците во Турција и нацистичките злосторства врз Евреите во Втората светска војна како класични примери за злосторството на геноцид.^[171]^[172]^[173]^[174]^[175] Масовните погроми против Ерменците за геноцид биле дефинирани и од Обединетите нации во Повелбата за спречување и казнување на злосторството на геноцид во 1948 година. Во 2010 година 126 водечки истражувачи на холокаустот, вклучувајќи ги Илија Визел и Јехуда Бауер, потпишале заедничка декларација во Њујорк Тајмс за Ерменскиот геноцид, со која врз основа на неоспорни научни докази, се повикуваат западните земји да го признаат злосторството како злосторство на геноцид. „Институтот за проучување на холокаустот и злосторства на геноцид“ во Ерусалим и „Институтот за проучување на геноциди“ во Њујорк исто така недвосмислено ги потврдиле злосторствата врз Ерменците како геноцид.^[176]

Историчарот Стефан Ихриг истакнува дека ерменскиот геноцид бил еден вид вовед во холокаустот, односно неказнивоста довела до дебата во Германија која започнала во 1919 година, десет години пред да дојде Адолф Хитлер на власт, а која завршила со конечно оправдување на геноцидот и масовно убиство на Евреи за време на Втората светска војна. По доаѓањето на власт, нацистичките власти во Германија повеќепати ги оправдувале злосторствата извршени во Турција и ги користеле како модел за решавање на еврејското прашање во земјата.^[177] Така сторил и Хитлер, во говорот пред генералите на Вермахт во Бергдорф на 22 август 1939 година (само една недела пред инвазијата на Полска), зборувајќи за Полјаците како пониска раса, меѓу другото рече: „Кој денес, после сè, воопшто и се сеќава на уништувањето на Ерменците?“^[178] Многу историчари веруваат дека на овој начин Хитлер успеал да ја убеди, не само германската армија, туку и целата германска јавност, за оправданоста на воената акција и идното етничко чистење како единствен начин да се реши германското национално прашање.^[179]

Бидејќи масовните убиства на Ерменците се случиле многу пред да се измисли терминот геноцид во светот во тоа време, синонимите како „масакри“, „погроми“, „истребувања“, „уништувања“, „злосторства против човештвото“ и слично.^[180] Во ерменската јавност, самото злосторство било означено со термините јегхерн (во превод злосторство), Меѕ јегхерн (Големото злосторство) или Априлијан јегхерн (априлски злосторства).^[181] Во ерменската литература најчесто се среќава изразот Агхед, буквално преведен како Катастрофа.^[182] По појавата на изразот геноцид во научната литература, името „Јемерноцид“ често се користеше за ова злосторство.

Бројни меѓународни организации и научни институции кои спроведувале обемни студии за злосторства против Ерменците едногласно се согласуваат дека изразот „геноцид“ сосема оправдано ги опишува „османлиските масакри врз Ерменците во 1915/16 година“.^[183] Меѓу организациите што го потврдуваат овој заклучок се „Меѓународниот центар за преодна правда“, „Меѓународната асоцијација на истражувачи на геноцид“ и „Поткомитетот на ООН за спречување на дискриминација и заштита на малцинствата“.^[184]

„Меѓународната асоцијација на истражувачи на геноцид“ е основана во 2005 година, потврдила врз основа на, како што навеле непобитни и директни докази, дека „Младотурската влада што била на чело на Отоманската империја, извршила систематски геноцид врз ерменските граѓани кои живееле во османлиската држава“, опишувајќи ги Ерменците како „невооружени христијанско малцинство“. Како што навеле, во тоа злосторство починале повеќе од милион ерменски граѓани кои биле изложени на разни тортури и секојдневни убиства.^[185] Две години подоцна, во 2007 година „Фондацијата Ели Визел за човекови права“ испратила писмо до светската јавност, потпишано од 53 нобеловци, во кое извршените злосторства против Ерменците во 1915 година биле обележан како геноцид и каде од светската јавност се бара да го признае во согласност со меѓународното право и неоспорливите факти.^[186]

Меѓународно признавање на ерменскиот геноцид

Држави кои го признаваат злосторството против Ерменците како геноцид (темнозелена) и оние кои имаат намера да го прават тоа во иднина (светлозелена)

Првото признавање на масовните злосторства против Ерменците во Османлиската империја како „злосторство против човештвото“ било потврдено со заедничката декларација на сојузничките држави во Првата светска војна, Велика Британија, Русија и Франција и декларацијата била официјално усвоена на 24 мај 1915 година.^[187]

Меѓународното признавање на ерменскиот геноцид е една од основните и најважните цели на ерменската дијаспора, лоби-групи и ерменски здруженија ширум светот, а една од целите е барање за репарации од страна на денешна Турција. Така, под влијание на ерменски лоби групи, САД издале декларации во три наврати за масовни убиства на Ерменци во османлиската држава (1916, 1919 и 1920 година).^[188]^[189]^[190] Сепак, САД не го признале геноцидот до 2019 година со декларација на конгресот и сенатот.^[191] Официјално, за годишнината на геноцидот на 24 април 2021 година, американскиот претседател Бајден ги декларирал злосторствата извршени врз Ерменците како геноцид.^[192]

Европскиот парламент во четири наврати ги признал злосторствата врз Ерменците како геноцид преку официјални резолуции, а последната резолуција била усвоена на 15 април 2015 година,^[193] а истата резолуција била усвоена од Советот на Европа за последен пат 14 мај 2001 година.^[194]

Денес се одбележува годишнината од првиот геноцид во 20 век, и ние стоиме во спомен на ерменските жртви на тоа злосторство против човештвото.
—Резолуција на Европскиот парламента од 24 април 1998 година.

До крајот на 2017 година, 29 земји го признале геноцидот врз Ерменците на највисоко ниво, а масовното убиство на Ерменците како злосторство на геноцид било првото признаено и јавно осудено од уругвајскиот парламент.^[195]^[196]^[197]

Држава	Година признања Геноцида	Напомене
Аргентина	1993,^[198] 2003,^[199] 2004,^[200]^[201] 2005,^[202] 2006,^[203] 2007,^[204] 2015.^[205]
Ерменија	1988^[206]	Законски акт од времето на постоењето на Ерменската ССР го признала и земјата наследник Република Ерменија.
Австрија	2015^[207]
Белгија	1998,^[208] 2015.^[209]
Боливија	2014,^[210] 2015.^[211]	Резолуција која ја усвоиле и сенатот и парламентот, а ја одобило министерството за надворешни работи.^[212]
Бразил	2015^[213]	Резолуцијата ја одобрил федералниот сенат на Бразил.^[214]
Бугарија	2015^[215]	Бугарскиот парламент на 24 април 2015 усвоил декларација за „Мсовните злосторства над Ерменците во Отоманската империја“ и го прогласил 24 април „Ден на сеќавање на жртвите на геноцид”.^[216]
Канада	1996,^[217] 2002,^[218] 2004,^[219] 2006.^[220]
Чиле	2007,^[221] 2015.^[222]
Кипар	1975,^[223] 1982,^[224] 1990.	Прва држава која за Ерменскиот геноцид зборела пред Генералното собрание на ОН. Негирање на геноцидот е казниво со закон.^[225]
Чешка	2017^[226]	Чешкиот Комитет за надворешни работи усвоил резолуција за Геноцидот над Ерменците на 14 април 2015, а стапила на сила по гласањето во парламентот на 24 април 2017 година.
Франција	1998,^[227] 2000,^[228] 2001,^[229] 2019.^[230]	Францускиот Сенат на 14 октомври 2016 изгласал закон за забрана за негирање на Геноцидот над Ерменците. Претседателот Емануел Макрон го прогласил 24 април за национален ден за сеќавање на жртвите на Ерменскиот геноцид.
Германија	2005,^[231] 2016.^[232]	Резолуција за Геноцидот над Ерменците усвоена во Бундестагот на 2 јуни 2016 година
Грција	1996^[233]	Негирање на геноцидот е казниво со закон.
Италија	2000,^[234] 2019.^[235]	Негирање на геноцидот е казниво со закон.
Литванија	2005^[236]
Либан	1997,^[237] 2000^[238]
Либија	2019
Луксембург	2015^[239]
Холандија	2004,^[240] 2015,^[241] 2018,^[242] 2019.^[243]	Парламентот на Холандија заедно ги признал геноцидите над Асиријците и Грците.
Парагвај	2015^[244]
Полска	2005^[245]
Русија	1995,^[246] 2005, 2015.	Негирање на геноцидот е казниво со закон.
САД	2019^[247]	Претставничкиот дом на САД ја потврдил Резолуцијата 296 со која е потврдено признавањето на геноцидот над Ерменците на федерално ниво.^[248]
Словачка	2004^[249]	Негирање на геноцидот е казниво со закон. Казна до 5 година затвор.^[250]
Шведска	2010^[251]
Швајцарија	2003^[252]	Негирање на геноцидот е казниво со закон.
Сирија	2015^[253]^[254]
Уругвај	1965,^[255] 2004.^[230]^[256]	Прва држава која официјално го признала Геноцидот над Ерменците.
Ватикан	2000,^[257] 2015.^[258]
Венецуела	2005^[259]

Споменик на жртвите од геноцидот во Ларнака (Кипар)
Сеќавање на жртвите од геноцид во ерменската црква во Волгоград (Русија) 2012 година
Сеќавање на жртвите на геноцидот во 2007 година во Бејрут (Либан)
Рускиот претседател Владимир Путин во Цицернакаберд во 2013 година

Негирање на геноцидот и официјална позиција на Република Турција

Не е точно дека официјалните турски власти не сакаат да ги кажат своите позиции во врска со ерменското прашање, нашиот став е совршено јасен. Денес е повеќе од јасно дека врз основа на историски факти, ерменските тврдења се неосновани и илузорни. Во никој случај не бил извршен геноцид врз Ерменците.

“

”

Премиер на Турција Тансу Чилер, септември 1994.^[260]

Официјалниот став на Република Турција е дека убиствата и смртните случаи предизвикани од „преместувањето и депортацијата на ерменското население“ не можат да се сметаат за геноцид, бидејќи турската држава смета дека немало систематски оркестрирани и организирани акции насочени кон целосно уништување на ерменскиот народ во Империјата. Повеќето турски политичари ги правдаат убиствата и прогонувањата преку традиционалните културни врски на ерменското население со руските власти, кои во тоа време биле најголем надворешно-политички непријател на Турција. Многу турски извори го минимизираат бројот на жртвите, а за повеќето жртви гладот и судирите со ерменските криминални групи се наведуваат како причини за смртта.^[261] Така, официјалниот став на Република Турција е дека геноцид никогаш не се случил и дека немало организирани намери за уништување на ерменското население во земјата.

Член 301 од Кривичниот законик на Република Турција пропишува затвор до две години за „поткопување на турската нација“ и „навреда на турската држава“. Согласно законските одредби, секое јавно означување на злосторства против Ерменците како геноцид се сметало за антидржавно дело и во согласност со одредбите на овој закон, им се судело на неколку познати јавни личности во Турција. Така, добитникот на Нобеловата награда за литература писателот Орхан Памук во 2005 година бил обвинет за предавство, поради што ја напуштил земјата, додека новинарот Хрант Динк бил на 6 месеци затвор. Динк бил убиен на почетокот на 2007 година во Истанбул.^[262]

Турските официјални лица признаваат дека во тој период биле извршени злосторства против ерменското население, но се избегнува употребата на терминот геноцид. Така, поранешниот турски амбасадор во Шпанија и Германија, Волкан Вурел, изјавил дека турската држава треба да им се извини на Ерменците и Грците за она што се случило на територијата на турската држава во текот на 1915 година.^[263] Турските власти сметаат дека „толеранцијата на турските народи кон малцинствата, а особено кон Ерменците, е докажана безброј пати низ историјата и дека постоењето на организирана намера за целосно уништување на ерменското население во земјата е невозможно“.^[264]

Во 2005 година, во Турција била покрената иницијатива за одговор на ерменските обвинувања во врска со злосторствата од 1915 година и за таа цел најдобро би било да се користи архивски материјал од турски, ерменски и други извори, што се однесува на тој период. Тогашниот ерменски претседател Роберт Кочаријан ја отфрлил иницијативата на Турција, сметајќи дека политичарите се тие што треба да ги решат билатералните проблеми меѓу двете земји. Тогашниот министер за надворешни работи на Турција, Абдулах Ѓул ги повикал сите водечки светски сили да „се вклучат во решавање на трагедијата на научно ниво и да овозможат воспоставување билатерални односи меѓу двете земји“.^[265] Реџеп Таип Ердоган како премиер на Турција ги повикал сите државни институции да ја користат фразата Настани од 1915 година (турски: 1915 Olayları) наместо до тогаш користениот термин геноцид (турски: sözde Ermeni Soykırımı).^[266]

...Со создавање лажна слика за несреќниот и сиромашен ерменски народ, тие намерно ги фалсификувале настаните што се случиле на почетокот на векот, со што ги прогласиле за геноцид оние што извршиле геноцид. ....

“

”

Декрет на претседателот на Азербејџан, Хејдар Алиев, „За геноцидот врз Азербејџаните ” (фрагмент)^[267]

Официјалниот став на Република Азербејџан е дека не се случил геноцид во Ерменија за време на Отоманската империја во 1915 година, а според официјалниот државен став создаден од поранешниот претседател Хејдар Алиев, ерменскиот геноцид е историски фалсификат, а историската вистина е тоа во Јужен Кавказ од 1813 година се случи геноцидот врз Азербејџанците, спроведен заеднички од ерменските и руските власти. Азербејџанската академија на науките има ист став, сметајќи дека геноцидот врз Ерменците е историски фалсификат направен со цел „да се сокријат реалната вистина и вистинските жртви“.^[268]^[269]

Меморијален парк во Ереван

24 април 2009 година, Цицернакаберд

Кога во 1965 година се одбележала 50-годишнината од геноцидот, се појавила идејата за подигнување споменик, кој бил подигнат на ридот Цицернакаберд над клисурата на реката Храздан две години подоцна, според дизајнот на архитектите Калашјан и Мкртажан. Обелиск, висок 44 метри, го симболизира повторното раѓање на Ерменија, а 12те блока поставени во круг претставуваат 12 изгубени провинции во областа на денешна Турција. Вечниот оган гори во тој круг. Од споменикот има парк со ѕид долг 100 метри, на кој се испишани имињата на областите за кои се знае дека биле масакрирани. На крајот од тој парк е 1995 година бил творен е мал музеј со основни информации за настаните, како и фотографии на германски фотографи (турски сојузници во Првата светска војна) и публикации за геноцид на различни јазици Покрај музејот е простор каде што странски државници садат спомен дрвја.

Одбележување

Секоја година, Ерменците го одбележуваат денот на геноцидот со бројни манифестации. Тие со години се обидуваат да ја убедат Турција да го признае овој настан. На пример, за 90-годишнината од 2005 година на ерменските ТВ канали, можело дасе види како илјадници луѓе го посетиле меморијалниот парк во градот Ереван и околу вечниот оган направиле ѕид од цвеќиња.

Поврзано

Белешки

↑ Израз најчесто користен од турската историографија која го релативизира геноцидот. За повеќе информации видете го делот Негирање на геноцидот и официјална позиција на Република Турција
↑ Османската банка (турски: Osmanlı Bankası) е основана во 1856 година и претставувала заеднички капитал на францускиот „-{Paribas}-” и централната турска влада.
↑ ПанТурцизам е политички концепт кој има за цел обединување на сите туркојазични народи како и територијата на која тие живеат. Настанал околу 1880 година помеѓу турските интелектуалци во тогашната Руска Империја, со цел културно и политичко обединување на сите Турци на проторите на тогашното Отоманско царство, Русија, Кина, Иран, Авганистан.
↑ Зија Гокалп сметал дека е природно право на Турција да ги обедини сите туркојазични народи на подрачјето Турана, односно „природне Турција”.
↑ Ерменскиот пакет реформи бил акционен план создаден од стана на европските сили во периодот помеѓу 1912 и 1914 според кој на истокот од Турција требало да бидат основани две ерменски автономни покраини кои би биле под контола на европските супервизори.
↑ Џевдет-бег, инаку шура на Енвер-паша, поставен е на место управник на Ванскиот вилает во февруари 1915 година, а поано се исткнал во злосторствата против Ерменците во Хамидските масакри.
↑ Турскиот историчар Халил Берктај на основа на историска граѓа бројот на убиени муслимани од страна на Ерменците во целото подрчје на источна Анадолија за време на 1915 година го проценил на 12.000 жртви.
↑ Арапски збор техчир во турскиот јазик има значење прислино преселување.
↑ Целосното интервју се наоѓа во книгата на Ричард Хованисијан.^[59]
↑ На турски: Harb ve Olağanüstü Siyasi Durum Sebebiyle Başka Yerlere Gönderilen Ermenilere Ait Mülk ve Arâzînin İdâre Şekli Hakkında Talimât-nâme. 27 Recep 1333 and 28 May 1331 (10 јуни 1915).
↑ Зборот „геноцид” е изведен од комбинација на грчките зборови γένος — семејство, племе или раса и латинскиот accidere — да се убие.

Наводи

↑ Yair Auron (2000). The banality of indifference: Zionism & the Armenian genocide. Transaction Publishers. стр. 44. ISBN 978-0-7658-0881-3. Посетено на 26 February 2012.
↑ David P. Forsythe (11 August 2009). Encyclopedia of human rights. Oxford University Press. стр. 98. ISBN 978-0-19-533402-9. Посетено на 26 February 2012.
↑ Frank Robert Chalk; Kurt Jonassohn; Institut montréalais des études sur le génocide (10 September 1990). The history and sociology of genocide: analyses and case studies. Yale University Press. стр. 270–. ISBN 978-0-300-04446-1. Посетено на 26 February 2012.
↑ „H. Rept. 106-933 - AFFIRMATION OF THE UNITED STATES RECORD ON THE ARMENIAN GENOCIDE RESOLUTION“. www.congress.gov (англиски). 4 октомври 2000. Посетено на 25 октомври 2018.
↑ „Resolution“. The Association of Genocide Scholars. Посетено на 20 мај 2016.
↑ „Armenia | Geography & History“. Encyclopedia Britannica (англиски). Архивирано од изворникот на 28 април 2015. Посетено на 7 јули 2017. Under Tigranes, Armenia ascended to a pinnacle of power unique in its history and became, albeit briefly, the strongest state in the Roman east. Extensive territories were taken from the kingdom of Parthia in Iran, which was compelled to sign a treaty of alliance. Iberia (Georgia), Albania, and Atropatene had already accepted Tigranes’ suzerainty when the Syrians, tired of anarchy, offered him their crown (83 bce). Tigranes penetrated as far south as Ptolemais (modern ʿAkko, Israel).
↑ Sachedina 2001.
↑ ^8,0 ^8,1 ^8,2 ^8,3 ^8,4 ^8,5 Barsoumian 1982.
↑ Barsoumian 1997.
↑ Hambaryan, Azat S., уред. (1981). „Հայաստանի սոցիալ-տնտեսական և քաղաքական դրությունը 1870-1900 թթ.“. Հայ Ժողովրդի Պատմություն (ерменски). Երևան: ՀՍՍՀ ԳԱ հրատ. стр. 22. Посетено на 25 октомври 2018.
↑ ^11,0 ^11,1 Ágoston & Masters 2009.
↑ ^12,0 ^12,1 ^12,2 ^12,3 ^12,4 ^12,5 ^12,6 ^12,7 ^12,8 Balakian 2003.
↑ ^13,0 ^13,1 ^13,2 ^13,3 ^13,4 ^13,5 ^13,6 ^13,7 Akçam 2006.
↑ Ramsay 1897, стр. 206–207.
↑ Dadrian 1995.
↑ „Article 16“, Treaty of San Stefano, As the evacuation of the Russian troops of the territory they occupy in Armenia ... might give rise to conflicts and complications detrimental to the maintenance of good relations between the two countries, the Sublime Porte engaged to carry into effect, without further delay, the improvements and reforms demanded by local requirements in the provinces inhabited by Armenians and to guarantee their security from Kurds and Circassians.
↑ Nalbandian, Louise (1963), The Armenian Revolutionary Movement: The Development of Armenian Political Parties through the Nineteenth Century, Berkeley: University of California Press
↑ Libaridian 2011.
↑ Балфур 1999.
↑ ^20,00 ^20,01 ^20,02 ^20,03 ^20,04 ^20,05 ^20,06 ^20,07 ^20,08 ^20,09 ^20,10 ^20,11 Hovannisian 1997.
↑ Melson, Robert. Revolution and Genocide: On the Origins of the Armenian Genocide and the Holocaust. стр. 59–61.
↑ „Armenian Genocide“. history.com. History channel.
↑ Charny 1999.
↑ „TheOttomans.org - Discover The Ottomans“. www.theottomans.org (англиски). Посетено на 25 октомври 2018.
↑ „Young Turk Revolution“. matrix.msu.edu. Архивирано од изворникот на 22 декември 2015. Посетено на 13 декември 2015.
↑ Adalian 2012.
↑ Adalian 2010.
↑ Gaunt, David (18 април 2009). „The Assyrian Genocide of 1915“. Seyfocenter (англиски). Посетено на 7 јули 2017.
↑ „30,000 Killed in massacres; Conservative estimate of victims of Turkish fanaticism in Adana Vilayet“. New York Times. 1909.
↑ „Days of horror described; American missionary an eyewitness of murder and rapine“. New York Times. 1909.
↑ Hovannisian 2014.
↑ ^32,0 ^32,1 ^32,2 ^32,3 Walker 1997.
↑ Pasdermadjian & Torossian 1918.
↑ Karapetyan, N. V. (1981). "Հայկական բարենորոգումների խնդիրը 1912-14 թվականներին" [The Issue of the Armenian Reforms in the Years 1912-14] in Հայ Ժողովրդի Պատմություն [History of the Armenian People], eds. Tsatur Aghayan et al. Yerevan: Armenian Academy of Sciences, vol. 6. pp. 520-35.
↑ Toynbee 1915.
↑ Allen & Muratoff 2011.
↑ Suny 2015.
↑ Suny, Göçek & Naimark 2011, стр. 32.
↑ Morgenthau 1918, стр. 221.
↑ ^40,0 ^40,1 Morgenthau 1918.
↑ Ussher 1917.
↑ Hinterhoff, Eugene. Persia: The Stepping Stone To India. Marshall Cavendish Illustrated Encyclopedia of World War I. iv. стр. 153–57.
↑ Shirakian & Bey 1989.
↑ Ternon, Yves; Bey, Naim (1989). Enquête sur la négation d'un génocide (француски). Marseille: Éditions Parenthèses. стр. 27. ISBN 978-2-86364-052-4. LCCN 90111181.
↑ Der Yeghiayan 2002.
↑ Panossian, Razmik (2006). The Armenians. From Kings and Priests to Merchants and Commissars. New York: Columbia University Press. стр. 237. ISBN 978-0-231-13926-7. LCCN 2006040206. OCLC 64084873.
↑ Bournoutian, George A. (2002). A Concise History of the Armenian People. Costa Mesa, California: Mazda. стр. 272. ISBN 978-1-56859-141-4. LCCN 2002021898. OCLC 49331952.
↑ Dadrian, Vahakn N. (2003). The history of the Armenian genocide: ethnic conflict from the Balkans to Anatolia to the Caucasus (6 rev.. изд.). New York: Berghahn Books. стр. 221. ISBN 978-1-57181-666-5.
↑ Horne, John, уред. (2012). A companion to World War I (1. publ.. изд.). Chichester, U.K.: Wiley-Blackwell. стр. 191. ISBN 978-1-119-96870-2.
↑ Motta 2014.
↑ ^51,0 ^51,1 Winter 2004.
↑ Fisk, Robert (2005). The Great War for Civilisation: The Conquest of the Middle East. New York: Alfred A Knopf. стр. 329–31. ISBN 978-1-84115-007-9.
↑ Fromkin, David (1989). A Peace to End All Peace: The Fall of the Ottoman Empire and the Creation of the Modern Middle East. New York: Avon Books. стр. 212–13. ISBN 978-0-8050-6884-9.
↑ Roosevelt, Theodore (2004). Letters and Speeches (англиски). Library of America. стр. 736. ISBN 9781931082662. Посетено на 25 октомври 2018.; видети: Rosen, Ruth (15 декември 2003). „The hidden holocaust“. SFGate (англиски). Посетено на 25 октомври 2018.
↑ Kabacali, Alpay (1994). Talat Paşa'nın hatıraları. İletişim Yayınları.
↑ „Ermeni Meselesi“ (PDF) (турски). Hist.net. 11. 03. 2001. стр. 12. Архивирано од изворникот (PDF) на 2017-10-11. Посетено на 2021-04-25. Проверете ги датумските вредности во: |date= (help)
↑ Akçam, Taner (2004). From empire to republic: Turkish nationalism and the Armenian genocide. Zed Books. стр. 174. ISBN 978-1-84277-527-1.
↑ Arango, Tim (22 април 2017.). „'Sherlock Holmes of Armenian Genocide' Uncovers Lost Evidence“. New York Times. United States. Посетено на 24 април 2017.. Проверете ги датумските вредности во: |access-date=, |date= (help)

„Recently Discovered Telegram Reveals Evidence For Armenian Genocide“. All things Considered. United States: National Public Radio. 24 април 2017. Проверете ги датумските вредности во: |date= (help)

Mandell, Ariane (23 април 2017.). „Lost Evidence of Armenian Genocide Discovered in Jerusalem Archive“. The Jerusalem Post. Israel. Проверете ги датумските вредности во: |date= (help)
↑ Hovannisian 1997, стр. 262—265.
↑ Lewy, Guenter (2005). „Revisiting the Armenian Genocide“. Middle East Quarterly.
↑ ^61,0 ^61,1 Kévorkian 2011.
↑ Suny, Ronald G. (2015). "They Can Live in the Desert but Nowhere Else": A History of the Armenian Genocide. Princeton University Press. ISBN 9781400865581.
↑ Dadrian, Vahakn N. (2004). „The Armenian Genocide: an interpretation“. Во Winter, Jay (уред.). America and the Armenian Genocide of 1915 (англиски). Cambridge University Press. стр. 83–86. ISBN 9781139450188. Посетено на 25 октомври 2018.
↑ Adalian 2012, стр. 81—83.
↑ ^65,0 ^65,1 ^65,2 Suny, Göçek & Naimark 2011.
↑ Auron, Yair (2000). „The Banality of Indifference: Zionism and the Armenian Genocide“. Transaction Publishers. Наводот journal бара |journal= (help)
↑ British Foreign Office 371/2781/264888, Appendices B. pp. 6.
↑ Takvimi Vekayi, No. 3540, 5 May 1919.
↑ McClure, S. (2017). Obstacles to Peace (Classic Reprint) (англиски). Fb&c Limited. стр. 400–401. ISBN 9780332274133. Посетено на 25 октомври 2018.
↑ Viscount Bryce (1916). "The Treatment of Armenians in the Ottoman Empire 1915–16: Documents presented to Viscount Grey of Falloden, Secretary of State for Foreign Affairs". New York and London: GP Putnam's Sons, for His Majesty's Stationery Office.
↑ ^71,0 ^71,1 Charny, Israel W.; Tutu, Desmond; Wiesenthal, Simon (2000). Encyclopedia of genocide (Repr. изд.). Oxford: ABC-Clio. стр. 95. ISBN 978-0-87436-928-1.
↑ Winter, Jay (2004). America and the Armenian Genocide of 1915. Cambridge University Press. стр. 81. ISBN 978-1-139-45018-8.
↑ ^73,0 ^73,1 ^73,2 ^73,3 ^73,4 ^73,5 Akçam 2012.
↑ Human Rights Watch. Playing the "Communal Card": Communal Violence and Human Rights. New York: Human Rights Watch, 1995.
↑ Croissant, Michael P. (1998). The Armenia-Azerbaijan Conflict: Causes and Implications. London: Praeger. стр. 15. ISBN 978-0-275-96241-8.
↑ Merchants in Exile: The Armenians in Manchester, England, 1835-1935, by Joan George, Gomidas Institute. Ерменски геноцид
↑ „L'extermination des déportés Arméniens ottomans dans les camps de concentration de Syrie-Mésopotamie (1915–1916)“. imprescriptible.fr (француски). Посетено на 7 јули 2017.. Проверете ги датумските вредности во: |accessdate= (help)
↑ Kotek, Joël; Rigoulot, Pierre (2000). Le siècle des camps (француски). JC Lattès. ISBN 978-2-7096-4155-5.
↑ Kaiser, Hilmar (2010). „18. Genocide at the Twilight of the Ottoman Empire“. Во Bloxham, Donald (уред.). The Oxford Handbook of Genocide Studies. A. Dirk Moses. Oxford: Oxford University Press. стр. 35. ISBN 978-0-19-161361-6. Посетено на 7 јули 2017.. Проверете ги датумските вредности во: |access-date= (help)
↑ Gust, Wolfgang (2013). The Armenian Genocide: Evidence from the German Foreign Office Archives, 1915–191. Berghahn Books. стр. 653–54. ISBN 978-1-78238-143-3.
↑ Maintenance of Peace in Armenia: Hearings Before a Subcommittee of the Committee on Foreign Relations, United States Senate, Sixty-sixth Congress, First Session, on S. J. R. 106. United States. Congress. Senate. Committee on Foreign Relations. 1919. стр. 42. Посетено на 7 јули 2017.
↑ Smith 2013.
↑ Joyce Frey 2009.
↑ Monroe 2011.
↑ Bjørnlund 2011.
↑ Gust, Wolfgang (2013). The Armenian Genocide: Evidence from the German Foreign Office Archives, 1915-1916. Berghahn Books. стр. 26–7. ISBN 9781782381433.
↑ Totten, Bartrop, Jacobs. Dictionary of Genocide. — P. 21—22.
↑ ^88,0 ^88,1 Dadrian, Vahakn N. (2004). „The Armenian Genocide: an interpretation“. Во Winter, Jay (уред.). America and the Armenian Genocide of 1915 (англиски). Cambridge University Press. стр. 70–77. ISBN 9781139450188. Посетено на 25 октомври 2018.
↑ Dadrian, Vahakn N. "The Turkish Military Tribunal's Prosecution of the Authors of the Armenian Genocide: Four Major Court-Martial Series". Holocaust and Genocide Studies, 11(1), (1997). pp. 28–59.
↑ Genocide Study Project, HF Guggenheim Foundation, in The Holocaust and Genocide Studies, Volume 11, Number 1, Spring 1997.
↑ Vahakn N. Dadrian, "The Role of Turkish Physicians in the World War I Genocide of Ottoman Armenians". The Holocaust and Genocide Studies 1, no. 2 (1986). pp. 169.–92.
↑ Baron, Jeremy Hugh. "Genocidal Doctors". Journal of the Royal Society of Medicine. November 1999, 92. pp. 590–93.
↑ ^93,00 ^93,01 ^93,02 ^93,03 ^93,04 ^93,05 ^93,06 ^93,07 ^93,08 ^93,09 ^93,10 ^93,11 Üngör & Polatel 2011.
↑ ^94,0 ^94,1 ^94,2 Baghdjian 2010.
↑ ^95,0 ^95,1 ^95,2 ^95,3 ^95,4 ^95,5 Toriguian 1988.
↑ The Armenian Genocide: Facts and Documents. New York City: St. Vartan Press. 1985. стр. 11.
↑ „The Arm. Rev“. The Armenian Review. Hairenik Association. 18: 3. 1965. Articles 2, 3, 6, 11 and 22 of the governmental order of May 16, 1915, from Talaat, head of the Ministry of Interior, in Constantinople directing the seizure and confiscation of Armenian buildings apply, also, to church buildings and their property.
↑ Acemoglu, Murat (18 ноември 2000.). „The Consequences of the Events of 1915–1923: Destruction of the Populace and Monuments, Confiscation of Abandoned Properties and Assimilation of the Orphans“. Armenian Reporter. Paramus, New Jersey. 34 (7): 3. ISSN 1074-1453. Проверете ги датумските вредности во: |date= (help)
↑ Kouymjian, Dickran (2011). Harutyunyan, Aram (уред.). „The Crime Against Cultural Heritage and Historical Memory: The Question of Abandoned Property“ (PDF). The Crime of Genocide: Prevention, Condemnation and Elimination of Consequences. Министарство спољних послова Јерменије: 178–186. Архивирано од изворникот (PDF) на 4. 03. 2016. Проверете ги датумските вредности во: |archive-date= (help)
↑ ^100,0 ^100,1 Lekka, Anastasia (2007). „Legislative Provisions of the Ottoman/Turkish Governments Regarding Minorities and Their Properties“. Mediterranean Quarterly. 18 (1): 135–154. doi:10.1215/10474552-2006-038. ISSN 1047-4552.
↑ ^101,0 ^101,1 ^101,2 ^101,3 ^101,4 Kevorkian 2010.
↑ Sarafian 1998, стр. 82.
↑ ^103,0 ^103,1 Marashlian 1999.
↑ Winter 2003.
↑ „AKP Founding Member Apologizes for 'Geno-Deportations'“. Asbarez. 26 април 2012. Архивирано од изворникот на 2014-11-03. Посетено на 2021-04-25. Проверете ги датумските вредности во: |date= (help)
↑ Üngör, Uğur Ümit (зима 2013). „The Armenian Genocide: A Multi-Dimensional Process of Destruction“. Global Dialogue. Centre for World Dialogue. 15 (1): 97–106.
↑ Ruggles 2012, стр. 174.
↑ Yalçın, Soner. "Çankaya Köşkü'nün ilk sahibi Ermeni'ydi." Hürriyet. 25 March 2007.
↑ Üngör & Polatel 2011, стр. 69.
↑ Avedian, Vahagn (август 2012). „State Identity, Continuity, and Responsibility: The Ottoman Empire, the Republic of Turkey and the Armenian Genocide“. European Journal of International Law. United Kingdom: Oxford University Press. 23 (3): 797–820. doi:10.1093/ejil/chs056. ISSN 0938-5428.
↑ Turabian 1962.
↑ Hovannisian 2008.
↑ Jones, Adam (2006). Genocide: A Comprehensive Introduction (англиски). Routledge. стр. 157. ISBN 9781134259816. Посетено на 6 ноември 2019.
↑ Kévorkian, Raymond H.; Paboudjian, Paul B. (1992). Les Arméniens dans l'Empire Ottoman à la veille du génocide (француски). Editions d'art et d'histoire. ISBN 9782906755093. Посетено на 6 ноември 2019.
↑ ^115,0 ^115,1 Bevan, Robert (2007). „Cultural Cleansing Who Remembers the Armenians?“. The Destruction of Memory: Architecture at War (англиски). Reaktion Books. стр. 56–58. ISBN 9781861896384. Посетено на 6 ноември 2019.
↑ „The Armenian Genocide Museum-institute“. www.genocide-museum.am (англиски). Genocide Museum. Посетено на 6 ноември 2019.
↑ Bevan, Robert (2007). The Destruction of Memory: Architecture at War (англиски). Reaktion Books. стр. 52–59. ISBN 9781861896384. Посетено на 6 ноември 2019.
↑ Thierry, Nicole; Thierry, Michel (1965). Notes sur des monuments arméniens en Turquie (1964) (француски). Librairie C. Klincksieck. стр. 165–184.
↑ Hofmann, Tessa (2003). Armenians in Turkey Today: A Critical Assessment of the Situation of the Armenian Minority in the Turkish Republic (англиски). Forum of Armenian Associations of Europe. стр. 40. Посетено на 6 ноември 2019.
↑ ^120,0 ^120,1 Kévorkian, Raymond H. (2011). The Armenian Genocide: A Complete History. London: I. B. Tauris. стр. 278. ISBN 978-1-84885-561-8.
↑ „Foreign Ministry: 89,000 minorities live in Turkey“. Today's Zaman. 15 декември 2008. Архивирано од изворникот на 25. 01. 2014. Проверете ги датумските вредности во: |date=, |archive-date= (help)
↑ Bedrosyan, Raffi (1 август 2011.). „Bedrosyan: Searching for Lost Armenian Churches and Schools in Turkey“. Armenian Weekly. Проверете ги датумските вредности во: |date= (help)
↑ „Armenian Claims and Historical Facts: Questions and Answers“ (PDF). Ankara: Turkish Ministry of Tourism, Center for Strategic Research. 2005. стр. 44. Посетено на 26 мај 2013.. The Armenian community in Istanbul has 18 schools, 17 cultural and social organizations, three daily newspapers, five periodicals, two sports clubs, 57 churches, 58 foundations and two hospitals. Проверете ги датумските вредности во: |accessdate= (help)
↑ Boar, Roger; Blundell, Nigel (1991). Crooks, crime and corruption. New York: Dorset Press. стр. 232. ISBN 978-0-88029-615-1.
↑ Balakian, Peter. The Burning Tigris: The Armenian Genocide and America's Response. HarperCollins. стр. 36. ISBN 978-0-06-186017-1.
↑ Books, the editors of Time-Life (1989). The World in arms : timeframe AD 1900–1925 (U.S.. изд.). Alexandria, Va.: Time-Life Books. стр. 84. ISBN 978-0-8094-6470-8.
↑ K. Al-Rawi, Ahmed (2012). Media Practice in Iraq. Palgrave Macmillan. стр. 9. ISBN 978-0-230-35452-4.^{[мртва врска]}
↑ „Turkey renames 'divisive' animals“. BBC. 8. 03. 2005. Animal name changes: Red fox known as Vulpes Vulpes Kurdistanica becomes Vulpes Vulpes. Wild sheep called Ovis Armeniana becomes Ovis Orientalis Anatolicus Roe deer known as Capreolus Capreolus Armenus becomes Capreolus Cuprelus Capreolus. Проверете ги датумските вредности во: |date= (help)
↑ Sahakyan, Lusine (2010). Turkification of the Toponyms in the Ottoman Empire and the Republic of Turkey (PDF). Montreal: Arod Books. ISBN 978-0-9699879-7-0.
↑ Nisanyan, Sevan (2011). Hayali Coğrafyalar: Cumhuriyet Döneminde Türkiye'de Değiştirilen Yeradları (PDF). Istanbul: TESEV Demokratikleşme Programı. Архивирано од изворникот (PDF) на 26 август 2015.
↑ „Cultural Genocide“. Armenian Genocide Museum.
↑ Барсегов Ю. Г; Геноцид армян. Ответственность Турции и обязательства мирового сообщества, т. 1, Раздел IV. Мнения экспертов по международному праву и геноциду, заключения юридических органов, судебные решения, относящиеся к ответственности за геноцид армян
↑ Kevorkian & 267—278.
↑ Armenian Genocide — Енциклопедија Британика (англиски)
↑ Hovannisian & 271−272.
↑ Der Konsul in Aleppo (Rößler) an den Reichskanzler (Bethmann Hollweg) — Bericht, K.No. 116 / B.No. 2881, Aleppo den 20. Dezember 1915 на сајту armenocide.net
↑ Zürcher. Turkey: A Modern History. — P. 115.
↑ R. Rummel; Death by government, табл. 10.1 и 10.2 на pp. 224—225
↑ Ágoston G., Masters B. A. Encyclopedia of the Ottoman Empire. — Infobase Publishing. — 2009. — P. 54. — 650 p. —. 978-0-8160-6259-1. 978-0-8160-6259-1.
↑ Lewy, Guenter (30 ноември 2005). The Armenian Massacres in Ottoman Turkey: A Disputed Genocide. University of Utah Press. стр. 240. ISBN 978-0-87480-849-0.
↑ Adalian, Rouben Paul (1999). „Treatment Of The Armenian Genocide In Representative Encyclopedias“. Во Charny, Israel W. (уред.). Encyclopedia of genocide. Santa Barbara, California: ABC-CLIO. стр. 73. ISBN 978-0-87436-928-1..
↑ Douglas Arthur Howard The history of Turkey, P. 83.
↑ Dadrian.
↑ Totten, Bartrop, Jacobs. Dictionary of Genocide. — P. 19.
↑ Bedrosyan, Raffi (7. 01. 2016.). „The Implications of Turkey's Renewed War on the Kurds“. Armenian Weekly. Проверете ги датумските вредности во: |date= (help)
↑ „Affirmation of the United States Record on the Armenian Genocide Resolution“. 106th Congress, 2nd Session, House of Representatives; The Library of Congress. 1915. Архивирано од изворникот на 14 април 2016.
↑ 109th Congress, 1st Session, Affirmation of the United States Record on the Armenian Genocide Resolution (Introduced in House of Representatives), The Library of Congress
↑ H.RES.316, Library of Congress, 14 јуни 2005., Архивирано од изворникот на 2017-10-26, Посетено на 2021-04-25 Проверете ги датумските вредности во: |date= (help). 15 September 2005 House Committee/Subcommittee:International Relations actions. Status: Ordered to be Reported by the Yeas and Nays: 40–7.
↑ „Crimes Against Humanity“, British Yearbook of International Law, 1946, стр. 181
↑ Original source of the telegram sent by the Department of State, Washington containing the French, British and Russian joint declaration, Armenian Genocide
↑ William S. Allen, The Nazi Seizure of Power: The Experience of a Single German Town 1922–1945, Franklin Watts; Revised edition (1984).
↑ Findley, Carter Vaughn (2010). Turkey, Islam, Nationalism, and Modernity. Yale University Press. стр. 215.
↑ Lewis, Bernard (1968). The Emergence of Modern Turkey. Oxford University Press. стр. 239.
↑ Recognizing the 81st Anniversary of the Armenian Genocide. United States Government Printing Office.
↑ Akçam, Taner (1996). Armenien und der Völkermord: Die Istanbuler Prozesse und die Türkische Nationalbewegung. Hamburg: Hamburger Edition. стр. 185.
↑ ^156,0 ^156,1 ^156,2 Turkey’s EU Minister, Judge Giovanni Bonello And the Armenian Genocide - ‘Claim about Malta Trials is nonsense’. The Malta Independent. 19 April 2012. Посетено на 10 August}- 2013
↑ Dadrian, Vahakn N (1991), „The Documentation of the World War I Armenian Massacres in the Proceedings of the Turkish Military Tribunal“, International Journal of Middle East Studies, стр. 554
↑ Dadrian, Vahakn N (1997), „The Turkish Military Tribunal's Prosecution of the Authors of the Armenian Genocide: Four Major Court-Martial Series“, Holocaust and Genocide Studies, Oxford Journals, стр. 31
↑ Detlev Grothusen, Klaus (197). Die Türkei in Europa: Beiträge des Südosteuropa-arbeitskreises der…. Berghahn Books. стр. 35.
↑ Kieser, Hans-Lukas (2006). Turkey Beyond Nationalism Towards Post-Nationalist Identities. London: I.B. Tauris & Co. стр. 119. ISBN 978-0-85771-757-3.
↑ Dadrian, Vahakn N. (2004). The history of the Armenian genocide : ethnic conflict from the Balkans to Anatolia to the Caucasus (6 rev.. изд.). New York: Berghahn Books. стр. 384. ISBN 978-1-57181-666-5.
↑ Kevorkian, Raymond (2015). „The Origins and Evolution of the Armenian Genocide“. Armenian General Benevolent Union Magazine. 25 (1): 15.
↑ Dadrian, Vahakn (2003). The History of the Armenian Genocide. Berghahn Books. стр. 342. ISBN 978-1-57181-666-5.
↑ Libaridian, Gerald J. (2007). Modern Armenia people, nation, state. New Brunswick, N.J.: Transaction Publishers. стр. 134–35. ISBN 978-1-4128-1351-8.
↑ ^165,0 ^165,1 Bonello 2008.
↑ Eminian, Sarkis J. (2004). West of Malatia: The Boys of '26. Bloomington, IN: AuthorHouse. стр. 3. ISBN 9781418412623.
↑ Newton, Michael (2014). Famous Assassinations in World History: An Encyclopedia [2 volumes]. ABC-CLIO. стр. 269–70. ISBN 978-1-61069-286-1.
↑ „Official Trial of Soghomon Tehlirian“. Cilicia. German Government. Архивирано од изворникот на 2016-08-01. Посетено на 2021-04-25.
↑ Yeghiayan, Vartkes, уред. (2006). The Case of Soghomon Tehlirian (2.. изд.). Glendale: Center for Armenian Remembrance. ISBN 978-0-9777153-1-2.
↑ „International Association of Genocide Scholars Officially Recognizes Ottoman Genocides Against the Armenians, Assyrians, and Hellenics“. 11. 03. 2008. Проверете ги датумските вредности во: |date= (help)
↑ Stanley, Alessandra (17 април 2006.). „A PBS Documentary Makes Its Case for the Armenian Genocide, With or Without a Debate“. The New York Times. Проверете ги датумските вредности во: |date= (help)
↑ Yair Auron. The Banality of Denial: Israel and the Armenian Genocide. Transaction Publishers, (2004). pp. 9: "...when Raphael Lemkin coined the word genocide in 1944 he cited the 1915 annihilation of Armenians as a seminal example of genocide"
↑ Dirk Moses, A. (2004). Genocide and Settler Society: Frontier Violence and Stolen Indigenous Children in Australian History. Berghahn Books. стр. 21. ISBN 978-1-57181-410-4. Посетено на 15 октомври 2017. Indignant that the perpetrators of the Armenian genocide had largely escaped prosecution, Lemkin, who was a young state prosecutor in Poland, began lobbying in the early 1930s for international law to criminalize the destruction of such groups.
↑ „Coining a Word and Championing a Cause: The Story of Raphael Lemkin“. United States Holocaust Memorial Museum (USHMM), Holocaust Encyclopedia. Архивирано од изворникот на 15 јуни 2010. Lemkin's memoirs detail early exposure to the history of Ottoman attacks against Armenians (which most scholars believe constitute genocide), antisemitic pogroms, and other histories of group-targeted violence as key to forming his beliefs about the need for legal protection of groups. Проверете ги датумските вредности во: |archive-date= (help)
↑ „Genocide Background“. Jewish World Watch. Архивирано од изворникот на 2 јуни 2015. The Armenian genocide (1915–1923) was the first of the 20th century to capture world-wide attention; in fact, Raphael Lemkin coined his term "genocide" in reference to the mass murder of ethnic Armenians by the Young Turk government of the Ottoman Empire.
↑ „An Open Letter Concerning Historians Who Deny the Armenian Genocide“ (PDF). International Association of Genocide Scholars. 1 октомври 2006. Посетено на 17 јуни 2016.
↑ Ihrig, Stefan; How the Armenian Genocide Shaped the Holocaust; 2016.
↑ „Adolf Hitler - Statements on Record Relating to the Armenian Genocide“. Armenian-genocide.org. 22 август 1939. Посетено на 15 октомври 2017.. Проверете ги датумските вредности во: |accessdate= (help)
↑ Suny, Ronald (2011). A question of genocide : Armenians and Turks at the end of the Ottoman Empire. Oxford New York: Oxford University Press. стр. 199. ISBN 978-0-19-978104-1.
↑ Hovannisian, Richard G. (1992). The Armenian Genocide. History Politics, Ethics. стр. xvi.
↑ Khatchig Mouradian, "Explaining the Unexplainable: The Terminology Employed by the Armenian Media when Referring to 1915", The Armenian Weekly, 23 September 2006.
↑ Krikor Beledian, "L'expérience de la catastrophe dans la littérature arménienne", Revue d'histoire arménienne contemporaine, no. 1, (1995). pp. 131.}-
Martine Hovanessian, "Exil et catastrophe arménienne: le difficile travail de deuil," in William Berthomière and Christine Chivallon (eds.), Les diasporas dans le monde contemporain, Paris: Karthala-MSHA, (2006). pp. 231.
↑ „Turkey Recalls Envoys Over Armenian Genocide“. International Center for Transitional Justice. 8 мај 2006. Архивирано од изворникот на 3 јули 2008. Проверете ги датумските вредности во: |date=, |archive-date= (help)
↑ = International_Center_for_Transitional_Justice „International Center for Transitional Justice“ Проверете ја вредноста |url= (help). Armeniapedia. Посетено на 17 јуни 2016. Наводот journal бара |journal= (help)
↑ International Association of Genocide Scholars (13 јуни 2005.). „Letter to Prime Minister Erdogan“. Genocide Watch. Архивирано од изворникот на 4 јуни 2007. Проверете ги датумските вредности во: |date= (help)
↑ Danielyan, Emil (10 април 2007). „Nobel Laureates Call For Armenian-Turkish Reconciliation“. Radio Free Europe/Radio Liberty. Архивирано од изворникот на 2 јули 2007. Проверете ги датумските вредности во: |archive-date= (help)

Phillips, David L. (9 април 2007.). „Nobel Laureates Call For Turkish-Armenian Reconciliation“ (PDF). The Elie Wiesel Foundation for Humanity. Архивирано од изворникот (PDF) на 23 јуни 2007. Проверете ги датумските вредности во: |date=, |archive-date= (help)
↑ Уголовное право России. Практический курс: учебник / под общ. и науч. ред. А. В. Наумова; Р. А. Адельханян и др. Москва: Волтерс Клувер. 2010. стр. 750–800. ISBN 978-5-466-00463-2.
↑ „United States Senate Concurrent Resolution 12“. www.armenian-genocide.org (англиски). 9 февруари 1916. Посетено на 6 ноември 2019.
↑ „United States Congress Act to Incorporate Near East Relief“. www.armenian-genocide.org (англиски). 6 август 1919. Посетено на 6 ноември 2019.
↑ „United States Senate Resolution 359“. www.armenian-genocide.org (англиски). 11 мај 1920. Посетено на 6 ноември 2019.
↑ Ben Aharon, Eldad (6 март 2020). „Armenian genocide: US recognition of Turkey's killing of 1.5 million was tangled up in decades of geopolitics“. The Conversation (англиски). Посетено на 25 април 2021.
↑ Rogers, Gall (24 април 2021). „Armenian genocide: US recognition of Turkey's killing of 1.5 million was tangled up in decades of geopolitics“. The New York Times (англиски). Посетено на 25 април 2021.
↑ „Texts adopted – Wednesday, 15 April 2015 – Armenian genocide 100th anniversary – P8_TA-PROV(2015)0094“. europa.eu. Посетено на 2 јуни 2016.
↑ „Council of Europe Parliamentary Assembly Written Declaration No. 320 – Recognition of the Armenian Genocide“. Council of Europe. Посетено на 2 јуни 2016.
↑ „Countries that Recognize the Armenian Genocide“. Armenian National Institute. Посетено на 20 февруари 2017.
↑ „Resolutions, Laws, and Declarations“. Armenian National Institute. Посетено на 6. 01. 2013. Проверете ги датумските вредности во: |accessdate= (help)
↑ „States Resolutions, Laws, and Declarations“. Armenian Genocide Museum-Institute. Архивирано од изворникот на 25 април 2019. Посетено на 6. 01. 2013. Проверете ги датумските вредности во: |accessdate= (help)
↑ „Argentina Senate Resolution“. www.armenian-genocide.org (англиски). 5 мај 1993. Посетено на 6 ноември 2019.
↑ „Argentina Senate Resolution“. www.armenian-genocide.org (англиски). 20 август 2003. Посетено на 6 ноември 2019.
↑ „Argentina Law“. www.armenian-genocide.org (англиски). 18 март 2004. Посетено на 6 ноември 2019.
↑ „Argentina Senate Declaration“. www.armenian-genocide.org (англиски). 31 март 2004. Посетено на 6 ноември 2019.
↑ „Argentina Senate Resolution“. www.armenian-genocide.org (англиски). 20 април 2005. Посетено на 6 ноември 2019.
↑ „Argentina Senate Special Statement“. www.armenian-genocide.org (англиски). 19 април 2006. Посетено на 6 ноември 2019.
↑ „Argentina Law“. www.armenian-genocide.org (англиски). 15 јануари 2007. Посетено на 6 ноември 2019.
↑ „Argentina's President expressed support to Armenian Genocide centenary commemoration ceremony“. armenpress.am (англиски). 15 април 2015. Посетено на 6 ноември 2019.
↑ [-{Закон Армянской Советской Социалистической Республики "Об осуждении геноцида армян 1915 года в Османской Турции", Ведомости Верховного Совета Армянской ССР, 1988, 30 ноября, № 22, с. 312}-]
↑ „Austria Resolution“. www.armenian-genocide.org (англиски). 24 април 2015. Посетено на 6 ноември 2019.
↑ „Belgium Senate Resolution“. www.armenian-genocide.org (англиски). 26 март 1998. Посетено на 6 ноември 2019.
↑ „Charles Michel reconnaît le génocide arménien à la Chambre“. Le Soir (француски). 18 јуни 2015. Архивирано од изворникот на 2019-09-28. Посетено на 6 ноември 2019.
↑ „Bolivia Plurinational Legislative Assembly“. www.armenian-genocide.org (англиски). 27 ноември 2014. Посетено на 6 ноември 2019.
↑ „Bolivia Plurinational Senate Assembly“. www.armenian-genocide.org (англиски). 3 јуни 2015. Посетено на 6 ноември 2019.
↑ „Bolivia Unanimously Approved a Resolution on the Armenian Genocide“. www.prensaarmenia.com.ar (англиски). 29 ноември 2014. Посетено на 6 ноември 2019.
↑ „Brazil Federal Senate Legislation“. www.armenian-genocide.org (англиски). 21 мај 2015. Посетено на 6 ноември 2019.
↑ „Turkey recalls ambassador to Brazil over Armenian genocide legislation“. Reuters. 8 јуни 2015. ...Brazil for consultation, after the Latin American country's Senate passed legislation recognizing the massacre of Armenians during World War One in Turkey as genocide.
↑ „Bulgaria National Assembly“. www.armenian-genocide.org (англиски). 24 април 2015. Посетено на 6 ноември 2019.
↑ „Bulgaria's Parliament recognizes the armenian genocide“. STANDART. 24 април 2015. Архивирано од изворникот на 2015-04-27. Посетено на 24 април 2015.
↑ „Canada House of Commons Resolution“. www.armenian-genocide.org (англиски). 23 април 1996. Посетено на 6 ноември 2019.
↑ „Canada Senate Resolution“. www.armenian-genocide.org (англиски). 13 јуни 2002. Посетено на 6 ноември 2019.
↑ „Canada House of Commons Resolution“. www.armenian-genocide.org (англиски). 21 април 2006. Посетено на 6 ноември 2019.
↑ Canadian Parliament recognizes Armenian genocide. CBC News, 2004.
↑ „Chile Senate Resolution“. www.armenian-genocide.org (англиски). 5 јуни 2007. Посетено на 6 ноември 2019.
↑ „Cámara solidariza con nación armenia y condena genocidio“. Cámara de Diputados (шпански). 14 април 2015. Посетено на 6 ноември 2019.
↑ „Republic of Cyprus House of Representatives Resolution“. www.armenian-genocide.org (англиски). 24 април 1975. Посетено на 6 ноември 2019.
↑ „Cyprus House of Representatives Resolution“. www.armenian-genocide.org (англиски). 29 април 1982. Посетено на 6 ноември 2019.
↑ „Cyprus criminalizes denial of 1915 Armenian genocide by Turks“. Reuters. 2 април 2015.
↑ „Sněmovna poprvé uznala genocidu Arménů z období první světové války. Zeman události označil za zvěrstva“. Ihned. 25 април 2017.
↑ „France National Assembly Law“. www.armenian-genocide.org (англиски). 28 мај 1998. Посетено на 6 ноември 2019.
↑ „France Senate Law“. www.armenian-genocide.org (англиски). 7 ноември 2000. Посетено на 6 ноември 2019.
↑ „France Law“. www.armenian-genocide.org (англиски). 29 јануари 2001. Посетено на 6 ноември 2019.
↑ ^230,0 ^230,1 Auron, Yair (2003). The Banality of Denial. Transaction Publishers. стр. 102. ISBN 978-1-4128-1784-4.
↑ „Germany Parliament Resolution“. www.armenian-genocide.org (англиски). 15 јуни 2005. Посетено на 6 ноември 2019.
↑ „Germany Parliament Resolution“. www.armenian-genocide.org (англиски). 2 јуни 2016. Посетено на 6 ноември 2019.
↑ „Greece (Hellenic Republic) Parliament Resolution“. www.armenian-genocide.org (англиски). 25 април 1996.
↑ „Italy Chamber of Deputies Resolution“. www.armenian-genocide.org (англиски). 16 ноември 2000. Посетено на 6 ноември 2019.
↑ „Italy Chamber of Deputies“. www.armenian-genocide.org (англиски). 10 април 2019. Посетено на 6 ноември 2019.
↑ „Lithuania Assembly Resolution“. www.armenian-genocide.org (англиски). 15 декември 2005. Посетено на 6 ноември 2019.
↑ „Lebanon Chamber of Deputies Resolution“. www.armenian-genocide.org (англиски). 3 април 1997. Посетено на 6 ноември 2019.
↑ „Lebanon Parliament Resolution“. www.armenian-genocide.org (англиски). 11 мај 2000. Посетено на 6 ноември 2019.
↑ Luxembourg, Chambre des Deputes, Resolution, May 6, 2015.
↑ „Netherlands Parliament Resolution“. www.armenian-genocide.org (англиски). 21 декември 2004. Посетено на 6 ноември 2019.
↑ „Dutch Parliamentary Resolution“. www.armenian-genocide.org (англиски). 9 април 2015. Посетено на 6 ноември 2019.
↑ „Dutch Parliamentary Resolution“. www.armenian-genocide.org (англиски). 22 февруари 2018. Посетено на 6 ноември 2019.
↑ „Dutch Parliamentary Resolution“. www.armenian-genocide.org (англиски). 6 јуни 2019. Посетено на 6 ноември 2019.
↑ „Paraguay Congress Declaration“. www.armenian-genocide.org (англиски). 29 октомври 2015. Посетено на 6 ноември 2019.
↑ „Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 19 kwietnia 2005 r. w 90. rocznicę ludobójstwa popełnionego na ludności ormiańskiej w Turcji podczas I Wojny Światowej“. Sejm.gov.pl. 19 април 2005.
↑ „Russia Duma Resolution“. www.armenian-genocide.org (англиски). 14 април 1995. Посетено на 6 ноември 2019.
↑ „United States House of Representatives Resolution 296“. www.armenian-genocide.org (англиски). 29 октомври 2019. Посетено на 6 ноември 2019.
↑ „"US House votes to recognise Armenian 'genocide'"“. Би-Би-Си. 29. октобар 2019. Посетено на 30 октомври 2019. Проверете ги датумските вредности во: |date= (help)
↑ „Slovakia National Council Resolution“. www.armenian-genocide.org (англиски). 30 ноември 2004. Посетено на 6 ноември 2019.
↑ „Denial of Armenian Genocide punished in Slovakia“. News.am. 23 ноември 2011.
↑ Zeldin, Wendy (16 март 2010). „Sweden: Parliament Approves Resolution on Armenian Genocide | Global Legal Monitor“. www.loc.gov (англиски). Посетено на 6 ноември 2019.
↑ „Switzerland (Helvetic Confederation) National Council Resolution“. www.armenian-genocide.org (англиски). 16 декември 2003. Посетено на 6 ноември 2019.
↑ Ghazanchyan, Siranush (22 април 2015). „Syria recognizes the Armenian Genocide committed by the Ottoman Empire, Parliament Speaker says“. Public Radio of Armenia (англиски). Посетено на 6 ноември 2019.
↑ Sassounian, Harut (28 јануари 2014). „Syrian President Finally Recognizes the Armenian Genocide“. Asbarez.com (англиски). Посетено на 6 ноември 2019.
↑ „Uruguay Senate and House of Representatives Resolution“. www.armenian-genocide.org (англиски). 20 април 1965. Посетено на 6 ноември 2019.
↑ Uruguay, Parliament of (20 април 1965). „Law No. 13.326: Day of Remembrance for the Armenian Martyrs“. Armenian National Institute.
↑ „Vatican City Communiqué“. www.armenian-genocide.org (англиски). 10 ноември 2000. Посетено на 6 ноември 2019.
↑ Rocca, Francis X.; Peker, Emre (12 април 2015). „Pope Francis Calls Armenian Deaths 'First Genocide of 20th Century'“. The Wall Street Journal.
↑ „Venezuela National Assembly Resolution“. www.armenian-genocide.org (англиски). 14 јули 2005. Посетено на 6 ноември 2019.
↑ MacDonald, David B. (2007). Identity Politics in the Age of Genocide: The Holocaust and Historical Representation (англиски). Routledge. стр. 115. ISBN 9781134085729. Посетено на 6 ноември 2019.
↑ „Turkish Embassy.org“. Republic of Turkey. Архивирано од изворникот на 29. 03. 2006. Проверете ги датумските вредности во: |archive-date= (help)
↑ Taylor, Tony (2008). Denial: History Betrayed. Melbourne University Publishing. стр. 1–4. ISBN 978-0-522-85907-2.
↑ Düzel, Neşe (9 септември 2008). „Devlet Ermenilerden özür dilemeli I-II“. HyeTert (турски).
↑ „Armenian Issue“. Turkish General Staff. Архивирано од изворникот на 19. 03. 2007. Проверете ги датумските вредности во: |archive-date= (help)
↑ „Türkiye Cumhuriyeti Vaşington Büyükelçiliği“. Turkish Embassy in Washington. 1. 01. 2007. Архивирано од изворникот на 20 јуни 2012. Проверете ги датумските вредности во: |date= (help)
↑ „'1915 yılı olayları'“ ['Events of 1915']. Sabah (турски). 27 јули 2007. Архивирано од изворникот на 17 октомври 2012. Посетено на 15 октомври 2017. Erdoğan, eylülde ABD Kongresi'nin gündemine gelmesi beklenen soykırım iddialarına ilişkin genelgesinde, kamu kurumlarının, '1915 yılı olayları', '1915 yılı olayları ile ilgili Ermeni iddiaları veya varsayımları' ifadelerini kullanmalarını istedi.
↑ „Указ Президента Азербайджанской Республики «О геноциде азербайджанцев»“. genocide.preslib.az (руски). Армянские преступления: Геноцид. Депортация. Террор. 26 март 1998. Посетено на 6 ноември 2019.
↑ Узел, Кавказский (24 април 2008). „В Азербайджане профессор истории Махмудов уверен в надуманности геноцида армян“. Кавказский Узел (руски). Посетено на 6 ноември 2019.
↑ Рустамов, Р. (27 мај 2011). „"Геноцида армян" не было“. anl.az (руски). Зеркало. Посетено на 6 ноември 2019.

Литература

Fromkin, David (1989). A Peace to End All Peace: The Fall of the Ottoman Empire and the Creation of the Modern Middle East. New York: Avon Books. стр. 212–13. ISBN 978-0-8050-6884-9.CS1-одржување: ref=harv (link)
Fisk, Robert (2005). The Great War for Civilisation: The Conquest of the Middle East. New York: Alfred A Knopf. стр. 329–31. ISBN 978-1-84115-007-9.CS1-одржување: ref=harv (link)
Horne, John, уред. (2012). A companion to World War I (1. publ.. изд.). Chichester, U.K.: Wiley-Blackwell. стр. 191. ISBN 978-1-119-96870-2.CS1-одржување: ref=harv (link)
Dadrian, Vahakn N. (2003). The history of the Armenian genocide: ethnic conflict from the Balkans to Anatolia to the Caucasus (6 rev.. изд.). New York: Berghahn Books. стр. 221. ISBN 978-1-57181-666-5.CS1-одржување: ref=harv (link)
Bournoutian, George A. (2002). A Concise History of the Armenian People. Costa Mesa, California: Mazda. стр. 272. ISBN 978-1-56859-141-4. LCCN 2002021898. OCLC 49331952.CS1-одржување: ref=harv (link)
Panossian, Razmik (2006). The Armenians. From Kings and Priests to Merchants and Commissars. New York: Columbia University Press. стр. 237. ISBN 978-0-231-13926-7. LCCN 2006040206. OCLC 64084873.CS1-одржување: ref=harv (link)
Ternon, Yves; Bey, Naim (1989). Enquête sur la négation d'un génocide (француски). Marseille: Éditions Parenthèses. стр. 27. ISBN 978-2-86364-052-4. LCCN 90111181.CS1-одржување: ref=harv (link)
Shirakian, Arshavir (1976). Կտակն էր Նահատակներուն [Gdagn er Nahadagnerin]. translated by Shirakian, Sonia. Boston: Hairenik Association. OCLC 4836363. Занемарен непознатиот параметар |trans_title= (help)CS1-одржување: ref=harv (link)
Hinterhoff, Eugene. Persia: The Stepping Stone To India. Marshall Cavendish Illustrated Encyclopedia of World War I. iv. стр. 153–57.CS1-одржување: ref=harv (link)
Suny, Ronald Grigor (2015). "They Can Live in the Desert but Nowhere Else": A History of the Armenian Genocide (англиски). Princeton University Press. ISBN 9781400865581. Посетено на 25 октомври 2018.CS1-одржување: ref=harv (link)
Toynbee, Arnold (1915). Armenian Atrocities, the Murder of a Nation, by Arnold J. Toynbee, ... With a Speech Delivered by Lord Bryce, in the House of Lords [on October 6th 1915] (англиски). Hodder and Stoughton. Посетено на 25 октомври 2018.CS1-одржување: ref=harv (link)
Pasdermadjian, Garegin; Torossian, Aram (1918). Why Armenia Should be Free: Armenia's Role in the Present War. Hairenik Pub. Co. стр. 45. pp. 17 "The CUP delegates, in order to persuade the Armenians to accept this proposal, informed them also that they had already won the co-operation of the Georgians and the Tartars, as well as the mountaineers of the northern Caucasus, and therefore the non-compliance of the Armenians under such circumstances would be very stupid and fraught with danger for them on both sides of the boundary between Turkey and Russia. In spite of these promises and threats, the executive committee of the Dashnaktzoutiun (Federation) informed the Turks that the Armenians could not accept the Turkish proposal, and on their behalf advised the Turks not to participate in the present war, which would be very disastrous to the Turks themselves."CS1-одржување: ref=harv (link)
Hovannisian, Richard G. (2014). „Genocidal Process: Reflections on the Armeno-Turkish Polarization“. The Armenian Genocide: History, Politics, Ethics (англиски). Palgrave Macmillan UK. стр. 68–69. ISBN 9781349219575. Посетено на 25 октомври 2018.CS1-одржување: ref=harv (link)
Hambaryan, Azat S., уред. (1981). „Հայաստանի սոցիալ-տնտեսական և քաղաքական դրությունը 1870-1900 թթ.“. Հայ Ժողովրդի Պատմություն (ерменски). Երևան: ՀՍՍՀ ԳԱ հրատ. стр. 22. Посетено на 25 октомври 2018.CS1-одржување: ref=harv (link)
Barsoumian, Hagop (1982). „Christians and Jews in the Ottoman Empire: The Functioning of a Plural Society“. The Dual Role of the Armenian Amira Class Within the Ottoman Government and the Armenian Millet (1750-1850) (англиски). Princeton University. Посетено на 25 октомври 2018.CS1-одржување: ref=harv (link)
Akçam, Taner (2012). The Young Turks' Crime against Humanity: The Armenian Genocide and Ethnic Cleansing in the Ottoman Empire. Princeton University Press. ISBN 978-0691153339.CS1-одржување: ref=harv (link)
Adalian, Rouben Paul (2012). „The Armenian Genocide“. Во Totten, Samuel; Parsons, William S. (уред.). Century of Genocide. Routledge. ISBN 9780415871914. Посетено на 28 август 2013.CS1-одржување: ref=harv (link)
Adalian, Rouben Paul (2010). „Adana Massacre“. Historical Dictionary of Armenia. Scarecrow Press. ISBN 9780810874503. Посетено на 28 август 2013.CS1-одржување: ref=harv (link)
Charny, Israel W. (1999). Encyclopedia of genocide. Santa Barbara, California: ABC-CLIO. ISBN 9780874369281.CS1-одржување: ref=harv (link)
Melson, Robert. Revolution and Genocide: On the Origins of the Armenian Genocide and the Holocaust. стр. 59–61.CS1-одржување: ref=harv (link)
Ágoston, Gábor; Masters, Bruce (2009). Encyclopedia of the Ottoman Empire. New York, NY: Facts On File. ISBN 978-1-4381-1025-7.CS1-одржување: ref=harv (link)
Dadrian, Vahakn N. (1995). The History of the Armenian Genocide: Ethnic Conflict from the Balkans to Anatolia to the Caucasus. Oxford: Berghahn Books. ISBN 978-1-57181-666-5.CS1-одржување: ref=harv (link)
Balakian, Peter (2003). The Burning Tigris: The Armenian Genocide and America's Response. New York: HarperCollins. ISBN 978-0-06-019840-4.CS1-одржување: ref=harv (link)
Barsoumian, Hagop (1997). "The Eastern Question and the Tanzimat Era". New York. ISBN 978-0-312-10168-8.CS1-одржување: ref=harv (link)
Suny, Ronald Grigor; Göçek, Fatma Müge; Naimark, Norman M. (2011). A Question of Genocide: Armenians and Turks at the End of the Ottoman Empire (англиски). Oxford University Press. ISBN 9780199781041. Посетено на 25 октомври 2018.CS1-одржување: ref=harv (link)
Ussher, Clarence D. (1917). An American Physician in Turkey. Houghton Mifflin Company.CS1-одржување: ref=harv (link)
Morgenthau, Henry (1918). „The "Revolution" at Van и Murder of the nation“. Ambassador Morgenthau's Story. Doubleday, Page & Co.CS1-одржување: ref=harv (link)
Der Yeghiayan, Zaven (2002). My Patriarchal Memoirs [Patriarkʻakan hushers]. Translated by Ared Misirliyan, copyedited by Vatche Ghazarian. Barrington, Rhode Island: Mayreni. ISBN 978-1-931834-05-6. LCCN 2002113804. OCLC 51967085.CS1-одржување: ref=harv (link)
Sachedina, Abdulaziz (2001). The Islamic roots of democratic pluralism. Oxford: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-513991-4.CS1-одржување: ref=harv (link)
Hovannisian, Richard G., уред. (1997). Foreign dominion to statehood : the fifteenth century to the twentieth century (1.. изд.). New York: St. Martin's Press. ISBN 9780312101688.CS1-одржување: ref=harv (link)
Allen, William Edward David; Muratoff, Paul (2011). Caucasian Battlefields: A History of the Wars on the Turco-Caucasian Border 1828-1921. Cambridge University Press. ISBN 978-1-108-01335-2.CS1-одржување: ref=harv (link)
Morgenthau, Henry (2000). Ambassador Morgenthau's story. [Whitefish, Mont.]: Kessinger Publishing. ISBN 978-1-4191-0572-2.CS1-одржување: ref=harv (link)
Walker, Christopher J. (1997). „World War I and the Armenian Genocide“. Во Hovannisian, Richard G. (уред.). The Armenian People From Ancient to Modern Times. II: Foreign Dominion to Statehood: The Fifteenth Century to the Twentieth Century. Palgrave Macmillan. ISBN 978-0-333-61974-2. OCLC 59862523.CS1-одржување: ref=harv (link)
Smith, Roger W. (2013). „Genocide and the Politics of Rape“. Во Joyce Apsel, Ernesto Verdeja (уред.). Genocide Matters: Ongoing Issues and Emerging Perspectives. Routledge. стр. 82–105. ISBN 978-0415814966.CS1-одржување: ref=harv (link)
Bjørnlund, Matthias (2011). „'A Fate Worse Than Dying': Sexual Violence during the Armenian Genocide“. Во Herzog, Dagmar (уред.). Brutality and Desire: War and Sexuality in Europe's Twentieth Century. Palgrave Macmillan. ISBN 978-0230285637.CS1-одржување: ref=harv (link)
Akçam, Taner (2007). A Shameful Act: : The Armenian Genocide and the Question of Turkish Responsibility. Macmillan. ISBN 978-0-8050-8665-2.CS1-одржување: ref=harv (link)
Akçam, Taner (2012). The Young Turks' Crime Against Humanity the Armenian Genocide and Ethnic Cleansing in the Ottoman Empire. Princeton: Princeton University Press. ISBN 978-1-4008-4184-4.CS1-одржување: ref=harv (link)
Atılgan, Mehmet; Eren, Onat; Mildanoğlu, Nora; Polatel, Mehmet (2012). 2012 Beyannamesi: İstanbul Ermeni vakıflarının el konan mülkleri (турски). Uluslararası Hrant Dink Vakfı Yayınları.CS1-одржување: ref=harv (link)
Baghdjian, Kevork K. (2010). A.B. Gureghian (уред.). The Confiscation of Armenian properties by the Turkish Government Said to be Abandoned. Printing House of the Armenian Catholicosate of Cilicia. ISBN 978-9953-0-1702-0.CS1-одржување: ref=harv (link)
Balakian, Peter (2003). The Burning Tigris: The Armenian Genocide and America's Response. New York: HarperCollins. ISBN 978-0-06-019840-4.CS1-одржување: ref=harv (link)
Cagaptay, Soner (2013). Islam, secularism, and nationalism in modern Turkey: who is a Turk?. Routledge. ISBN 978-1-134-17448-5.CS1-одржување: ref=harv (link)
Dadrian, Vahakn N. (1995). The History of the Armenian Genocide: Ethnic Conflict from the Balkans to Anatolia to the Caucasus. Oxford: Berghahn Books. ISBN 978-1-57181-666-5.CS1-одржување: ref=harv (link)
Hartunian, Abraham H. (1986). Neither to laugh nor to weep: a memoir of the Armenian genocide (2.. изд.). Cambridge, Mass.: Armenian Heritage Press (Translated from the original Armenian manuscripts by Vartan Hartunian; preface by Henry Morgenthau, Sr.; introduction by Marjorie Housepian). ISBN 978-0-935411-00-3.CS1-одржување: ref=harv (link)
Motta, Giuseppe (2014). Less Than Nations: Volume 1 and 2 : Central-Eastern European minorities after WWI. Newcastle upon Tyne: Cambridge Scholars Publishing. стр. 11–2. ISBN 978-1-4438-5859-5.CS1-одржување: ref=harv (link)
Hatemi, Kezban; Kurban, Dilek (2009). Bir "yarbancı"laştırma hikâesi: Türkiye'de gayrımüslim cemaatlerin vakif ve taşınmaz mülkiyet sorunu (PDF) (турски). İstanbul: TESEV Yayınları. ISBN 978-605-5832-06-3. Архивирано од изворникот (PDF) на 27 септември 2013.CS1-одржување: ref=harv (link)
Hovannisian, Richard G. (1971). The Republic of Armenia: The first year, 1918–1919. 1. Berkeley: University of California Publishing. ISBN 978-0-520-01805-1.CS1-одржување: ref=harv (link)
Hovannisian, Richard G. (2008). Hovannisian, Richard G. (уред.). The Armenian genocide cultural and ethical legacies. New Brunswick, N.J.: Transaction Publishers. ISBN 978-1-4128-0891-0.CS1-одржување: ref=harv (link)
Kardeş, Selahattin (2012) [2008]. Tehcir ve Emval-i Metruke Mevzuatı (PDF) (турски) (2. изд.). Ankara: T.C. Maliye Bakanlığı (Finance Ministry of the Republic of Turkey). ISBN 978-975-8195-17-6. Архивирано од изворникот (PDF) на 24 септември 2015.CS1-одржување: ref=harv (link)
Kevorkian, Raymond H. (2010). The Armenian genocide : a complete history (Reprinted.. изд.). London: I. B. Tauris. ISBN 978-1-84885-561-8.CS1-одржување: ref=harv (link)
Marashlian, Levon (1999). Hovannisian, Richard G. (уред.). Finishing the Armenian Genocide: Cleansing Turkey of Armenian survivors. Wayne State University Press. стр. 113–146. ISBN 978-0-8143-2777-7.CS1-одржување: ref=harv (link)
Oran, Baskın (2006). Türkiye'de azınlıklar: kavramlar, teori, Lozan, iç mevzuat, içtihat, uygulama (турски) (3. изд.). İstanbul: İletişim. ISBN 978-975-05-0299-6.CS1-одржување: ref=harv (link)
Peroomian, Rubina (2008). And those who continued living in Turkey after 1915: the metamorphosis of the post-genocide Armenian identity as reflected in artistic literature. Yerevan: Armenian Genocide Museum-Institute. ISBN 978-99941-963-2-6.CS1-одржување: ref=harv (link)
Ruggles, D. Fairchild (2012). On location heritage cities and sites. New York, NY: Springer. стр. 174. ISBN 978-1-4614-1108-6.CS1-одржување: ref=harv (link)
Sachar, Howard M. (2007). A History of the Jews in the Modern World. Random House LLC. ISBN 978-0-307-42436-5.CS1-одржување: ref=harv (link)
Sarafian, Ara (1998). James L. Barton (уред.). "Turkish atrocities": statements of American missionaries on the destruction of Christian communities in Ottoman Turkey, 1915–1917. Ann Arbor, Michigan: Gomidas Institute. ISBN 978-1-884630-04-0.CS1-одржување: ref=harv (link)
Toriguian, Shavarsh (1988). The Armenian question and international law (2. изд.). La Verne, Calif., U.S.A.: ULV Press. ISBN 978-0-911707-13-7.CS1-одржување: ref=harv (link)
Turabian, Hagop (1962). L'Arménie et le peuple arménien (PDF) (француски). Paris, France: Katcherian. Архивирано од изворникот (PDF) на 4. 03. 2016. Посетено на 7 јули 2017. Проверете ги датумските вредности во: |archive-date= (help)CS1-одржување: ref=harv (link)
Üngör, Uğur Ümit; Polatel, Mehmet (2011). Confiscation and destruction: The Young Turk Seizure of Armenian Property. New York: e Continuum International Publishing Group. ISBN 978-1-4411-3578-0.CS1-одржување: ref=harv (link)
Vryonis, Speros (2005). The Mechanism of Catastrophe: The Turkish Pogrom Of September 6-7, 1955, And The Destruction Of The Greek Community Of Istanbul. Greekworks.Com Incorporated. ISBN 978-0-9747660-3-4.CS1-одржување: ref=harv (link)
Winter, J. M. (2003). America and the Armenian Genocide of 1915. Cambridge University Press. ISBN 978-0-511-16382-1.CS1-одржување: ref=harv (link)

[4] Израз најчесто користен од турската историографија која го релативизира геноцидот. За повеќе информации видете го делот Негирање на геноцидот и официјална позиција на Република Турција

[23] Османската банка (турски: Osmanlı Bankası) е основана во 1856 година и претставувала заеднички капитал на францускиот „-{Paribas}-” и централната турска влада.

[34] ПанТурцизам е политички концепт кој има за цел обединување на сите туркојазични народи како и територијата на која тие живеат. Настанал околу 1880 година помеѓу турските интелектуалци во тогашната Руска Империја, со цел културно и политичко обединување на сите Турци на проторите на тогашното Отоманско царство, Русија, Кина, Иран, Авганистан.

[35] Зија Гокалп сметал дека е природно право на Турција да ги обедини сите туркојазични народи на подрачјето Турана, односно „природне Турција”.

[38] Ерменскиот пакет реформи бил акционен план создаден од стана на европските сили во периодот помеѓу 1912 и 1914 според кој на истокот од Турција требало да бидат основани две ерменски автономни покраини кои би биле под контола на европските супервизори.

[46] Џевдет-бег, инаку шура на Енвер-паша, поставен е на место управник на Ванскиот вилает во февруари 1915 година, а поано се исткнал во злосторствата против Ерменците во Хамидските масакри.

[56] Турскиот историчар Халил Берктај на основа на историска граѓа бројот на убиени муслимани од страна на Ерменците во целото подрчје на источна Анадолија за време на 1915 година го проценил на 12.000 жртви.

[58] Арапски збор техчир во турскиот јазик има значење прислино преселување.

[68] Целосното интервју се наоѓа во книгата на Ричард Хованисијан.^[59]

[108] На турски: Harb ve Olağanüstü Siyasi Durum Sebebiyle Başka Yerlere Gönderilen Ermenilere Ait Mülk ve Arâzînin İdâre Şekli Hakkında Talimât-nâme. 27 Recep 1333 and 28 May 1331 (10 јуни 1915).

[181] Зборот „геноцид” е изведен од комбинација на грчките зборови γένος — семејство, племе или раса и латинскиот accidere — да се убие.

[Auron2000-1] Yair Auron (2000). The banality of indifference: Zionism & the Armenian genocide. Transaction Publishers. стр. 44. ISBN 978-0-7658-0881-3. Посетено на 26 February 2012.

[Forsythe2009-2] David P. Forsythe (11 August 2009). Encyclopedia of human rights. Oxford University Press. стр. 98. ISBN 978-0-19-533402-9. Посетено на 26 February 2012.

[ChalkJonassohn1990-3] Frank Robert Chalk; Kurt Jonassohn; Institut montréalais des études sur le génocide (10 September 1990). The history and sociology of genocide: analyses and case studies. Yale University Press. стр. 270–. ISBN 978-0-300-04446-1. Посетено на 26 February 2012.

[5] „H. Rept. 106-933 - AFFIRMATION OF THE UNITED STATES RECORD ON THE ARMENIAN GENOCIDE RESOLUTION“. www.congress.gov (англиски). 4 октомври 2000. Посетено на 25 октомври 2018.

[6] „Resolution“. The Association of Genocide Scholars. Посетено на 20 мај 2016.

[7] „Armenia | Geography & History“. Encyclopedia Britannica (англиски). Архивирано од изворникот на 28 април 2015. Посетено на 7 јули 2017. Under Tigranes, Armenia ascended to a pinnacle of power unique in its history and became, albeit briefly, the strongest state in the Roman east. Extensive territories were taken from the kingdom of Parthia in Iran, which was compelled to sign a treaty of alliance. Iberia (Georgia), Albania, and Atropatene had already accepted Tigranes’ suzerainty when the Syrians, tired of anarchy, offered him their crown (83 bce). Tigranes penetrated as far south as Ptolemais (modern ʿAkko, Israel).

[FOOTNOTESachedina2001-8] Sachedina 2001.

[FOOTNOTEBarsoumian1982-9] 8,0 ^8,1 ^8,2 ^8,3 ^8,4 ^8,5 Barsoumian 1982.

[FOOTNOTEBarsoumian1997-10] Barsoumian 1997.

[11] Hambaryan, Azat S., уред. (1981). „Հայաստանի սոցիալ-տնտեսական և քաղաքական դրությունը 1870-1900 թթ.“. Հայ Ժողովրդի Պատմություն (ерменски). Երևան: ՀՍՍՀ ԳԱ հրատ. стр. 22. Посетено на 25 октомври 2018.

[FOOTNOTEÁgostonMasters2009-12] 11,0 ^11,1 Ágoston & Masters 2009.

[FOOTNOTEBalakian2003-13] 12,0 ^12,1 ^12,2 ^12,3 ^12,4 ^12,5 ^12,6 ^12,7 ^12,8 Balakian 2003.

[FOOTNOTEAkçam2006-14] 13,0 ^13,1 ^13,2 ^13,3 ^13,4 ^13,5 ^13,6 ^13,7 Akçam 2006.

[FOOTNOTERamsay1897206–207-15] Ramsay 1897, стр. 206–207.

[FOOTNOTEDadrian1995-16] Dadrian 1995.

[17] „Article 16“, Treaty of San Stefano, As the evacuation of the Russian troops of the territory they occupy in Armenia ... might give rise to conflicts and complications detrimental to the maintenance of good relations between the two countries, the Sublime Porte engaged to carry into effect, without further delay, the improvements and reforms demanded by local requirements in the provinces inhabited by Armenians and to guarantee their security from Kurds and Circassians.

[18] Nalbandian, Louise (1963), The Armenian Revolutionary Movement: The Development of Armenian Political Parties through the Nineteenth Century, Berkeley: University of California Press

[FOOTNOTELibaridian2011-19] Libaridian 2011.

[FOOTNOTEБалфур1999-20] Балфур 1999.

[FOOTNOTEHovannisian1997-21] 20,00 ^20,01 ^20,02 ^20,03 ^20,04 ^20,05 ^20,06 ^20,07 ^20,08 ^20,09 ^20,10 ^20,11 Hovannisian 1997.

[22] Melson, Robert. Revolution and Genocide: On the Origins of the Armenian Genocide and the Holocaust. стр. 59–61.

[24] „Armenian Genocide“. history.com. History channel.

[FOOTNOTECharny1999-25] Charny 1999.

[26] „TheOttomans.org - Discover The Ottomans“. www.theottomans.org (англиски). Посетено на 25 октомври 2018.

[27] „Young Turk Revolution“. matrix.msu.edu. Архивирано од изворникот на 22 декември 2015. Посетено на 13 декември 2015.

[FOOTNOTEAdalian2012-28] Adalian 2012.

[FOOTNOTEAdalian2010-29] Adalian 2010.

[30] Gaunt, David (18 април 2009). „The Assyrian Genocide of 1915“. Seyfocenter (англиски). Посетено на 7 јули 2017.

[30t-31] „30,000 Killed in massacres; Conservative estimate of victims of Turkish fanaticism in Adana Vilayet“. New York Times. 1909.

[daysof-32] „Days of horror described; American missionary an eyewitness of murder and rapine“. New York Times. 1909.

[FOOTNOTEHovannisian2014-33] Hovannisian 2014.

[FOOTNOTEWalker1997-36] 32,0 ^32,1 ^32,2 ^32,3 Walker 1997.

[FOOTNOTEPasdermadjianTorossian1918-37] Pasdermadjian & Torossian 1918.

[39] Karapetyan, N. V. (1981). "Հայկական բարենորոգումների խնդիրը 1912-14 թվականներին" [The Issue of the Armenian Reforms in the Years 1912-14] in Հայ Ժողովրդի Պատմություն [History of the Armenian People], eds. Tsatur Aghayan et al. Yerevan: Armenian Academy of Sciences, vol. 6. pp. 520-35.

[FOOTNOTEToynbee1915-40] Toynbee 1915.

[FOOTNOTEAllenMuratoff2011-41] Allen & Muratoff 2011.

[FOOTNOTESuny2015-42] Suny 2015.

[FOOTNOTESunyGöçekNaimark201132-43] Suny, Göçek & Naimark 2011, стр. 32.

[FOOTNOTEMorgenthau1918221-44] Morgenthau 1918, стр. 221.

[FOOTNOTEMorgenthau1918-45] 40,0 ^40,1 Morgenthau 1918.

[FOOTNOTEUssher1917-47] Ussher 1917.

[48] Hinterhoff, Eugene. Persia: The Stepping Stone To India. Marshall Cavendish Illustrated Encyclopedia of World War I. iv. стр. 153–57.

[FOOTNOTEShirakianBey1989-49] Shirakian & Bey 1989.

[Yve27-50] Ternon, Yves; Bey, Naim (1989). Enquête sur la négation d'un génocide (француски). Marseille: Éditions Parenthèses. стр. 27. ISBN 978-2-86364-052-4. LCCN 90111181.

[FOOTNOTEDer_Yeghiayan2002-51] Der Yeghiayan 2002.

[52] Panossian, Razmik (2006). The Armenians. From Kings and Priests to Merchants and Commissars. New York: Columbia University Press. стр. 237. ISBN 978-0-231-13926-7. LCCN 2006040206. OCLC 64084873.

[53] Bournoutian, George A. (2002). A Concise History of the Armenian People. Costa Mesa, California: Mazda. стр. 272. ISBN 978-1-56859-141-4. LCCN 2002021898. OCLC 49331952.

[vahakn_dadrian-54] Dadrian, Vahakn N. (2003). The history of the Armenian genocide: ethnic conflict from the Balkans to Anatolia to the Caucasus (6 rev.. изд.). New York: Berghahn Books. стр. 221. ISBN 978-1-57181-666-5.

[55] Horne, John, уред. (2012). A companion to World War I (1. publ.. изд.). Chichester, U.K.: Wiley-Blackwell. стр. 191. ISBN 978-1-119-96870-2.

[FOOTNOTEMotta2014-57] Motta 2014.

[FOOTNOTEWinter2004-59] 51,0 ^51,1 Winter 2004.

[Fisk-60] Fisk, Robert (2005). The Great War for Civilisation: The Conquest of the Middle East. New York: Alfred A Knopf. стр. 329–31. ISBN 978-1-84115-007-9.

[Fromkin-61] Fromkin, David (1989). A Peace to End All Peace: The Fall of the Ottoman Empire and the Creation of the Modern Middle East. New York: Avon Books. стр. 212–13. ISBN 978-0-8050-6884-9.

[62] Roosevelt, Theodore (2004). Letters and Speeches (англиски). Library of America. стр. 736. ISBN 9781931082662. Посетено на 25 октомври 2018.; видети: Rosen, Ruth (15 декември 2003). „The hidden holocaust“. SFGate (англиски). Посетено на 25 октомври 2018.

[63] Kabacali, Alpay (1994). Talat Paşa'nın hatıraları. İletişim Yayınları.

[64] „Ermeni Meselesi“ (PDF) (турски). Hist.net. 11. 03. 2001. стр. 12. Архивирано од изворникот (PDF) на 2017-10-11. Посетено на 2021-04-25. Проверете ги датумските вредности во: |date= (help)

[65] Akçam, Taner (2004). From empire to republic: Turkish nationalism and the Armenian genocide. Zed Books. стр. 174. ISBN 978-1-84277-527-1.

[66] Arango, Tim (22 април 2017.). „'Sherlock Holmes of Armenian Genocide' Uncovers Lost Evidence“. New York Times. United States. Посетено на 24 април 2017.. Проверете ги датумските вредности во: |access-date=, |date= (help)

„Recently Discovered Telegram Reveals Evidence For Armenian Genocide“. All things Considered. United States: National Public Radio. 24 април 2017. Проверете ги датумските вредности во: |date= (help)

Mandell, Ariane (23 април 2017.). „Lost Evidence of Armenian Genocide Discovered in Jerusalem Archive“. The Jerusalem Post. Israel. Проверете ги датумските вредности во: |date= (help)

[FOOTNOTEHovannisian1997262—265-67] Hovannisian 1997, стр. 262—265.

[Lewy_2005-69] Lewy, Guenter (2005). „Revisiting the Armenian Genocide“. Middle East Quarterly.

[FOOTNOTEKévorkian2011-70] 61,0 ^61,1 Kévorkian 2011.

[Suny-71] Suny, Ronald G. (2015). "They Can Live in the Desert but Nowhere Else": A History of the Armenian Genocide. Princeton University Press. ISBN 9781400865581.

[72] Dadrian, Vahakn N. (2004). „The Armenian Genocide: an interpretation“. Во Winter, Jay (уред.). America and the Armenian Genocide of 1915 (англиски). Cambridge University Press. стр. 83–86. ISBN 9781139450188. Посетено на 25 октомври 2018.

[FOOTNOTEAdalian201281—83-73] Adalian 2012, стр. 81—83.

[FOOTNOTESunyGöçekNaimark2011-74] 65,0 ^65,1 ^65,2 Suny, Göçek & Naimark 2011.

[Auron-75] Auron, Yair (2000). „The Banality of Indifference: Zionism and the Armenian Genocide“. Transaction Publishers. Наводот journal бара |journal= (help)

[76] British Foreign Office 371/2781/264888, Appendices B. pp. 6.

[77] Takvimi Vekayi, No. 3540, 5 May 1919.

[78] McClure, S. (2017). Obstacles to Peace (Classic Reprint) (англиски). Fb&c Limited. стр. 400–401. ISBN 9780332274133. Посетено на 25 октомври 2018.

[79] Viscount Bryce (1916). "The Treatment of Armenians in the Ottoman Empire 1915–16: Documents presented to Viscount Grey of Falloden, Secretary of State for Foreign Affairs". New York and London: GP Putnam's Sons, for His Majesty's Stationery Office.

[Дадријан-80] 71,0 ^71,1 Charny, Israel W.; Tutu, Desmond; Wiesenthal, Simon (2000). Encyclopedia of genocide (Repr. изд.). Oxford: ABC-Clio. стр. 95. ISBN 978-0-87436-928-1.

[Winter2004-81] Winter, Jay (2004). America and the Armenian Genocide of 1915. Cambridge University Press. стр. 81. ISBN 978-1-139-45018-8.

[FOOTNOTEAkçam2012-82] 73,0 ^73,1 ^73,2 ^73,3 ^73,4 ^73,5 Akçam 2012.

[hrw.org-83] Human Rights Watch. Playing the "Communal Card": Communal Violence and Human Rights. New York: Human Rights Watch, 1995.

[Croissant-15-84] Croissant, Michael P. (1998). The Armenia-Azerbaijan Conflict: Causes and Implications. London: Praeger. стр. 15. ISBN 978-0-275-96241-8.

[85] Merchants in Exile: The Armenians in Manchester, England, 1835-1935, by Joan George, Gomidas Institute. Ерменски геноцид

[86] „L'extermination des déportés Arméniens ottomans dans les camps de concentration de Syrie-Mésopotamie (1915–1916)“. imprescriptible.fr (француски). Посетено на 7 јули 2017.. Проверете ги датумските вредности во: |accessdate= (help)

[Kotek-87] Kotek, Joël; Rigoulot, Pierre (2000). Le siècle des camps (француски). JC Lattès. ISBN 978-2-7096-4155-5.

[BloxhamMoses2010-88] Kaiser, Hilmar (2010). „18. Genocide at the Twilight of the Ottoman Empire“. Во Bloxham, Donald (уред.). The Oxford Handbook of Genocide Studies. A. Dirk Moses. Oxford: Oxford University Press. стр. 35. ISBN 978-0-19-161361-6. Посетено на 7 јули 2017.. Проверете ги датумските вредности во: |access-date= (help)

[89] Gust, Wolfgang (2013). The Armenian Genocide: Evidence from the German Foreign Office Archives, 1915–191. Berghahn Books. стр. 653–54. ISBN 978-1-78238-143-3.

[90] Maintenance of Peace in Armenia: Hearings Before a Subcommittee of the Committee on Foreign Relations, United States Senate, Sixty-sixth Congress, First Session, on S. J. R. 106. United States. Congress. Senate. Committee on Foreign Relations. 1919. стр. 42. Посетено на 7 јули 2017.

[FOOTNOTESmith2013-91] Smith 2013.

[FOOTNOTEJoyce_Frey2009-92] Joyce Frey 2009.

[FOOTNOTEMonroe2011-93] Monroe 2011.

[FOOTNOTEBjørnlund2011-94] Bjørnlund 2011.

[95] Gust, Wolfgang (2013). The Armenian Genocide: Evidence from the German Foreign Office Archives, 1915-1916. Berghahn Books. стр. 26–7. ISBN 9781782381433.

[96] Totten, Bartrop, Jacobs. Dictionary of Genocide. — P. 21—22.

[America_and_the_Armenian_Genocide_of_1915,_77-80-97] 88,0 ^88,1 Dadrian, Vahakn N. (2004). „The Armenian Genocide: an interpretation“. Во Winter, Jay (уред.). America and the Armenian Genocide of 1915 (англиски). Cambridge University Press. стр. 70–77. ISBN 9781139450188. Посетено на 25 октомври 2018.

[98] Dadrian, Vahakn N. "The Turkish Military Tribunal's Prosecution of the Authors of the Armenian Genocide: Four Major Court-Martial Series". Holocaust and Genocide Studies, 11(1), (1997). pp. 28–59.

[99] Genocide Study Project, HF Guggenheim Foundation, in The Holocaust and Genocide Studies, Volume 11, Number 1, Spring 1997.

[turkishdoctors-100] Vahakn N. Dadrian, "The Role of Turkish Physicians in the World War I Genocide of Ottoman Armenians". The Holocaust and Genocide Studies 1, no. 2 (1986). pp. 169.–92.

[101] Baron, Jeremy Hugh. "Genocidal Doctors". Journal of the Royal Society of Medicine. November 1999, 92. pp. 590–93.

[FOOTNOTEÜngörPolatel2011-102] 93,00 ^93,01 ^93,02 ^93,03 ^93,04 ^93,05 ^93,06 ^93,07 ^93,08 ^93,09 ^93,10 ^93,11 Üngör & Polatel 2011.

[FOOTNOTEBaghdjian2010-103] 94,0 ^94,1 ^94,2 Baghdjian 2010.

[FOOTNOTEToriguian1988-104] 95,0 ^95,1 ^95,2 ^95,3 ^95,4 ^95,5 Toriguian 1988.

[105] The Armenian Genocide: Facts and Documents. New York City: St. Vartan Press. 1985. стр. 11.

[106] „The Arm. Rev“. The Armenian Review. Hairenik Association. 18: 3. 1965. Articles 2, 3, 6, 11 and 22 of the governmental order of May 16, 1915, from Talaat, head of the Ministry of Interior, in Constantinople directing the seizure and confiscation of Armenian buildings apply, also, to church buildings and their property.

[acemoglu-107] Acemoglu, Murat (18 ноември 2000.). „The Consequences of the Events of 1915–1923: Destruction of the Populace and Monuments, Confiscation of Abandoned Properties and Assimilation of the Orphans“. Armenian Reporter. Paramus, New Jersey. 34 (7): 3. ISSN 1074-1453. Проверете ги датумските вредности во: |date= (help)

[kouymjian-109] Kouymjian, Dickran (2011). Harutyunyan, Aram (уред.). „The Crime Against Cultural Heritage and Historical Memory: The Question of Abandoned Property“ (PDF). The Crime of Genocide: Prevention, Condemnation and Elimination of Consequences. Министарство спољних послова Јерменије: 178–186. Архивирано од изворникот (PDF) на 4. 03. 2016. Проверете ги датумските вредности во: |archive-date= (help)

[anastasia-110] 100,0 ^100,1 Lekka, Anastasia (2007). „Legislative Provisions of the Ottoman/Turkish Governments Regarding Minorities and Their Properties“. Mediterranean Quarterly. 18 (1): 135–154. doi:10.1215/10474552-2006-038. ISSN 1047-4552.

[FOOTNOTEKevorkian2010-111] 101,0 ^101,1 ^101,2 ^101,3 ^101,4 Kevorkian 2010.

[FOOTNOTESarafian199882-112] Sarafian 1998, стр. 82.

[FOOTNOTEMarashlian1999-113] 103,0 ^103,1 Marashlian 1999.

[FOOTNOTEWinter2003-114] Winter 2003.

[115] „AKP Founding Member Apologizes for 'Geno-Deportations'“. Asbarez. 26 април 2012. Архивирано од изворникот на 2014-11-03. Посетено на 2021-04-25. Проверете ги датумските вредности во: |date= (help)

[ungor1234-116] Üngör, Uğur Ümit (зима 2013). „The Armenian Genocide: A Multi-Dimensional Process of Destruction“. Global Dialogue. Centre for World Dialogue. 15 (1): 97–106.

[FOOTNOTERuggles2012174-117] Ruggles 2012, стр. 174.

[hurriyet.com.tr-118] Yalçın, Soner. "Çankaya Köşkü'nün ilk sahibi Ermeni'ydi." Hürriyet. 25 March 2007.

[FOOTNOTEÜngörPolatel201169-119] Üngör & Polatel 2011, стр. 69.

[avedian-120] Avedian, Vahagn (август 2012). „State Identity, Continuity, and Responsibility: The Ottoman Empire, the Republic of Turkey and the Armenian Genocide“. European Journal of International Law. United Kingdom: Oxford University Press. 23 (3): 797–820. doi:10.1093/ejil/chs056. ISSN 0938-5428.

[FOOTNOTETurabian1962-121] Turabian 1962.

[FOOTNOTEHovannisian2008-122] Hovannisian 2008.

[123] Jones, Adam (2006). Genocide: A Comprehensive Introduction (англиски). Routledge. стр. 157. ISBN 9781134259816. Посетено на 6 ноември 2019.

[124] Kévorkian, Raymond H.; Paboudjian, Paul B. (1992). Les Arméniens dans l'Empire Ottoman à la veille du génocide (француски). Editions d'art et d'histoire. ISBN 9782906755093. Посетено на 6 ноември 2019.

[Robert_Bevan-125] 115,0 ^115,1 Bevan, Robert (2007). „Cultural Cleansing Who Remembers the Armenians?“. The Destruction of Memory: Architecture at War (англиски). Reaktion Books. стр. 56–58. ISBN 9781861896384. Посетено на 6 ноември 2019.

[126] „The Armenian Genocide Museum-institute“. www.genocide-museum.am (англиски). Genocide Museum. Посетено на 6 ноември 2019.

[127] Bevan, Robert (2007). The Destruction of Memory: Architecture at War (англиски). Reaktion Books. стр. 52–59. ISBN 9781861896384. Посетено на 6 ноември 2019.

[128] Thierry, Nicole; Thierry, Michel (1965). Notes sur des monuments arméniens en Turquie (1964) (француски). Librairie C. Klincksieck. стр. 165–184.

[129] Hofmann, Tessa (2003). Armenians in Turkey Today: A Critical Assessment of the Situation of the Armenian Minority in the Turkish Republic (англиски). Forum of Armenian Associations of Europe. стр. 40. Посетено на 6 ноември 2019.

[Kévorkian-130] 120,0 ^120,1 Kévorkian, Raymond H. (2011). The Armenian Genocide: A Complete History. London: I. B. Tauris. стр. 278. ISBN 978-1-84885-561-8.

[131] „Foreign Ministry: 89,000 minorities live in Turkey“. Today's Zaman. 15 декември 2008. Архивирано од изворникот на 25. 01. 2014. Проверете ги датумските вредности во: |date=, |archive-date= (help)

[armenianweekly-132] Bedrosyan, Raffi (1 август 2011.). „Bedrosyan: Searching for Lost Armenian Churches and Schools in Turkey“. Armenian Weekly. Проверете ги датумските вредности во: |date= (help)

[133] „Armenian Claims and Historical Facts: Questions and Answers“ (PDF). Ankara: Turkish Ministry of Tourism, Center for Strategic Research. 2005. стр. 44. Посетено на 26 мај 2013.. The Armenian community in Istanbul has 18 schools, 17 cultural and social organizations, three daily newspapers, five periodicals, two sports clubs, 57 churches, 58 foundations and two hospitals. Проверете ги датумските вредности во: |accessdate= (help)

[134] Boar, Roger; Blundell, Nigel (1991). Crooks, crime and corruption. New York: Dorset Press. стр. 232. ISBN 978-0-88029-615-1.

[135] Balakian, Peter. The Burning Tigris: The Armenian Genocide and America's Response. HarperCollins. стр. 36. ISBN 978-0-06-186017-1.

[136] Books, the editors of Time-Life (1989). The World in arms : timeframe AD 1900–1925 (U.S.. изд.). Alexandria, Va.: Time-Life Books. стр. 84. ISBN 978-0-8094-6470-8.

[137] K. Al-Rawi, Ahmed (2012). Media Practice in Iraq. Palgrave Macmillan. стр. 9. ISBN 978-0-230-35452-4.^{[мртва врска]}

[Animals-138] „Turkey renames 'divisive' animals“. BBC. 8. 03. 2005. Animal name changes: Red fox known as Vulpes Vulpes Kurdistanica becomes Vulpes Vulpes. Wild sheep called Ovis Armeniana becomes Ovis Orientalis Anatolicus Roe deer known as Capreolus Capreolus Armenus becomes Capreolus Cuprelus Capreolus. Проверете ги датумските вредности во: |date= (help)

[Turkification_of_the_Toponyms-139] Sahakyan, Lusine (2010). Turkification of the Toponyms in the Ottoman Empire and the Republic of Turkey (PDF). Montreal: Arod Books. ISBN 978-0-9699879-7-0.

[140] Nisanyan, Sevan (2011). Hayali Coğrafyalar: Cumhuriyet Döneminde Türkiye'de Değiştirilen Yeradları (PDF). Istanbul: TESEV Demokratikleşme Programı. Архивирано од изворникот (PDF) на 26 август 2015.

[cultural123-141] „Cultural Genocide“. Armenian Genocide Museum.

[142] Барсегов Ю. Г; Геноцид армян. Ответственность Турции и обязательства мирового сообщества, т. 1, Раздел IV. Мнения экспертов по международному праву и геноциду, заключения юридических органов, судебные решения, относящиеся к ответственности за геноцид армян

[FOOTNOTEKevorkian267—278-143] Kevorkian & 267—278.

[144] Armenian Genocide — Енциклопедија Британика (англиски)

[FOOTNOTEHovannisian271−272-145] Hovannisian & 271−272.

[146] Der Konsul in Aleppo (Rößler) an den Reichskanzler (Bethmann Hollweg) — Bericht, K.No. 116 / B.No. 2881, Aleppo den 20. Dezember 1915 на сајту armenocide.net

[Zuercher_115-147] Zürcher. Turkey: A Modern History. — P. 115.

[148] R. Rummel; Death by government, табл. 10.1 и 10.2 на pp. 224—225

[149] Ágoston G., Masters B. A. Encyclopedia of the Ottoman Empire. — Infobase Publishing. — 2009. — P. 54. — 650 p. —. 978-0-8160-6259-1. 978-0-8160-6259-1.

[150] Lewy, Guenter (30 ноември 2005). The Armenian Massacres in Ottoman Turkey: A Disputed Genocide. University of Utah Press. стр. 240. ISBN 978-0-87480-849-0.

[151] Adalian, Rouben Paul (1999). „Treatment Of The Armenian Genocide In Representative Encyclopedias“. Во Charny, Israel W. (уред.). Encyclopedia of genocide. Santa Barbara, California: ABC-CLIO. стр. 73. ISBN 978-0-87436-928-1..

[152] Douglas Arthur Howard The history of Turkey, P. 83.

[FOOTNOTEDadrian-153] Dadrian.

[154] Totten, Bartrop, Jacobs. Dictionary of Genocide. — P. 19.

[155] Bedrosyan, Raffi (7. 01. 2016.). „The Implications of Turkey's Renewed War on the Kurds“. Armenian Weekly. Проверете ги датумските вредности во: |date= (help)

[156] „Affirmation of the United States Record on the Armenian Genocide Resolution“. 106th Congress, 2nd Session, House of Representatives; The Library of Congress. 1915. Архивирано од изворникот на 14 април 2016.

[157] 109th Congress, 1st Session, Affirmation of the United States Record on the Armenian Genocide Resolution (Introduced in House of Representatives), The Library of Congress

[158] H.RES.316, Library of Congress, 14 јуни 2005., Архивирано од изворникот на 2017-10-26, Посетено на 2021-04-25 Проверете ги датумските вредности во: |date= (help). 15 September 2005 House Committee/Subcommittee:International Relations actions. Status: Ordered to be Reported by the Yeas and Nays: 40–7.

[159] „Crimes Against Humanity“, British Yearbook of International Law, 1946, стр. 181

[160] Original source of the telegram sent by the Department of State, Washington containing the French, British and Russian joint declaration, Armenian Genocide

[nazi-161] William S. Allen, The Nazi Seizure of Power: The Experience of a Single German Town 1922–1945, Franklin Watts; Revised edition (1984).

[findley-162] Findley, Carter Vaughn (2010). Turkey, Islam, Nationalism, and Modernity. Yale University Press. стр. 215.

[lewis-163] Lewis, Bernard (1968). The Emergence of Modern Turkey. Oxford University Press. стр. 239.

[164] Recognizing the 81st Anniversary of the Armenian Genocide. United States Government Printing Office.

[165] Akçam, Taner (1996). Armenien und der Völkermord: Die Istanbuler Prozesse und die Türkische Nationalbewegung. Hamburg: Hamburger Edition. стр. 185.

[malta-166] 156,0 ^156,1 ^156,2 Turkey’s EU Minister, Judge Giovanni Bonello And the Armenian Genocide - ‘Claim about Malta Trials is nonsense’. The Malta Independent. 19 April 2012. Посетено на 10 August}- 2013

[167] Dadrian, Vahakn N (1991), „The Documentation of the World War I Armenian Massacres in the Proceedings of the Turkish Military Tribunal“, International Journal of Middle East Studies, стр. 554

[168] Dadrian, Vahakn N (1997), „The Turkish Military Tribunal's Prosecution of the Authors of the Armenian Genocide: Four Major Court-Martial Series“, Holocaust and Genocide Studies, Oxford Journals, стр. 31

[Grothusen-169] Detlev Grothusen, Klaus (197). Die Türkei in Europa: Beiträge des Südosteuropa-arbeitskreises der…. Berghahn Books. стр. 35.

[170] Kieser, Hans-Lukas (2006). Turkey Beyond Nationalism Towards Post-Nationalist Identities. London: I.B. Tauris & Co. стр. 119. ISBN 978-0-85771-757-3.

[dadrian-171] Dadrian, Vahakn N. (2004). The history of the Armenian genocide : ethnic conflict from the Balkans to Anatolia to the Caucasus (6 rev.. изд.). New York: Berghahn Books. стр. 384. ISBN 978-1-57181-666-5.

[agbu-172] Kevorkian, Raymond (2015). „The Origins and Evolution of the Armenian Genocide“. Armenian General Benevolent Union Magazine. 25 (1): 15.

[doc136069-173] Dadrian, Vahakn (2003). The History of the Armenian Genocide. Berghahn Books. стр. 342. ISBN 978-1-57181-666-5.

[174] Libaridian, Gerald J. (2007). Modern Armenia people, nation, state. New Brunswick, N.J.: Transaction Publishers. стр. 134–35. ISBN 978-1-4128-1351-8.

[FOOTNOTEBonello2008-175] 165,0 ^165,1 Bonello 2008.

[176] Eminian, Sarkis J. (2004). West of Malatia: The Boys of '26. Bloomington, IN: AuthorHouse. стр. 3. ISBN 9781418412623.

[177] Newton, Michael (2014). Famous Assassinations in World History: An Encyclopedia [2 volumes]. ABC-CLIO. стр. 269–70. ISBN 978-1-61069-286-1.

[178] „Official Trial of Soghomon Tehlirian“. Cilicia. German Government. Архивирано од изворникот на 2016-08-01. Посетено на 2021-04-25.

[179] Yeghiayan, Vartkes, уред. (2006). The Case of Soghomon Tehlirian (2.. изд.). Glendale: Center for Armenian Remembrance. ISBN 978-0-9777153-1-2.

[180] „International Association of Genocide Scholars Officially Recognizes Ottoman Genocides Against the Armenians, Assyrians, and Hellenics“. 11. 03. 2008. Проверете ги датумските вредности во: |date= (help)

[182] Stanley, Alessandra (17 април 2006.). „A PBS Documentary Makes Its Case for the Armenian Genocide, With or Without a Debate“. The New York Times. Проверете ги датумските вредности во: |date= (help)

[aur-183] Yair Auron. The Banality of Denial: Israel and the Armenian Genocide. Transaction Publishers, (2004). pp. 9: "...when Raphael Lemkin coined the word genocide in 1944 he cited the 1915 annihilation of Armenians as a seminal example of genocide"

[Moses2004-184] Dirk Moses, A. (2004). Genocide and Settler Society: Frontier Violence and Stolen Indigenous Children in Australian History. Berghahn Books. стр. 21. ISBN 978-1-57181-410-4. Посетено на 15 октомври 2017. Indignant that the perpetrators of the Armenian genocide had largely escaped prosecution, Lemkin, who was a young state prosecutor in Poland, began lobbying in the early 1930s for international law to criminalize the destruction of such groups.

[ushmm-185] „Coining a Word and Championing a Cause: The Story of Raphael Lemkin“. United States Holocaust Memorial Museum (USHMM), Holocaust Encyclopedia. Архивирано од изворникот на 15 јуни 2010. Lemkin's memoirs detail early exposure to the history of Ottoman attacks against Armenians (which most scholars believe constitute genocide), antisemitic pogroms, and other histories of group-targeted violence as key to forming his beliefs about the need for legal protection of groups. Проверете ги датумските вредности во: |archive-date= (help)

[jww-186] „Genocide Background“. Jewish World Watch. Архивирано од изворникот на 2 јуни 2015. The Armenian genocide (1915–1923) was the first of the 20th century to capture world-wide attention; in fact, Raphael Lemkin coined his term "genocide" in reference to the mass murder of ethnic Armenians by the Young Turk government of the Ottoman Empire.

[187] „An Open Letter Concerning Historians Who Deny the Armenian Genocide“ (PDF). International Association of Genocide Scholars. 1 октомври 2006. Посетено на 17 јуни 2016.

[188] Ihrig, Stefan; How the Armenian Genocide Shaped the Holocaust; 2016.

[189] „Adolf Hitler - Statements on Record Relating to the Armenian Genocide“. Armenian-genocide.org. 22 август 1939. Посетено на 15 октомври 2017.. Проверете ги датумските вредности во: |accessdate= (help)

[190] Suny, Ronald (2011). A question of genocide : Armenians and Turks at the end of the Ottoman Empire. Oxford New York: Oxford University Press. стр. 199. ISBN 978-0-19-978104-1.

[191] Hovannisian, Richard G. (1992). The Armenian Genocide. History Politics, Ethics. стр. xvi.

[Mouradian-192] Khatchig Mouradian, "Explaining the Unexplainable: The Terminology Employed by the Armenian Media when Referring to 1915", The Armenian Weekly, 23 September 2006.

[193] Krikor Beledian, "L'expérience de la catastrophe dans la littérature arménienne", Revue d'histoire arménienne contemporaine, no. 1, (1995). pp. 131.}-
Martine Hovanessian, "Exil et catastrophe arménienne: le difficile travail de deuil," in William Berthomière and Christine Chivallon (eds.), Les diasporas dans le monde contemporain, Paris: Karthala-MSHA, (2006). pp. 231.

[ictj-194] „Turkey Recalls Envoys Over Armenian Genocide“. International Center for Transitional Justice. 8 мај 2006. Архивирано од изворникот на 3 јули 2008. Проверете ги датумските вредности во: |date=, |archive-date= (help)

[armeniapediaictj-195] = International_Center_for_Transitional_Justice „International Center for Transitional Justice“ Проверете ја вредноста |url= (help). Armeniapedia. Посетено на 17 јуни 2016. Наводот journal бара |journal= (help)

[196] International Association of Genocide Scholars (13 јуни 2005.). „Letter to Prime Minister Erdogan“. Genocide Watch. Архивирано од изворникот на 4 јуни 2007. Проверете ги датумските вредности во: |date= (help)

[197] Danielyan, Emil (10 април 2007). „Nobel Laureates Call For Armenian-Turkish Reconciliation“. Radio Free Europe/Radio Liberty. Архивирано од изворникот на 2 јули 2007. Проверете ги датумските вредности во: |archive-date= (help)

Phillips, David L. (9 април 2007.). „Nobel Laureates Call For Turkish-Armenian Reconciliation“ (PDF). The Elie Wiesel Foundation for Humanity. Архивирано од изворникот (PDF) на 23 јуни 2007. Проверете ги датумските вредности во: |date=, |archive-date= (help)

[198] Уголовное право России. Практический курс: учебник / под общ. и науч. ред. А. В. Наумова; Р. А. Адельханян и др. Москва: Волтерс Клувер. 2010. стр. 750–800. ISBN 978-5-466-00463-2.

[199] „United States Senate Concurrent Resolution 12“. www.armenian-genocide.org (англиски). 9 февруари 1916. Посетено на 6 ноември 2019.

[200] „United States Congress Act to Incorporate Near East Relief“. www.armenian-genocide.org (англиски). 6 август 1919. Посетено на 6 ноември 2019.

[201] „United States Senate Resolution 359“. www.armenian-genocide.org (англиски). 11 мај 1920. Посетено на 6 ноември 2019.

[202] Ben Aharon, Eldad (6 март 2020). „Armenian genocide: US recognition of Turkey's killing of 1.5 million was tangled up in decades of geopolitics“. The Conversation (англиски). Посетено на 25 април 2021.

[203] Rogers, Gall (24 април 2021). „Armenian genocide: US recognition of Turkey's killing of 1.5 million was tangled up in decades of geopolitics“. The New York Times (англиски). Посетено на 25 април 2021.

[204] „Texts adopted – Wednesday, 15 April 2015 – Armenian genocide 100th anniversary – P8_TA-PROV(2015)0094“. europa.eu. Посетено на 2 јуни 2016.

[205] „Council of Europe Parliamentary Assembly Written Declaration No. 320 – Recognition of the Armenian Genocide“. Council of Europe. Посетено на 2 јуни 2016.

[206] „Countries that Recognize the Armenian Genocide“. Armenian National Institute. Посетено на 20 февруари 2017.

[207] „Resolutions, Laws, and Declarations“. Armenian National Institute. Посетено на 6. 01. 2013. Проверете ги датумските вредности во: |accessdate= (help)

[208] „States Resolutions, Laws, and Declarations“. Armenian Genocide Museum-Institute. Архивирано од изворникот на 25 април 2019. Посетено на 6. 01. 2013. Проверете ги датумските вредности во: |accessdate= (help)

[209] „Argentina Senate Resolution“. www.armenian-genocide.org (англиски). 5 мај 1993. Посетено на 6 ноември 2019.

[210] „Argentina Senate Resolution“. www.armenian-genocide.org (англиски). 20 август 2003. Посетено на 6 ноември 2019.

[211] „Argentina Law“. www.armenian-genocide.org (англиски). 18 март 2004. Посетено на 6 ноември 2019.

[212] „Argentina Senate Declaration“. www.armenian-genocide.org (англиски). 31 март 2004. Посетено на 6 ноември 2019.

[213] „Argentina Senate Resolution“. www.armenian-genocide.org (англиски). 20 април 2005. Посетено на 6 ноември 2019.

[214] „Argentina Senate Special Statement“. www.armenian-genocide.org (англиски). 19 април 2006. Посетено на 6 ноември 2019.

[215] „Argentina Law“. www.armenian-genocide.org (англиски). 15 јануари 2007. Посетено на 6 ноември 2019.

[216] „Argentina's President expressed support to Armenian Genocide centenary commemoration ceremony“. armenpress.am (англиски). 15 април 2015. Посетено на 6 ноември 2019.

[217] [-{Закон Армянской Советской Социалистической Республики "Об осуждении геноцида армян 1915 года в Османской Турции", Ведомости Верховного Совета Армянской ССР, 1988, 30 ноября, № 22, с. 312}-]

[218] „Austria Resolution“. www.armenian-genocide.org (англиски). 24 април 2015. Посетено на 6 ноември 2019.

[219] „Belgium Senate Resolution“. www.armenian-genocide.org (англиски). 26 март 1998. Посетено на 6 ноември 2019.

[220] „Charles Michel reconnaît le génocide arménien à la Chambre“. Le Soir (француски). 18 јуни 2015. Архивирано од изворникот на 2019-09-28. Посетено на 6 ноември 2019.

[221] „Bolivia Plurinational Legislative Assembly“. www.armenian-genocide.org (англиски). 27 ноември 2014. Посетено на 6 ноември 2019.

[222] „Bolivia Plurinational Senate Assembly“. www.armenian-genocide.org (англиски). 3 јуни 2015. Посетено на 6 ноември 2019.

[223] „Bolivia Unanimously Approved a Resolution on the Armenian Genocide“. www.prensaarmenia.com.ar (англиски). 29 ноември 2014. Посетено на 6 ноември 2019.

[224] „Brazil Federal Senate Legislation“. www.armenian-genocide.org (англиски). 21 мај 2015. Посетено на 6 ноември 2019.

[225] „Turkey recalls ambassador to Brazil over Armenian genocide legislation“. Reuters. 8 јуни 2015. ...Brazil for consultation, after the Latin American country's Senate passed legislation recognizing the massacre of Armenians during World War One in Turkey as genocide.

[226] „Bulgaria National Assembly“. www.armenian-genocide.org (англиски). 24 април 2015. Посетено на 6 ноември 2019.

[standartnews.com-227] „Bulgaria's Parliament recognizes the armenian genocide“. STANDART. 24 април 2015. Архивирано од изворникот на 2015-04-27. Посетено на 24 април 2015.

[228] „Canada House of Commons Resolution“. www.armenian-genocide.org (англиски). 23 април 1996. Посетено на 6 ноември 2019.

[229] „Canada Senate Resolution“. www.armenian-genocide.org (англиски). 13 јуни 2002. Посетено на 6 ноември 2019.

[230] „Canada House of Commons Resolution“. www.armenian-genocide.org (англиски). 21 април 2006. Посетено на 6 ноември 2019.

[231] Canadian Parliament recognizes Armenian genocide. CBC News, 2004.

[232] „Chile Senate Resolution“. www.armenian-genocide.org (англиски). 5 јуни 2007. Посетено на 6 ноември 2019.

[233] „Cámara solidariza con nación armenia y condena genocidio“. Cámara de Diputados (шпански). 14 април 2015. Посетено на 6 ноември 2019.

[234] „Republic of Cyprus House of Representatives Resolution“. www.armenian-genocide.org (англиски). 24 април 1975. Посетено на 6 ноември 2019.

[235] „Cyprus House of Representatives Resolution“. www.armenian-genocide.org (англиски). 29 април 1982. Посетено на 6 ноември 2019.

[236] „Cyprus criminalizes denial of 1915 Armenian genocide by Turks“. Reuters. 2 април 2015.

[237] „Sněmovna poprvé uznala genocidu Arménů z období první světové války. Zeman události označil za zvěrstva“. Ihned. 25 април 2017.

[238] „France National Assembly Law“. www.armenian-genocide.org (англиски). 28 мај 1998. Посетено на 6 ноември 2019.

[239] „France Senate Law“. www.armenian-genocide.org (англиски). 7 ноември 2000. Посетено на 6 ноември 2019.

[240] „France Law“. www.armenian-genocide.org (англиски). 29 јануари 2001. Посетено на 6 ноември 2019.

[auron-241] 230,0 ^230,1 Auron, Yair (2003). The Banality of Denial. Transaction Publishers. стр. 102. ISBN 978-1-4128-1784-4.

[242] „Germany Parliament Resolution“. www.armenian-genocide.org (англиски). 15 јуни 2005. Посетено на 6 ноември 2019.

[243] „Germany Parliament Resolution“. www.armenian-genocide.org (англиски). 2 јуни 2016. Посетено на 6 ноември 2019.

[244] „Greece (Hellenic Republic) Parliament Resolution“. www.armenian-genocide.org (англиски). 25 април 1996.

[245] „Italy Chamber of Deputies Resolution“. www.armenian-genocide.org (англиски). 16 ноември 2000. Посетено на 6 ноември 2019.

[246] „Italy Chamber of Deputies“. www.armenian-genocide.org (англиски). 10 април 2019. Посетено на 6 ноември 2019.

[247] „Lithuania Assembly Resolution“. www.armenian-genocide.org (англиски). 15 декември 2005. Посетено на 6 ноември 2019.

[248] „Lebanon Chamber of Deputies Resolution“. www.armenian-genocide.org (англиски). 3 април 1997. Посетено на 6 ноември 2019.

[249] „Lebanon Parliament Resolution“. www.armenian-genocide.org (англиски). 11 мај 2000. Посетено на 6 ноември 2019.

[250] Luxembourg, Chambre des Deputes, Resolution, May 6, 2015.

[251] „Netherlands Parliament Resolution“. www.armenian-genocide.org (англиски). 21 декември 2004. Посетено на 6 ноември 2019.

[252] „Dutch Parliamentary Resolution“. www.armenian-genocide.org (англиски). 9 април 2015. Посетено на 6 ноември 2019.

[253] „Dutch Parliamentary Resolution“. www.armenian-genocide.org (англиски). 22 февруари 2018. Посетено на 6 ноември 2019.

[254] „Dutch Parliamentary Resolution“. www.armenian-genocide.org (англиски). 6 јуни 2019. Посетено на 6 ноември 2019.

[255] „Paraguay Congress Declaration“. www.armenian-genocide.org (англиски). 29 октомври 2015. Посетено на 6 ноември 2019.

[256] „Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 19 kwietnia 2005 r. w 90. rocznicę ludobójstwa popełnionego na ludności ormiańskiej w Turcji podczas I Wojny Światowej“. Sejm.gov.pl. 19 април 2005.

[257] „Russia Duma Resolution“. www.armenian-genocide.org (англиски). 14 април 1995. Посетено на 6 ноември 2019.

[258] „United States House of Representatives Resolution 296“. www.armenian-genocide.org (англиски). 29 октомври 2019. Посетено на 6 ноември 2019.

[259] „"US House votes to recognise Armenian 'genocide'"“. Би-Би-Си. 29. октобар 2019. Посетено на 30 октомври 2019. Проверете ги датумските вредности во: |date= (help)

[260] „Slovakia National Council Resolution“. www.armenian-genocide.org (англиски). 30 ноември 2004. Посетено на 6 ноември 2019.

[261] „Denial of Armenian Genocide punished in Slovakia“. News.am. 23 ноември 2011.

[262] Zeldin, Wendy (16 март 2010). „Sweden: Parliament Approves Resolution on Armenian Genocide | Global Legal Monitor“. www.loc.gov (англиски). Посетено на 6 ноември 2019.

[263] „Switzerland (Helvetic Confederation) National Council Resolution“. www.armenian-genocide.org (англиски). 16 декември 2003. Посетено на 6 ноември 2019.

[264] Ghazanchyan, Siranush (22 април 2015). „Syria recognizes the Armenian Genocide committed by the Ottoman Empire, Parliament Speaker says“. Public Radio of Armenia (англиски). Посетено на 6 ноември 2019.

[265] Sassounian, Harut (28 јануари 2014). „Syrian President Finally Recognizes the Armenian Genocide“. Asbarez.com (англиски). Посетено на 6 ноември 2019.

[266] „Uruguay Senate and House of Representatives Resolution“. www.armenian-genocide.org (англиски). 20 април 1965. Посетено на 6 ноември 2019.

[267] Uruguay, Parliament of (20 април 1965). „Law No. 13.326: Day of Remembrance for the Armenian Martyrs“. Armenian National Institute.

[268] „Vatican City Communiqué“. www.armenian-genocide.org (англиски). 10 ноември 2000. Посетено на 6 ноември 2019.

[269] Rocca, Francis X.; Peker, Emre (12 април 2015). „Pope Francis Calls Armenian Deaths 'First Genocide of 20th Century'“. The Wall Street Journal.

[270] „Venezuela National Assembly Resolution“. www.armenian-genocide.org (англиски). 14 јули 2005. Посетено на 6 ноември 2019.

[Identity_Politics_in_the_Age_of_Genocide-115-271] MacDonald, David B. (2007). Identity Politics in the Age of Genocide: The Holocaust and Historical Representation (англиски). Routledge. стр. 115. ISBN 9781134085729. Посетено на 6 ноември 2019.

[272] „Turkish Embassy.org“. Republic of Turkey. Архивирано од изворникот на 29. 03. 2006. Проверете ги датумските вредности во: |archive-date= (help)

[273] Taylor, Tony (2008). Denial: History Betrayed. Melbourne University Publishing. стр. 1–4. ISBN 978-0-522-85907-2.

[VolkanVuralinterview-274] Düzel, Neşe (9 септември 2008). „Devlet Ermenilerden özür dilemeli I-II“. HyeTert (турски).

[generalstaff-275] „Armenian Issue“. Turkish General Staff. Архивирано од изворникот на 19. 03. 2007. Проверете ги датумските вредности во: |archive-date= (help)

[276] „Türkiye Cumhuriyeti Vaşington Büyükelçiliği“. Turkish Embassy in Washington. 1. 01. 2007. Архивирано од изворникот на 20 јуни 2012. Проверете ги датумските вредности во: |date= (help)

[277] „'1915 yılı olayları'“ ['Events of 1915']. Sabah (турски). 27 јули 2007. Архивирано од изворникот на 17 октомври 2012. Посетено на 15 октомври 2017. Erdoğan, eylülde ABD Kongresi'nin gündemine gelmesi beklenen soykırım iddialarına ilişkin genelgesinde, kamu kurumlarının, '1915 yılı olayları', '1915 yılı olayları ile ilgili Ermeni iddiaları veya varsayımları' ifadelerini kullanmalarını istedi.

[278] „Указ Президента Азербайджанской Республики «О геноциде азербайджанцев»“. genocide.preslib.az (руски). Армянские преступления: Геноцид. Депортация. Террор. 26 март 1998. Посетено на 6 ноември 2019.

[279] Узел, Кавказский (24 април 2008). „В Азербайджане профессор истории Махмудов уверен в надуманности геноцида армян“. Кавказский Узел (руски). Посетено на 6 ноември 2019.

[280] Рустамов, Р. (27 мај 2011). „"Геноцида армян" не было“. anl.az (руски). Зеркало. Посетено на 6 ноември 2019.

[б 1]

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[б 2]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]

[30]

[31]

[б 3]

[б 4]

[32]

[33]

[б 5]

[34]

[35]

[36]

[37]

[38]

[39]

[40]

[б 6]

[41]

[42]

[43]

[44]

[45]

[46]

[47]

[48]

[49]

[б 7]

[50]

[б 8]

[51]

[52]

[53]

[54]

[55]

[56]

[57]

[58]

[б 9]

[60]

[61]

[62]

[63]

[64]

[65]

[66]

[67]

[68]

[69]

[70]

[71]

[72]

[73]

[74]

[75]

[76]

[77]

[78]

[79]

[80]

[81]

[82]

[83]

[84]

[85]

[86]

[87]

[88]

[89]

[90]

[91]

[92]

Ерменски геноцид
ерменски: Մեծ Եղեռն турски: Ermeni soykırımı

Место	Османлиско Царство
Датум	1915
Цел	ерменско население
Вид напад	депортација, масовно убиство, етничко чистење
Мртви	600.000 - 1.800.000^[1]^[2]^[3]
Сторители	Младотурска влада