Кочани

Кочани
Кочани
	град
	Панорама на Кочани
Знаме	Грб
	; Местоположба на Кочани во Македонија
	КочаниМестоположба на Кочани во Македонија
	Координати: 41°55′00″N 22°25′00″E / 41.91667° СГШ; 22.41667° ИГДКоординати: 41°55′00″N 22°25′00″E / 41.91667° СГШ; 22.41667° ИГД
Држава	Република Македонија
Регион	Источен Регион
Општина	Општина Кочани
Управа
• Градоначалник	Љупчо Папазов (ВМРО-ДПМНЕ)
Надм. вис.	350−420 м
Население (2021)
• Вкупно	24,632
Часовен појас	UTC+1
• Лете (ЛСВ)	UTC+2 (UTC)
Повик. бр.	+389 033
Рег. таб.	KO
Мреж. место	www.kocani.gov.mk

Кочани — град во источниот дел на Република Македонија со 28.330 жители, седиште на истоимената општина. Градот лежи во Кочанското Поле и е познат по кочанскиот ориз и геотермалната вода.

Легенда за потеклото на иметоУреди

Фонтана во Кочани која го симболизира оризот

Многу одамна, на печалба во Кина бил еден човек по име Кочо. Работел што работел, по долги години решил да се врати во родниот крај. Бидејќи во Кина оризот бил основна храна, на заминување решил со себе да понесе и ориз со надеж дека оваа земјоделска култура ќе успее во неговиот крај. Со себе понел мала количина од ова бело злато со цел лесно и без проблеми да го пренесе од царство во царство. При влегувањето во царството во кое се наоѓало и неговото родно место наишол на проблеми: оризот бил забранет за внесување во каква било форма. Сепак, Кочо не сакал да се откаже од намерата да го внесе оризот. Се мислел и на крајот се сетил. Дознал дека гуските како трговска стока не биле забранети за внесување. Купил гуски, им го дал оризот да го изедат, а потоа ги заклал. По влегувањето ги очистил и од нив го извадил оризот. Така Кочо го пренел оризот од Кина, започнал да го произведува, со што му дал нов белег и култура на овој крај, а според неговото име, местото каде што започнал да се одгледува оризот – го добило името Кочани.^[1]

Македонскиот револуционер Ѓорче Петров во својата книга „Материјали по изучувањето на Македонија“ издадена во 1896 година, запишал едно друго предание и легенда за настанокот и потеклото на името на градот Кочани. Имено, градот Кочани некогаш бил погоре по реката на местото на село Гратче, а местото на сегашното Кочани било блато и по него паселе цели стада свињи^[2]. Тука биле „кочините“ (места во кои ги затвораат свињите) на граѓаните од кое што и новооснованиот град бил наречен Кочани^[2]. Во некој бој жителите на градот биле исклани и се пролеала толку крв што од неа се образувала бразда во која се удавил еден јунец^[2]. После битката градот се преместил кај кочините и се нарекол Кочани^[2].

ИсторијаУреди

АнтикаУреди

Како и за други населби во Македонија и за Кочани со сигурност не може да се тврди кога е основано. Според преданијата, раширени меѓу населението, Кочани настанало од населбата што се наоѓала северно од денешната местоположба, во долината на Кочанска Река. Траги од таа населба (остатоци од висок бедем, римска и византиска керамика, питоси и сл.) се пронајдени на наоѓалиштето Долно Градиште во реонот на селото Долно Гратче. Во извесен период жителите на населбата се повлекле кон рамнината и го населиле просторот на денешното Кочани. Во градот и неговата околина се откриени повеќе наоѓалишта од железното време, меѓу кои извесни истражувања се вршени на наоѓалиштата Текешински Лозја, Барутница и Алењак. Исто така, направени се сондажните истражувања на наоѓалиштето Лукобија каде е откриена некропола од римскиот период, односно II-III век, во која се пронајдени предмети од керамика и друг движен материјал, како и остатоци од бедем што упатува на постоење на тврдина или заштитен бедем на некој град или пак населено место.

Археолошкиот материјал, откриен на левиот брег на Кочанска Река во реонот на денешниот град, укажува дека овој простор бил населен уште во најстари времиња. Тоа води кон заклучок дека ова населено место израснало од некогашната трачка станица Транупара, која според Појтингерова табла (Tabula Peutingeriana - карта на воените патишта на Западното Римско Царство од IV век) се наоѓала на околу 30 милји од градот Астибо.

Среден векУреди

Мамуза (острога) од Оризари, Кочани, ран XIII век

За првпат во пишан документ Кочани (Кочъни) се споменува во 1377 година во една грамота, во која деспотот Јован Оливер му ја доделува црквата „Св. Димитрија“ на градот. Ако се искористат податоците што ги нуди грамотата на Јован Оливер, може да се констатира дека Кочани, како населба под тоа име, постоело многу порано од 1337 г. бидејќи тој не ја подигнал црквата. Таа постоела и имала поголем неподвижен имот во кој спаѓало и селото Јастребница (денешно Јастребник). По Јован Оливер овде завладеал феудалецот Константин Дејанов, а потоа градот потпаднал под ропство на османлиските Турци.

Кула во Кочани, градена во втората половина на XVII век, а имала станбено-одбранбена функција

Според пишувањата на турскиот патописец Евлија Челебија, на пописот од 1519 година, Кочани било село со едно муслиманско и 54 христијански семејства и 12 неженети христијани (Tapu defteri 169, 170). Состојбата битно не се изменила ни во наредните децении. Во пописот од 1573 година е забележано дека сè уште преовладува христијанското население (50 семејства и 50 неженети), бидејќи и во таа година само едно семејство било муслиманско (Tapu defteri 85, 446-447). Како населено место, Кочани плаќало пазарна такса која во истата година изнесувала 2.201 акче (турска платежна единица од тоа време) (Tapu defteri 437). Интересно е дека едно од двете кочански маала во тој период го носело името Самоков, веројатно по самоковот кој тука работел и на феудалецот му носел годишна рента од 60 акчиња. Според Челебија, во 1660 година, Кочани брои 600 куќи, покриени со трска и ќерамиди и мала чаршија, составена од 15 дуќани. Имало една џамија, месџит, мала управна зграда (уќумат)...Во касабата повеќе живеело христијанско население, а муслимански куќи, имало само десет. Куќите на познатите браќа Ќазим-бег и Мехмед-бег биле вистински дворци кои служеле како конаци за патниците.^[3] Во тој период во Кочани живееле околу 3.000 жители, исто колку и Куманово, на пример. Од овој период потекнуваат и двете, постојни, средновековни кули во градот, од кои едната е обновена и во неа се наоѓа мала музејска збирка. Според едно предание од 1870 година, Кочани и неговата околина се зафатени од чума. По оваа епидемија, населението во градот двојно се намалува, па во градот остануваат само 300 куќи. Во тоа време, од страна на турските власти биле колонизирани поголем број семејства - муслимани од Мала Азија. Новодојдените жители од Ориентот главно го населиле средниот дел од градот, во којшто претходно имало изградено џамија, додека македонското-христијанско население живеело во јужниот дел од населбата. Во почетокот на 19 век во градот се забележува извесен напредок во поглед на просветата и културата. Затоа, многу рано, уште во 1816 година во Кочани се споменува училиште во кое учителствувал јеромонахот Антоние.^[3]

Кон крајот на XIX век, поточно во 1878 година, во градот се доселиле Маџири од Русија и Бугарија и Власи од Крушево. Овие доселеници формирале свои маала, Маџи Маало кое се простирало североисточно од месноста наречена „Лукобија“, како и Влашко Маало, кое во тоа време имало 35 куќи.^[3]

XX векУреди

Кочани во 1903 г.

Кочани во 1942 г.

Во областа на политиката активно учествувале и жителите на тогашната општина Кочани, која се наоѓала во состав на Кралството СХС (Србија, Хрватска и Словенија). Така, на изборите за тогашната Уставотворна скупштина што се одржале на 28 ноември 1920 г. е регистрирано дека во Кочани имало вкупно 930 избирачи, а во целата Кочанска околија нивниот број изнесувал 5.678. На изборите во 1927 г. бројот на избирачите се зголемил на 1.173, а во 1935 г. на 1.387.

Во однос на занаетчиството, забележано е дека во 1918 г. во Кочани имало вкупно 140 занаетчии, во 1934 г. нивниот број изнесувал 215, а до почетокот на Втората светска војна имало 369 занаетчиски дуќани.^[4]

Статистичките податоци од 1965 г. говорат за зголемување на бројот на жителите на околу 13.000, а денеска Кочани е општински и регионален центар со околу 30.000 жители.

МестоположбаУреди

Градот Кочани се наоѓа на 120 км оддалеченост од главниот град Скопје, поточно ја зазема северната страна на Кочанска Котлина и го зафаќа просторот од двете страни на Кочанска Река. Градот има јужна поставеност во однос на 2252 метри високите Осоговски Планини, а 8 км јужно од Кочани плодното Кочанско поле завршува и почнува планината Плачковица. Кочани лежи на 350 до 450 метри надморска височина. Во близина на Кочани е познатиот зимски туристички центар Пониква до кој води асфалтиран пат во одлична состојба, долг околу 20 км.

Сообраќајна поврзаностУреди

Низ градот поминува магистралната сообраќајница M-5 која тргнува од Охрид, и преку Битола, Прилеп и Велес (70 км) се поврзува со Штип (30 км), а преку неа излегува на автопатот Е-75 (Скопје-Гевгелија), односно со оваа сообраќајница Кочани е поврзан со Централна и Западна Македонија. На исток овој патен правец продолжува кон Македонска Каменица (30 км), Делчево (55 км) и граничниот премин со Република Бугарија (65 км), односно Благоевград. На југоисток, кон Виница (10 км) води квалитетен пат чија траса продолжува кон Берово (60 км) На север, кон Осогово, од Кочани водат три патни правци; едниот по долината на Кочанска Река, до вештачкото езеро Гратче (6 км), а потоа по планински пат преку Јастребник до месноста Лопен; вториот преку селото Бели води до Пониква и понатаму по земјен пат до истата месност, од каде двата патни правца продолжуваат до Крива Паланка; третиот правец води преку Припор и Речани до подножјето на Царев Врв. На северозапад Кочани е поврзан со Пробиштип (36 км) и Кратово (48 км).

Исто така, во 1926 г. до Кочани е изградена железничка пруга која го поврзува со Штип, Велес и Скопје.

Во близина на врвот Пониква на Осогово, како проширување на самиот асфалтен пат, во средината на 70-те години е изградена и полетно-слетна патека во должина од околу 1.200 метри, чија првична намена била планирана за воени цели.

НаселениеУреди

Според статистиката на Васил К’нчов („Македонија, Етнографија и статистика“) од 1900 година, во Кочани живееле 5.950 жители, од кои 2.800 Македонци, 2.600 Турци и 360 Роми, 150 Власи и 40 Албанци.^[5]

Во првиот организиран попис на СФР Југославија од 1948 година, во Кочанскиот срез имало 41.298 жители, од кои 6.657 во градот Кочани, 2.568 во Виница, а 32.073 во селата (Кочанско Поле, Осоговија). Од етнички аспект, населението го сочинувале 33.171 (80,3 %) Македонци, 6.053 (14,6 %) Турци, 680 (1.64 %) Роми, 117 Срби и 1.277 останати.^[6]

Според пописот на населението од 2002 година, во градот имало 28.330 жители и спаѓал во групата на средни градови.^[7] Приградската населба Оризари, која во официјалните пописи се води како посебно населено место, веќе е споена со градот и заедно со неа, Кочани има 32 106 жители.^[8]

Етнички групи^[8]

Македонци			90,82 %
Роми			6,89 %
Турци			1,11 %
Власи			0,68 %
други			0,27 %
Срби			0,22 %
Бошњаци			0,004 %

Следува табела на националната структура на населението (без Оризари)^[9]

Националност	Вкупно
Македонци	25 730
Турци	315
Роми	1 951
Албанци	0
Власи	193
Срби	63
Бошњаци	1
Други	77

Јазик

Во градот се зборуваат следниве јазици^[8]:

Јазици^[8]

македонски			91,18 %
турски			5,25 %
ромски			2,67 %
влашки			0,51 %
српски			0,19 %
други			0,19 %
албански			0,004 %
бошњачки			0,004 %

Јазик	Вкупно	Удел (%)
македонски	25.832	91,18
албански	1	0,004
турски	1.487	5,25
ромски	757	2,67
влашки	145	0,51
српски	54	0,19
бошњачки	1	0,004
други	53	0,19

Вероисповед

Во Кочани се застапени следните религиски групи^[8]:

Религија^[8]

Православие			89,83 %
Ислам			8,02 %
други			1,97 %
Протестантство			0,11 %
Католицизам			0,07 %

Вероисповед	Вкупно	Удел (%)
Православни	25.448	85,83
Муслимани	2.272	8,02
Католици	21	0,07
Протестанти	31	0,11
други	558	1,97

Низ годините ова било вкупното население и етничка припадност на населението во градот Кочани:

Население во минатото

Година	Нас.	±%
1948	6.657	—
1953	8.034	+20.7%
1961	11.011	+37.1%
1971	17.257	+56.7%
1981	23.378	+35.5%

Година	Нас.	±%
1991	27.236	+16.5%
1994	26.364	−3.2%
2002	28.330	+7.5%
2021	24.632	−13.1%

Години	Македонци	Албанци	Турци	Роми	Власи	Срби	Бошњаци	Ост.	б.п.	Вкупно
1948	—	—	—	—	—	—	—	—	—	6.657
1953	6.266	11	695	754	58	126	—	124	—	8.034
1961	9.412	3	832	—	—	104	—	660	—	11.011
1971	15.325	11	1.023	637	—	72	—	189	—	17.257
1981	20.859	1	517	1.144	105	82	—	670	—	23.378
1991	24.573	1	787	1.366	128	68	—	313	—	27.236
1994	24.393	0	526	1.088	177	73	—	107	—	26.364
2002	25.730	0	315	1.951	193	63	1	77	—	28.330
2002	20.229	12	138	1.892	169	36	11	118	2.027	24.632

* Извор: Државен завод за статистика на Република Македонија (1948-2021), според податоци од официјалните пописи во соодветните години

Населението во Кочани зборува на штипско-кочанскиот дијалект, како дел од источната група на источното и јужното наречје на македонските дијалекти.

Населби и маалаУреди

Поглед на поновиот западен дел на Кочани, населбата Текешински Лозја од Споменикот на слободата

Градот Кочани се дели на повеќе населби и маала, кои освен по името, меѓусебно се разликуваат по својата местоположба, старост и урбанизиран развој. Меѓу населението познати се со следниве имиња:

14. Бригада
Доклевец
Бавчалук
Бејрут
Белско Маало
Филтер
Калиманова Глава
Крушарско Маало
Недопирливите
Сиви Дом
Стришани
Текешински лозја
Турско Маало
Усова Чешма
Циганско Маало

Местоположба и климаУреди

Центарот на Кочани

Кочани е сместен на северната страна од Кочанска Котлина, на местото каде што Кочанска Река ја напушта Осоговијата и ја проширува својата долина. Сместен е на двата брега на реката, од исток заграден со Доклевски рид (450 м.) и од запад со Локобија и Алењак (524 м.). Спрема југ е отворен и нема граница, бидејќи на таа страна е Кочанско Поле, додека на север е долгата и тесна клисура која постепено се затвора.

Кочани лежи на географска широчина од 41 степен и 55 минути (што значи дека е понајуг од Скопје), а на географска должина од 22 степени и 25 минути источно од Гринич.

Климата во Кочани во голема мера зависи од положбата на градот, како и од конфигурацијата на теренот. Таа се одликува со релативно високи температури и малку врнежи. Просечната годишна температура изнесува околу 13,5^о С, што значи дека е иста со онаа во Струмица, а повисока од онаа во Скопје или Прилеп. Годишната температурна разлика во Кочани е доста голема и таа изнесува 22,4^о С. Се јавуваат екстремно високи и ниски температури. Така на 22 август 1952 г. е забележана температура од 56,5 степени Целзиусови, а на 26 јануари 1963 г. живата во топломерот се спуштила на - 35,6^о С.^[4]

Природни ресурсиУреди

Дел од Кочанска Котлина со поглед на Кочани на зајдисонце

Кочанската Котлина е најголем термален басен на води со високи температури на Балканскиот Полуостров. Во него досега се направени 18 дупнатини од кои 14 се самоизливни, а водоносните хоризонти се јавуваат на длабочина од 86 до 1096 метри, со штедрост од 2,2 до 350 л/сек и температура од 50 до 80^о С.

Термални изворишта се јавуваат кај селата Долни Подлог и Бања, при што кај Долни Подлог се користат две дупнатини длабоки 35 и 460 метри, со штедрост од 300 л/сек и просечна температура од 78^о С. Во селото Бања има самоизливни термални води со штедрост од 30 л/сек и температура од 63^о С.^[10]

СтопанствоУреди

Книга за кочанскиот ориз (Стиснете на сликата за да ја отворите и читате во целост)

Според податоците од Државниот завод за статистика во 2007 година во Кочани имало вкупно 4.859 поединечни земјоделски стопанства со вкупна расположлива површина на земјиштето од 6.137 ха. Од оваа површина под жито засеани биле 3.086 ха, под зеленчук 451 ха, под фуражни култури 177 и под индустриски култури 29 ха.^[11]. Уште од дамнешни времиња, Кочани и Кочанско се надалеку познати во Македонија и на Балканот како област - најголем производител на ориз.

Во 2008 година пак, имало 558 трговски објекти на мало и 77 угостителски објекти.^[12]^[13]. Познати индустриски капацитети во Кочани се: фабриката за делови во автоиндустријата „Руен“, печатницата „Европа-92“ и од поново време странските инвестиции „Амфенол“, „Антура“ и „Геерлофс“.

ОбразованиеУреди

Основното образование во Кочани се изведува во четири основни училишта во градот (“Никола Карев“, “Св. Кирил и Методиј“, “Раде Кратовче“ и “Малина Попиванова“) и едно во населбата Оризари (“К. П. Мисирков“). Средното образование е застапено во двете средни училишта - гимназијата “Љупчо Сантов“ (каде има и економски паралелки), електро-машинското училиште “Ѓошо Викентиев“. Од 1956 г. работи и основното музичко училиште "Ристо Јуруков".

Од јуни 1941 година во Кочани работи и библиотеката “Искра“, што ги опслужува граѓаните од општината и регионот.

КултураУреди

Традиционална жетва на ориз за време на манифестацијата Денови на оризот

Кочани е домаќин на Драмскиот аматерски фестивал (ДАФ), културна манифестација од национален карактер што се одржува еднаш годишно, во последната седмица на мај, и на која настапуваат најдобрите аматерски драмски ансамбли од Македонија. Исто така, значајна е културната манифестација Денови на оризот, посветени на кочанското “бело злато“, исполнета со низа свечености и празнувања на почетокот на жетвата на оризот во кочанскиот регион, како и манифестацијата “Петровденски конаци“^[14], поврзана со одбележувањето на празникот на градот - Петровден.

Литературниот клуб „Копнеж“, што работи во рамките на библиотеката „Искра“, е носител на две културни манифестации: Детскиот поетски фестивал „Мајски цвет“ (од национален карактер) и Месец на книгата.

СпортУреди

Во Кочани активни се следните спортски екипи:

градски фудбалски клуб „Осогово“
женски фудбалски клуб „Кочани“
кошаркарски клуб „Баскет Дино“
боречки клуб „Спартак“
клуб за гимнастички спортови „Партизан“
футсал клуб „Унипаб“
ракометен клуб „Младинец“
пингпонгарски клуб „Кочани“
карате-клуб „Кочани“
карате-клуб „Партизан“
карате-клуб „Ипон“
џудо-клуб „Гладијатор“
клуб за реален аикидо „Нико“
велосипедски клуб „Електрика“
клуб за планински велосипедизам „Поскок“
планинарски спортски клуб „Осогово“
клуб за планинарски спортови „Москито“
спортско риболовно здружение „Кочански рибар“
шаховски клуб „Кочани“
фудбалска школа „Фудбал старс“
фудбалска школа „Младост Тошев“
фудбалска школа “Кочани“

Верски објектиУреди

Во Кочани има повеќе верски објекти:^[15]

Црквата „Св. вмч. Георгиј“

Црква „Св. вмч. Георгиј“ - изградена во 1917 година;
Црква „Покров на Пресвета Богородица“ - камен-темелникот е поставен на 9 декември 1994 година, а осветена е на 24 октомври 1998 година. Се користи како крстилница;
Црква „Свето Благовештение“ - камен-темелникот е поставен на 11 октомври 2009 година. Се наоѓа во населбата Валог ;
Црква „Свето Преображение“ - камен-темелник поставен во 2006 година. Се наоѓа во населбата Усова Уешма;
Црква „Рождество на Пресвета Богородица“ - се наоѓа во кругот на фабриката „Ледер“;^[16]
Црква „Св. Ѓорѓи“ - манастирска црква во Кочански Дол;
Црква „Св. Петка“ - манастирска црква во Кочански Дол;
Црква „Св. Јован Богослов“ - манастирска црква во Кочански Дол;^[17]
Црква „Св. Петка“ - црква-параклис пред фабриката Амфенол;
Евангелско - методистичка црква;
Џамија Дуди Ханум

Археолошки наоѓалиштаУреди

Ова е табела на археолошките наоѓалишта во Кочани, подредени по азбучен ред:^[18]

Наоѓалиште	Тип	Период
Алењак	некропола	железно време
Бавчалак	некропола	доцен среден век
Барутница	населба	римско време
Влашки Ливади - Влашки Бунар	населба	доцен среден век
Горица	населба	железно и римско време
Гропче	некропола	среден век
Кругот На Касарните	некропола	римско време
Раечки Рид	населба	доцноантичко време
Стари Лозја - Лукобија	некропола	римско време
Тикишински Лозја	некропола	железно време
Трештена Скала	осамен наод	бронзено време
Цигански Рид	некропола	среден век
Црница	некропола	римско време
Шилести Рид	градиште и некропола	доцноантичко време

Збратимени градовиУреди

Во изминатите години Кочани е збратимен со следните градови:

Приказна за орачот

Извадок од говор на жена од Кочанско, на месниот штипско-кочански дијалект

Проблеми со пуштањето? Помош.

ЛичностиУреди

Александар Алексиев, романописец, критичар, книжевен историчар и театролог
Александар Манов, офицер и војвода на ВМОК
Борис Стојчев, театролог и публицист
Бранко Пендовски, писател
Благоја Попов, претседател на Владата на СРМ (1974 - 1982)
проф. д-р Благој Попов, математичар
Кирил Ѕ'мбов, јадрен физичар
д-р Константин Апостолов, лекар специјалист по микробиологија
Кочани Оркестар, блех оркестар
Лазар Бабамов, агроном
Малина Попиванова, револуционерка
проф. д-р Миле Хаџи Василев, правник
Насе Насев, спортски директор на МОК (Македонски Олимписки Комитет)
Никола Вражалски, правник
Ристо Јуруков, музички педагог
Сашко Насев, писател, драматург и поранешен амбасадор на Република Македонија во Канада
Стефан Попиванов, револуционер
Стево Теодосиевски, музички уметник
Симеон Иванов - Канго, гитарист, рок-музичар
Цеко Стефанов, поет, прозаист, драмски автор, новинар и публицист
Харалампие Манчев, лекар специјалист, прв македонски медицински истражувач
Андреј Василев, германски хокеар^[19]^[20]