Соединети Американски Држави

Соединети Американски Држави или САД (англиски: United States of America, USA) — федерална уставна република која се состои од педесет држави и еден федерален округ. Државата е сместена претежно во средишниот дел од Северна Америка, а нејзините 48 континентални држави и округот Вашингтон се наоѓаат помеѓу Тихиот и Атлантскиот Океан, граничејќи се со Канада на север и Мексико на југ. Федералната држава Алјаска се наоѓа во северозападниот дел на континентот, граничејќи со Канада на исток и Русија на запад преку Беринговиот Проток. Федералната држава Хаваи е архипелаг во Тихиот Океан. Соединетите Држави, исто така, имаат под нивна јурисдикција и неколку територии и островски подрачја во Карипското Море и во Тихиот Океан.

Соединети Американски Држави United States of America
Знаме Голем печат
Гесло: Во Бога веруваме  (официјално) (In God we trust)
Химна: "Знамето опсипано со ѕвезди"
Местоположба на Соединетите Држави
Главен град		Вашингтон 38°53′N 77°01′W
Најголем град		Њујорк
Службен јазик		Не постои на федерално ниво1
Национален јазик		Англиски (де факто)2
Народности (2024)		59.0% Бели европејци 18.2% Хиспанци и Латини 12.5% Црнци 6.1% Азијци 4.2% останати / неизјаснети
Демоним		Американци (Американец/Американка)
Уредување		Федерална уставна република
•	Претседател	Џо Бајден
•	Потпретседател	Камала Харис
•	Претседавач на Претставничкиот дом	Мајк Џонсон
•	Врховен судија	Џон Робертс
Законодавство		Конгрес
•	Горен дом	Сенат
•	Долен дом	Претставнички дом
Независност од кралството на Велика Британија
•	Прогласена	4 јули 1776
•	Признена	3 септември 1783
•	Тековен устав	21 јуни 1788
Површина
•	Вкупна	9,833,520 км2 (3та)
•	Вода (%)	7.0
Население
•	проценка за 2024 г.	▲ 338,089,667
•	Попис 2024	▲ 331,449,281 (3та)
•	Густина	34.7 жит/км2
БДП (ПКМ)		проценка за 2024 г.
•	Вкупен	▲ $28.7 трилиони (2ра)
•	По жител	▲ $85,373 (8ма)
БДП (номинален)		проценка за 2024 г.
•	Вкупно	▲ $28.7 трилиони (1ва)
•	По жител	▲ $85,373 (6та)
Џиниев коеф. (2022)		41.7 среден
ИЧР (2024)		▬ 0.931 многу висок
Валута		Американски долар ($) (USD)
Часовен појас		(UTC-5 до -10)
•	(ЛСВ)	(UTC-4 до -10)
Се вози на		десно
НДД		.us .gov .mil .edu
Повик. бр.		1
1.	Англискиот е службен на барем 28 федерални држави, но некои извори даваат поголема бројка, базирајќи се на различни дефиниции на „официјален“. Англискиот и хавајскиот се службени јазици во федералната држава Хаваи.
2.	Англискиот е де факто јазик на американската влада и единствениот јазик кој се зборува во домот на 82% од Американците постари од пет години. Шпанскиот е вториот најзастапен јазик.
3.	Дали имаат поголема територија Соединетите Американски Држави или Народна Република Кина е нерасчистено. Бројката е дадена од службата на Централната разузнавачка агенција на САД наречена World Factbook. Други извори даваат помали бројки. Сите авторитативни пресметки на големината на државата ги вклучуваат само педесетте држави и федералната област Колумбија, а не териториите.
4.	Проценката за бројот на населението вклучува лица чиешто вообичаено живеалиште се наоѓа во педесетте држави и федералната област Колумбија, вклучувајќи и недржавјани. Не ги вклучува ниту оние кои живеат во териториите, околу четири милиони државјани на САД (најголемиот дел во Порторико), ниту пак државјаните на САД кои живеат надвор од Соединетите Држави.

Потекло на поимот

„Соединети“ се однесува за федералниот систем на функционирање, „американски“ се однесува на положбата на државите на копното Америка и „држави“ се однесува на федералните единици. Името на англиски јазик гласи: United States of America. Првично, до усвојувањето на уставот на САД, името се запишувало со мала „с“ односно „соединети Американски Држави“, но со уставот и зборот „соединети“ станал дел од официјалното име. Името често се скратува на САД или Соединетите Држави.

Историја

Главна статија: Историја на САД

Создавање на САД

Тринаесетте колонии (во црвено) во 1775

Во почетокот на XVI век, на американскиот континент стигнале првите доселеници, со надеж дека ќе најдат злато, но многумина умреле од маларија, а некои се вратиле таму од каде што дошле. До крајот на XVIII век најмногу доселеници имало од Англија, бидејќи таа ги победила Холандија и Франција и ги истиснала нивните доселеници. Таму имала 13 колонии со околу 3,5 милиони жители. Реката Потомак ги делела овие колонии на северни и јужни. Во северните колонии преовладувало ситно селско фармерско стопанство во кое бил применуван слободниот труд. Во јужните колонии имало огромни плантажи на тутун, памук, шеќерна репка и др. каде бил во употреба бесплатниот робовски труд.

Војна за независност

Англискиот парламент за да ги заштити интересите на својата буржоазија, настојувал да го ограничи развитокот на трговијата и индустријата на американските колонии. Забранил да се гради машинска и текстилна индустрија, а производите од овие гранки наредил да се увезуваат од Англија, забранил луѓето бесплатно да се населуваат во западните краеви, што ги држеле Индијанците. Овие огромни предизвикале незадоволство во американските колонии и кај младата американска буржоазија. Револтот бил уште поголем кога бил донесен законот за такса, со кој во сите трговски операции се наплаќале такси во полза на Англија. Претставници на американските колонии во 1774 г. се собрале на конгрес во Филаделфија и го замолиле англискиот крал да ги укине сите ограничувања. Кралот ги одбил нивните барања и тоа било повод во 1775 г. колониите да започнат борба за слобода и независност, на чело со Џорџ Вашингтон (1732-1799 г.). Колонистите се чувствувале како Американци и во борбата влегувале доброволно и со голем патриотски дух. Во текот на војната американскиот конгрес на 4 јули 1776 г. ја донел Декларацијата за независност, што ја подготвил Бенџамин Франклин. Со неа американските колонии се прогласиле за самостојна, слободна и независна држава под име Соединети Американски Држави - САД. На страната на американските колонии се бореле Франција и Холандија кои сакале да го уништат својот најголем непријател - Англија. Војната завршила во 1781 г. со победа на Американските колонии, а во 1783 г. во Версај, Англија ја признала независноста на САД.

Државно уредување на САД

Уште во текот на војната, во 1781 г. бил донесен првиот Устав на новата држава со кој таа била прогласена за конфедерација. Конфедерацијата претставувала не многу цврст сојуз на држави. Во неа секоја држава имала сопствена војска, финансии и царински граници. Ваквото државно уредување се покажало несоодветно, па во 1787 г. Конгресот донел нов Устав со кој била засилена централната власт. Со новиот Устав се предвидувало на чело на извршната власт на републиката да стои претседател, избиран на 4 години. За прв претседател на САД бил избран Џорџ Вашингтон. Законодавната власт ја имал Парламентот, наречен Конгрес, составен од два дома: Горен дом или Сенат, во кој секоја држава испраќала по двајца претставници, и Долен дом или Дом на пратениците, во кој секоја држава избирала пратеници според бројот на жители. Над сите органи стоел Врховниот суд, кој можел да поништува секакви закони за кои сметал дека се противуставни. Изборното право на граѓаните било ограничено, право на глас имале само оние кои имале сопственост, жените не добиле право на глас и ропството не било укинато.

Граѓанската војна (1861-1865 г.)

Капиталистичкото стопанство во САД сè повеќе се развивало, но не подеднакво и рамномерно во сите сојузни држави. Во северните држави јакнела машинската индустрија, а растел и бројот на работничката класа. Во јужните држави индустријата скоро не била развиена. Сите земјоделски суровини биле извезувани во Англија, а оттаму робовладетелите купувале индустриски производи, така што индустриските производи на северните држави не можеле да бидат пласирани во јужните. Спротивностите во стопанскиот и општествениот развиток на САД и немање на единствен пазар во државата довело до судирање помеѓу Северот и Југот. Како повод за тоа послужило избирањето на Абрахам Линколн (1809-1865 г.) за претседател на Сад. Тој и неговата Републиканска партија биле против ропството, а за бесплатната поделба на слободната земја на Запад на сиромашните фармери. Поради тоа во знак на протест, во 1861 г., 6 јужни држави се отцепиле од САД и формирале свој сојуз, наречен Конфедерација. Истата година Јужните држави повеле војна против Северните. Индустрискиот север имал околу 20 милиони жители, а робовладетелскиот Југ околу 12 милиони, од кои 4 милиони биле робови - црнци, непријателски расположени кон своите господари. Робовладетелите се чувствувале посилни бидејќи биле подобро вооружени, а и се надевале на помош од Англија. Во почетокот војната била во корист на Југот, но претседателот на САД, Абрахам Линколн, преку Конгресот го спровел законот за бесплатно доделување на земјата на запад и законот за укинување на ропството. Голем број на фармери, работници и црнци, влегле во редовите на Северната војска, со што војната добила општонароден отпор против ропството. По 4 годишна борба граѓанската војна завршила во пролетта 1865 г. со победа на Северните држави. Во деновите на прославувањето на победата, претседателот Абрахам Линколн бил убиен. Граѓанската војна овозможила капитализмот во САД да се развива побрзо од сите други земји. САД прераснале во најмоќна индустриска и земјоделска земја во светот и започнала да се меша во меѓународните односи.

Географска положба

Соединетите Американски Држави го зафаќаат средишниот дел на Северна Америка. Се простираат помеѓу Мексико на југ и Канада на север, и меѓу Тихиот Океан на запад и Атлантскиот Океан на исток. Во состав на САД влегуваат Алјаска и Хавајските Острови. Преку двата океана САД се поврзуваат со земјите од другите континенти така што имаат поволна географска положба.

Релјеф

Територијата на САД е поделена на четири поголеми релјефни целини. Во западните делови се простираат Кордиљерите и Карпестите Планини, со височини над 4 000 м. На исток се Апалачките Планини. Помеѓу Кордиљерите и Апалачките Планини се наоѓаат Средишните Низини, кои се простираат од Големите Езера на север до Мексиканскиот Залив на југ. Тоа се плодни почви и тревни површини - прерии. Четвртиот дел е Приатлантската Низина меѓу Апалачките Планини и Атлантскиот Океан. Поради големината на територијата, во САД се среќаваат повеќе климатски типови. Поголем дел од територијата е со умерена клима. Преовладуваат континентална и умерено континентална клима. Во приморските делови на Мексиканскиот Залив владее суптропска, а на полуостровот Флорида - тропска клима. Во приморските делови на Тихиот и на Атлантскито океан е присутна приморска, а на планините - планинска клима. На Алјаска климата е супполарна и поларна, а на Хаваите е тропска. Хидрографијата на САД ја прават приморските делови на двата океана, реките и поголем број езера. Позначајни реки се Мисисипи со Мисури, Охајо, Арканзас и други, кои му припаѓаат на Атлантскиот Океан, потоа Колумбија, Колорадо и Јукон на Алјаска, кои му припаѓаат на Тихиот Океан. На границата со Канада се наоѓаат Големите Езера, од кои само езерото Мичиген целосно им припаѓа на САД. Од езерото Ири истекува реката Нијагара на која се наоѓаат Нијагарините Водопади, кои се високи 50м, а широки 500м.

Население

Насeлението на САД главно го сочинуваат народите од Европа. Помал дел се црнечко население од Африка и доселеници од Азија. Домородното населениe се Американските Индијанци и Ескимите. Населението главно е разместено во Приатлантската Низина во градовите Бостон, Њујорк, Балтимор, Филаделфија и Вашингтон; околу Големите Езера: Чикаго, Детроит, Милвоки, Кливленд и Индијанаполис; во Средишните Низини: Канзас Сити, Сент Луис, Далас и Хјустон; на брегот на Тихиот Океан: Лос Анџелес и Сан Франциско. Најретко населени се планинските територии на Кордиљерите и Алјаска.

Стопанство

САД се составени од 50 држави. Тие се водечка сила во светот со високо темпо на економски развој. Со околу 130 милиони работоспособно население создаваат 20% од меѓународната трговија. САД го заземаат првото место по производство на нафта, јаглен, природен гас, злато, уран, железо, алуминиум, олово и др. Основа на економијата е индустријата, и тоа: металургијата, машинството, електронската индустрија, електротехничката, петрохемиската, хемиската, автомобилската, авионската, авиокосмичката, прехранбената, филмската, музичката, воената индустрија и др. Во аграрниот комплекс има високоразвиено интензивно земјоделство и сточарство. Земјоделското производство се одликува со голема продукција на скоро сите земјоделски култури. САД се одликуваат со развиена транспортна мрежа: околу 6 милиони километри патишта, голем број пристаништа за воден и за воздушен сообраќај.

Населението во САД, 1890-1980

Година	Жители (во милиони)
1890	63
1900	76
1910	92
1920	106
1930	123
1940	132
1950	151
1960	179
1970	203
1980	226

Административна поделба

Главна статија: Административна поделба на САД

Освен сојузните држави, Соединетите Американски Држави содржат и еден Федерален дистрикт; Федералниот округ Колумбија, каде е сместен Вашингтон. Неколку островски територии се исто така во составот на САД. Тоа се: островите Бејкер; Гуам; Хауланд; Џарвис; Џонсон; Кингмен; Мидвеј; Наваса; Палмира; Вејк; Порторико, како и островските групи Американска Самоа, Американски Девствени Острови и Северни Маријански Острови.

Алабама Алјаска Аризона Арканзас Калифорнија Колорадо Конектикат Делавер Флорида Џорџија

Хаваи Ајдахо Илиноис Индијана Ајова Канзас Кентаки Луизијана Мејн Мериленд

Масачусетс Мичиген Минесота Мисисипи Мисури Монтана Небраска Невада Њу Хемпшир Њу Џерси

Ново Мексико Њујорк Северна Каролина Северна Дакота Охајо Оклахома Орегон Пенсилванија Род Ајленд Јужна Каролина

Јужна Дакота Тенеси Тексас Јута Вермонт Вирџинија Вашингтон Западна Вирџинија Висконсин Вајоминг

Политички систем

Главна статија: Политика на САД

Изборниот процес за избор на претседател на САД е сложен и во одредена мера индиректен. Изборите за претседател секогаш се организираат на почетокот на ноември (секогаш во вторник) и на нив граѓаните непосредно гласаат за еден од кандидатите. Сепак, формалниот избор на претседател се спроведува во декември, кога избраните претставници на т.н. „Изборен колеџ“ (Electoral college) го претвораат својот глас за еден од кандидатите. Според тоа, на изборите во ноември граѓаните фактички избираат ги претставниците на „Изборниот колеџ“, кои подоцна го избираат претседателот на САД. Бројот на претставниците во „Изборниот колеџ“ е 538, така што за да стане некој кандидат претседател мора да освои најмалку 270 „изборни гласови“. Овие гласови се распределени различно по одделни држави. Всушност, секоја држава има по два „изборни гласа“, но исто така, секоја држава носи и дополнителен број гласови, во зависност од бројот на жителите. На пример, државата Калифорнија носи 55 „изборни гласови“, Тексас носи 38 гласови, Флорида носи 29 гласови, Охајо носи 18 гласови, Колорадо носи 9 гласа, Небраска носи три гласа итн. Притоа, во секоја држава, освојувањето на „изборните гласови“ е според принципот дека победникот ги добива сите гласови. На пример, ако во една држава, кандидатот А освоил еден глас повеќе до кандидатот Б, тогаш кандидатот А е победник и тој ги освојува сите „изборни гласови“ во таа држава, односно гласовите не се делат меѓу кандидатите во зависност од бројот на гласачите кои гласале за нив. На пример, на претседателските избори во 2000 година, разликата во гласовите меѓи кандидатите Џорџ Буш и Ал Гор била многу тесна и на крајот, во државата Флорида победил Буш со само 537 гласови повеќе, но со тоа ги освоил сите „изборни гласови“ во Флорида, кои му овозможиле да стане претседател на САД, иако Гор освоил повеќе вкупно гласови во целата земја.

Стопанство

Главна статија: Економија на САД

Демографија

Главна статија: Демографија на САД

Најголемите градови

Главна статија: Список на градови во САД по население

1. Њујорк, Њујорк- 23,008,278
2. Лос Анџелес, Калифорнија - 3,694,820
3. Чикаго, Илиноис - 2,896,016
4. Хјустон, Тексас - 1,953,631
5. Филаделфија, Пенсилванија - 1,517,550
6. Финикс, Аризона - 1,321,045
7. Сан Диего, Калифорнија - 1,223,400
8. Далас, Тексас - 1,188,580
9. Сан Антонио, Тексас - 1,144,646
10. Детроит, Мичиген - 951,270
11. Сан Хосе, Калифорнија - 894,943
12. Индијанаполис, Индијана - 791,926
13. Сан Франциско, Калифорнија - 776,733
14. Џексонвил, Флорида - 735,617
15. Колумбус, Охајо - 711,470
16. Остин, Тексас, Тексас - 656,562
17. Балтимор, Мериленд - 651,154
18. Мемфис, Тенеси - 650,100
19. Милвоки, Висконсин - 596,974
20. Бостон, Масачусетс - 589,141

Култура

Главна статија: Култура во САД

САД како тема во уметноста и во популарната култура

САД како тема во книжевноста

• „Американски мјузикхол“ - краток расказ на рускиот писател Данил Хармс.

САД како тема во музиката

• „Пит, и тоа е Америка“ (хрватски: Pit i to je Amerika) - песна на хрватската рок-група Азра (Azra) од 1981 година.
• „Најбараниот во АмериКККа“ (англиски: AmeriKKKa's Most Wanted) - песна од истоимениот албум на американскиот рапер Ајс Кјуб (Ice Cube) од 1990 година.
• „Исто како САД“ (англиски: Just like the USA) - песна на британската група Ацтек камера (Aztec Camera) од 1984 година.
• „Американски сон“ (англиски: American Dream) - песна на американската хард-кор група Бед релиџн (Bad Religion).
• „Goodbye America“ — песна на југословенската рок-група Бијело дугме.
• „Млади Американци“ (англиски: Young Americans) - песна од истоимениот албум на британскиот поп-рок-музичар Дејвид Боуви (David Bowie) од 1975 година.
• „За Америка“ (англиски: For America) - песна на американскиот музичар поп-рок-музичар Џексон Браун (Jackson Browne).
• „Помогнете да ја спасиме младината на Америка“ (англиски: Help save the youth of America) - песна на британскиот рок-музичар Били Брег (Billy Bragg) од 1986 година.
• „Децата во Америка“ (англиски: Kids in America) - песна на британската поп-пејачка Ким Вајлд (Kim Wilde) од 1981 година.
• „Некаде во Америка има улица наречена според татко ми“ (англиски: Somewhere in America there's a street named after my Dad) - песна на американската поп-група Was (Not Was)) од 1988 година.
• „Исусовите деца на Америка“ (англиски: Jesus Children Of America) - песна на американскиот музичар Стиви Вондер (Stevie Wonder) од 1973 година.
• „L'America“ (француски: L'America) - песна на американската рок-група Дорс од 1971 година.
• „САД“ (англиски: USA) - песна на британската панк-група Експлоитед од 1982 година.
• „Америка чека“ (англиски: America Is Waiting) - песна на Брајан Ено и Дејвид Брн од 1981 година.
• „Америка“ - песна на српската рок-група Идоли од 1981 година.
• „Елвис Пресли и Америка“ (англиски: Elvis Presley and America) - песна на ирската рок-група У2 од 1984 година.
• „Кој ќе преживее во Америка“ (англиски: Who Will Survive In America) - песна на американскиот рапер Кање Вест (Kanye West) од 2010 година.
• „САД ми се толку здодевни“ (англиски: I'm So Bored With The U.S.A.) - песна на британската панк-рок група Клеш (The Clash) од 1977 година.
• „Американец без солзи“ (англиски: American Without Tears) - песна на британскиот рок-музичар Елвис Костело (Elvis Costello) од 1986 година.
• „Крал на Америка“ (англиски: King Of America) - музички албум на Елвис Костело од 1986 година.
• „Американски сон“ (англиски: American dream) - песна на американската група ЛЦД Саундсистем (LCD Soundsystem) од 2017 година.
• „Кога белата Америка би ја кажала вистината само еден ден, нејзиниот свет би се распаднал“ (англиски: IfWhiteAmericaToldTheTruthForOneDayIt'sWorldWouldFallApart) — песна на британската рок-група Меник стрит причерс (Manic Street Preachers) од 1994 година.
• „Американски достигнувања“ (англиски: American Achievements) — песна на американската хардкор-панк група Millions Of Dead Cops од 1982 година.
• „Американски кошмар“ (англиски: American Nightmare) — песна на американската панк-рок група Мисфитс (The Misfits) од 1985 година.
• „Глув како камен во САД“ (англиски: Stone Deaf In The USA) — песна на британската рок-група Моторхед (Motö̲rhead) од 1987 година.
• „Назад во САД“ (англиски: Back In The USA) — песна на американската рок-група MC5 од 1970 година.
• „Мис на Америка“ (англиски: Miss America) - музички албум на канадската рок-музичарка Мери Маргарет О'Хара (Mary Margaret O'Hara) од 1988 година.
• „Америка“ - песна на македонската група ПМГ Колектив од 2015 година.
• „Америка и Англија (Ќе биде земја пролетерска)“ (српски: Amerika I Engleska (Biće Zemlja Proleterska)) - песна на црногорскиот музичар Рамбо Амадеус од 1989 година.
• „САД“ (англиски: USA) - песна на американската хард-кор група Реган Јут (Reagan Youth).
• „Мис тинејџерка на Америка“ (англиски: Miss Teen America) - песна на американската хард-кор група Реган Јут.
• „Мала Америка“ (англиски: Little America) - песна на американската рок-група Р.Е.М. (R.E.M.) од 1984 година.
• „Американски рулет“ (англиски: American Roulette) - песна на американскиот рок-музичар Роби Робертсон (Robbie Robertson) од 1987 година.
• „Америка“ (англиски: America) - песна на американското поп-рок дуо Сајмон и Гарфанкел (Simon & Garfunkel) од 1968 година.
• „Американецот“ (англиски: The American) — песна на британската рок-група Simple Minds од 1981 година.
• „Роден во САД“ (англиски: Born in the U.S.A.) - песна од истоимениот албум на американскиот рок-музичар Брус Спрингстин (Bruce Springsteen) од 1984 година.
• „САД, 1980-ти - 1990-ти“ (англиски: U.S. 80's - 90's) - песна на британската рок-група Фол од 1986 година.

Користена литература

• „Историја“ од Јорданка Патковиќ.