Македонска книжевност
Македонската книжевна историја започнува со основањето на Охридската книжевна школа во Охрид во југозападна Македонија во 9 век со помош на св. Климент Охридски. Карактеристично за оваа книжевна школа е единството на јазични и правописни црти и продолжувањето на кирилометодиевската дејност и традиција. Со помош на Охридската книжевна школа народот го пронашол својот народен, јазичен и културен идентитет. Има повеќе писмени извори од овде како: Добромириевото евангелие, Македонското евангелие на поп Јован, Охридскиот апостол, Битолскиот триод и други.
.svg)
|
Периодизација
уредиМакедонската книжевност е поделена на три големи периоди, кои понатака се делат на уште неколку. Периодите на македонската книжевност се[1]:
- Стара македонска книжевност- 9 до 18 в.
- од христијанизацијата на Македонија до турската инвазија - 9 до 14 в.
- од турската инвазија до 18 век
- Нова македонска книжевност- 1802 до 1944
- преродбенички период
- револуционерен период
- меѓувоен период
- Современа македонска книжевност- 1944 - денес
Стара македонска книжевност
уредиСтара македонска книжевност е поим со кој се опфаќа книжевноста на црковнословенскиот јазик од македонската редакција. Старата македонска книжевност е поделена на два поголеми историски периода, пред отоманското завладување на Македонија и за време на отоманската власт на Балканскиот Полуостров. Охрид со својата Охридска книжевна школа, Кратово со својата Кратовска книжевна школа и Лесново со својата Лесновска книжевна школа биле центрите каде се твореле дела на црковнословенски јазик од македонска редакција. Овој период е карактеристичен по својата религиска содржина, како и развојот и формирањето на македонските дијалекти со своите јазични одлики, кои почнале да се одделуваат и разликуваат од општословенската јазична практика.
Нова македонска книжевност
уредиНовата македонска книжевност е период од историјата и развојот на македонската книжевност кој ги опфаќа XIX и XX век век. Според периодизацијата на македонската книжевност, овој период започнува во преродбениците во 19 век и трае до Втората светска војна, кога започнува периодот на современата македонска книжевност. Овој период се дели на три мошне важни помали периоди: преордбенички, револуционерен и меѓувоен. Со основањето на новата македонска книжевност, започнало и втемелувањето на современиот македонски јазик. Праксата да се пишува и објавува дела пишани на црковнословенски јазик од македонска редакција постепено се изоставала и започнало да се користи македонскиот народен говор во пишана форма. Оваа пракса е особено видлива и карактеристична за преродбеничкиот период на новата македонска книжевност, каде, меѓу другите, охридскиот, струшкиот, велешкиот, галичкиот, прилепскиот, битолскиот и тетовскиот говор ги исполнуваат страниците на книгите на голем број македонски преродбеници и револуционерни дејци. Периодот на новата македонска книжевност опфаќа плејада значајни личности и столбови на македонската национална книжевност, започнувајќи од Јоаким Крчовски, Кирил Пејчиновиќ, Партенија Зографски, па преку Крсте Мисирков, Христо Смирненски, Никола Вапцаров, Ѓорѓија Пулевски, па сè до Коста Рацин, Васил Иљоски, Коле Неделковски и многу други.
Современа македонска книжевност
уредиСовремената македонска книжевност, или книжевноста на македонскиот јазик од завршувањето на Втората светска војна па сè до денес, е еден од најбогатите книжени периоди во историјата на јазикот. Овој период е карактеристичен првично по употребата на стандардниот пишан јазик, а што е поважно и забрзаното збогатување на македонскиот книжевен фонд. Грубо гледано, овој временски период започнал од завршувањето на Втората светска војна, некаде во 1943/ 1944 година од првата генерација македонски писатели,[2] како што се: Славко Јаневски, Блаже Конески, Стале Попов, Ацо Шопов, Гане Тодоровски, Анте Поповски, Владо Малески, Матеја Матевски, Ташко Георгиевски, Ѓорѓи Абаџиев, Иван Точко, потоа Петре М. Андреевски, Влада Урошевиќ, Добре Тодоровски, Богомол Ѓузел, Радован Павловски, Венко Андоновски, па сè до современите автори родени во последните децении од минатиот век: Гоце Смилевски, Лидија Димковска, Славчо Ковилоски, Јовица Тасевски - Етернијан, Стефан Марковски, Жарко Кујунџиски, Петар Андоновски, Румена Бужаровска, Ненад Јолдески и другите, современата македонска книжевност изобилува со плодни автори - романописци, драматурзи, поети, раскажувачи и патописци. Паралелно со збогатувањето на македонскиот книжевен фонд, цврсто се втемелила и книжевната критика, која особено се развила со воспоставувањето на вискообразовните институции во слободната македонска држава, како и во периодот на книжевните полемики, каде како посебно место зазеле критичари како Димитар Митрев, Георги Старделов, Милан Ѓурчинов и други.
Современа македонска поезија
уредиЗа време на Народноослободителната борба, во македонската книжевност се појавиле поетски творби кои на едноставен, народен начин, популарно и баладично пееле за воените подвизи на партизаните. Тие песни биле проткаени со романтичарски занес, а асоцијативно-баладната форма на песните претставувала продолжение македонската народна песна. Во првите години по војната се забележуваат и првите преодни чекори меѓу романтичарскиот идеал и градителскиот вознес од ослободувањето, но творечките обиди во првите повоени години заостануваат зад современите естетски стандарди. Сепак, според хуманата порака, овие творби остануваат автентични, неповторливи и прифатливи и до поголема временска дистанца.[3]
Во есеите „Еден опит“ и „За поезијата“, Блаже Конески забележува дека современата македонска поезија прилично доцна почнала да се оддалечува од нејзината фолклорна фаза во која таа била тесно поврзана со народната поезија. Така, тој истакнува дека во творештвото на Кочо Рацин сè уште дејствува жив, иако редуциран, модел на традиционалниот поетски јазик. Подоцна, во натамошниот развој на македонската поезија се корителе само одделни елементи од традиционалниот поетски израз, и тоа само тогаш кога се сакало да се постигне некоја посебна стилска цел. Во таа смисла, може да се забележи постепена трансформација на поетскиот јазик во моментот кога современата уметничка поезија се одделила од усната народна поетска традиција.[4]
| СОВРЕМЕНА МАКЕДОНСКА ПОЕЗИЈА | |||
|---|---|---|---|
| ПРВА ГЕНЕРАЦИЈА | ПЕРИОД НА АКТИВНОСТ | ВТОРА ГЕНЕРАЦИЈА | ПЕРИОД НА АКТИВНОСТ |
| Ацо Шопов | 1944 - 1980 | Анте Поповски | 1955 – 1995 |
| Славко Јаневски | 1945 - 1998 | Матеја Матевски | 1956 - 2000 |
| Блаже Конески | 1945 – 1993 | Петре М. Андреевски | 1960 - 1999 |
| Гого Ивановски | 1946 - 2002 | Радован Павловски | 1961 – 2014 |
| Гане Тодоровски | 1951 - 1995 | ||
Ацо Шопов е автор на првата повоена збирка поезија на македонски јазик, Песни во 1944 година, која претставува и првата печатена книга на стандарен македонски јазик.
Современа македонска проза
уреди| СОВРЕМЕНА МАКЕДОНСКА ПРОЗА | |||
|---|---|---|---|
| ПРВА ГЕНЕРАЦИЈА | ПЕРИОД НА АКТИВНОСТ | ВТОРА ГЕНЕРАЦИЈА | ПЕРИОД НА АКТИВНОСТ |
| Јован Бошковски | 1947 - 1962 | Димитар Солев | 1956 - 1998 |
| Славко Јаневски | 1950 - 2000 | Ташко Георгиевски | 1957 - 1998 |
| Владо Малески | 1950 - 1990 | Томе Момировски | 1957 - сè уште |
| Ѓорѓи Абаџиев | 1950 - 1961 | Петар Ширилов | 1961 - 1988 |
| Коле Чашуле | 1950 - 2002 | Живко Чинго | 1963 - 1989 |
| Јордан Леов | 1952 - 1972 | Петре М. Андреевски | 1964 - 2003 |
| Стале Попов | 1953 - 1966 | Божин Павловски | 1964 - сè уште |
| Иван Точко | 1953 - 1970 | Владимир Костов | 1967 - сè уште |
| Симон Дракул | 1953 - 1997 | Бранко Варошлија | 1968 - 1975 |
| Блаже Конески | 1955 | ||
Јован Бошковски е автор на првата збирка раскази на македонски јазик, Растрел, во 1947 година, Славко Јаневски ја напишал првата повест Улица во 1950 година, која важи за прво поголемо македонско прозно дело, а исто така, тој е автор и на првиот роман на стандарден македонски јазик, Село зад седумте јасени, издаден во 1952 година.
Современиот македонски расказ
уредиМакедонскиот расказ има мала традиција чии далечни корени потекнуваат од „Панонските легенди“, а како прв расказ во вистинска смисла на зборот може да се смета „Прошедба“ на Рајко Жинзифов, напишан во втората половина на 19 век. Исто така, како претходници на македонскиот расказ се јавуваат и неколкуте раскази на Кочо Рацин, Анѓелко Крстиќ, Христо Смирненски и неколку други автори, сите објавени на други јазици (расказите на Рацин и Крстиќ се напишани на српски јазик, оние на Смирненски се на бугарски, а има и автори кои твореле на француски и на англиски јазик). Првата збирка современи македонски раскази била објавена во 1947 година, а тоа е „Растрел“ на Јован Бошковски, збирка која содржи раскази инспирирани од НОБ. И воопшто, до 1951 година, во македонскиот расказ доминирале борбено-револуционерните мотиви и теми, иако се појавиле и други теми, како: печалбарството, поблиското и подалечното минато на Македонија итн. Притоа, акцентот во расказите најчесто бил ставан на трагедијата на поединецот или семејството, но и воодушевеноста и занесот од победата во ослободителната војна и во повоената изградба на татковината. Оттука, во овој период, македонскиот расказ се движел во рамките на социјалистичкиот реализам. Позначајни дела од овој период се: расказите „Прва вечер“, „Ѓурѓина алова“ и „Селанката од Копачка“ на Владо Малески, „Бојана“ на Иван Точко, збирките „Посилна од смртта“ на Јордан Леов и „Изгрев“ на Ѓорѓи Абаџиев, а своите први раскази ги објавиле и Коле Чашуле, Славко Јаневски и Стале Попов, кој дебитирал со двата расказа: „Петре Андов“ и „Мице Касапчето“.[5]
Малку подоцна, група млади книжевници, на чело со Димитар Солев, ја нападнала книжевната постапка на дотогашните писатели, барајќи да се напушти застарениот „раскопачен“ реализам. Димитар Митрев, во тоа време водечкиот македонски книжевен критичар, застанал во одбрана на критикуваната реалистична проза, меѓутоа новите тенденции во македонската проза си го пробиле патот, најпрвин во збирките раскази „Окопнети снегови“ и „По реката и спроти неа“ на Димитар Солев, а потоа и во книгата „Луѓе и птици“ на Јован Бошковски, во „Кловнови и луѓе“ на Славко Јаневски и во „Лозје“ на Блаже Конески која веднаш го привлекла вниманието на критиката и на публиката. Притоа, ниеден од овие писатели не го напуштил целосно реализмот, туку само се свртеле кон психолошката страна на книжевните јунаци, избегнувајќи го црно-белото сликање на ликовите. Кон овие автори се придружиле и Бранко Пендовски, Србо Ивановски, Симон Дракул, Мето Јовановски, Теем Момировски, Томе Арсовски итн., додека Ташко Георгиевски ја најавил т.н. „егејска тема“, т.е. страдањата на Македонците за време на Граѓанската војна во Грција.[6]
Сепак, новите тенденции во македонската проза најмногу дошле до израз кај помладите генерации писатели од тоа време, како: Петре М. Андреевски („Седмиот ден“), Влада Урошевиќ („Знаци“, „Ноќниот пајтон“ и „Лов на еднорози“), Живко Чинго („Пасквелија“ и „Нова Пасквелија“) и други. Во нивните раскази, револуцијата и колективизацијата се претставени како ни зпризма низ која се прекршуваат ликовите и појавите, со употреба на симболика и метафора и со многу гротескни настани и ликови. На пример, кај Петре М. Андреевски, светот од лудницата треба да се сфати како налудничавиот свет од нашето неспокојно време, со сите апсурди со кои живее современиот човек. Светот од Чинговата Пасквелија е карикиран, но таа карикатура е болна и трагична, како иронија на она што се случило, а би било пожелно да не се случило. Кај Влада Урошевиќ, како ништо да не се случува. Тој раскажува спокојно за луѓето кои живеат најчесто во својот замислен свет, така што кај читателот се јавува дилемата: што е реално, а што замислено во свеста на човекот. Во тој поглед, следната генерација македонски писатели направила чекор напред, мешајќи го реалното и иреалното, а помладиет автори ја претвораат фантастиката во стварност, трагаат по лавиринтите на животот, барајќи ги неговиет скриени тајни, енигматично ги превртуваат сликите и стварноста ја претвораат во фантастика![7]
Современа македонска книжевност за деца
уреди| СОВРЕМЕНА МАКЕДОНСКА ЛИТЕРАТУРА ЗА ДЕЦА | |||
|---|---|---|---|
| ПРВА ГЕНЕРАЦИЈА | ПЕРИОД НА АКТИВНОСТ | ВТОРА ГЕНЕРАЦИЈА | ПЕРИОД НА АКТИВНОСТ |
| Ванчо Николески | 1946 – 1978 | Михо Атанасовски | 1955 - 2000 |
| Славко Јаневски | 1946 - 1996 | Видое Подгорец | 1956 - 1999 |
| Борис Бојаџиски | 1948 – 1958 | Јован Стрезовски | 1957 - 2011 |
| Лазо Каровски | 1946 - 1958 | Јован Павловски | 1961 - 1998 |
| Неџати Зекерија | 1950 - 1982 | Стојан Тарапуза | 1961 - сè уште |
| Васил Куноски | 1951 - 1987 | Ката Мисиркова - Руменова | 1964 - 2000 |
| Глигор Поповски | 1953 - 1991 | Ненад Џамбазов | 1966 - 1999 |
| Петко Домазетовски | 1966 - 2000 | ||
Драмското творештво за деца
уредиДолго време, драмското творештво за деца било занемарено како од писателите така и од издавачите. Еден од основоположниците на овој книжевен род е Борис Бојаџиски, кој во 1948 година ја создал пиесата за деца „Дадовме збор“ која претставува наменски текст кој не води многу сметка за барањата на драмскиот книжевне жанр. Пет-шест години подоцна, тој ги напишал пиесите „Дедо Мраз е кај нас“ и „Милка“, кои обработуваат современи теми и се одликуваат со повисока уметничка вредност. Овие три пиеси го зацртале патот на натамошниот развој на македонското драмско творештво за деца. Во тоа време, за потребите на редакцијата за деца на Радио Скопје и за куклената сцена на Младинско-детскиот театар во Скопје работеле повеќе автори кои пишувале преработки на класичните дела од книжевноста за деца, како и драматизации на басни и на теми од народното творештво, како што се: Нада Зекманова, Марија Павлова, Иванка Харалампиева, Генади Болиноски, Цане Андреевски, Јован Стрезовски и Оливера Николова. Тогаш, првпат по трите пиеси на Бојаџиски, се појавил нов оригинален, авторски драмски текст за деца, дело на новинарот Никола Солдатов, а тоа е пиесата „Додека градот спие“ која цела сезона се прикажувала на сцената на Младинско-детскиот театар. По пауза од десетина години, дури на почетокот од 1960-тите се појавил нов драмски текст — „Земјата во која никогаш не се стигнува“ на Оливера Николова, напишан по нарачка на Драмскиот театар за потребите на Младинско-детската сцена. Оваа пиеса се изведувала во Драмскиот театар во сезоната 1968-1969, а потоа се прикажувала и во театрите во Струмица и во Куманово. Во тој период почнале редовно да пристигаат нарачки од Телевизијата Скопје и за неколку години се издвоиле неколку носечки драмски автори за деца, како: Видое Подгорец, Глигор поповски, Велко Неделковски, Ристо Давчевски при што Давчевски, Неделковски и Николова биле единствените писатели чии оригинални драмски творби за деца биле изведувани на театарските сцени во Македонија во текот на 1970-тите: „Генералот Рококајко“ на Р. Давчевски (Драмски театар — Скопје, 1971, во режија на Коле Ангеловски), „Ден за бегство“ на В. Неделковски (Драмски театар — Скопје, 1976, во режија на Димитар Христов) и „Чук, чук Стојанче“ на О. Николова (Драмски театар — Скопје, 1975, во режија на Коле Ангеловски). Во текот на 1980-тите се појавиле само неколку драми за деца, како: „Опачко“ и „Планета на дембелите“ на Ристо Давчевски, кои биле изведувани на Театарот на народностите, и „Умна глава“ на Оливера Николова (Драмски театар — Скопје, во режија на Кирил Ќортошев). Од друга страна, драмското творештво за деца зело голем замав на телевизијата (со делата на: Велко Неделковски, Бошко Смаќоски, Глигор Поповски, Горјан Петревски, Киро Донев, Ристо Давчевски, Софе Штерјоски, Михо Атанасовски и Оливера Николова) и на радиото (со делата на: Радмила Поповска, Ристо Давчевски, Бошко Смаќоски, Цане Андреевски, Цветанка Трпкова, Велко Недлековски, Томе Богдановски, Спасе Нелов, Јован Павловски, Глигор Поповски, Киро Донев и Оливера Николова) од кои некои биле пренесувани и во другите радио-студија во Југославија. Притоа, за разлика од издавачката дејност која повремено објавувала зборници со кратки драмски текстови, претежно за училишна употреба и тематски насочени кон весели и дидактички содржини, драмските дела прикажувани на телевизијата, радиото и театарот обработувале современи содржини од животот на децата. Оттука, македонското драмско творештво за деца може да се групира во три тематски целини: теми од народноослободителната борба, теми кои ги поврзуваат фантастиката и реалноста и теми од своремениот живот.[8]
Наводи
уреди- ↑ Ristovski, Blaže. Periodizacija na makedonskiot literaturno-kulturen razvoj. Skopje: Macedonian Academy of Sciences and Arts.
- ↑ Makedonska lirika.pdf
- ↑ Раде Силјан, „Светот на интимата и небиднината“, во: Ацо Шопов, Песни. Скопје: Македонска книга, Мисла и Култура, 1988, стр. 5-7.
- ↑ Блаже Конески, Збор и опит 1. Скопје: Арс Ламина - публикации, Арс Либрис, 2021, стр. 177.
- ↑ Георги Сталев, „Македонскиот расказ“, во: Георги Сталев (приредувач), Современи македонски раскажувачи, избор. Скопје: Детска радост, Култура, Македонска книга, Мисла и Наша книга, 1990, стр. 191-193.
- ↑ Георги Сталев, „Македонскиот расказ“, во: Георги Сталев (приредувач), Современи македонски раскажувачи, избор. Скопје: Детска радост, Култура, Македонска книга, Мисла и Наша книга, 1990, стр. 193.
- ↑ Георги Сталев, „Македонскиот расказ“, во: Георги Сталев (приредувач), Современи македонски раскажувачи, избор. Скопје: Детска радост, Култура, Македонска книга, Мисла и Наша книга, 1990, стр. 194-195.
- ↑ Оливера Николова, „Поговор“, во: Петка — грб: пиески. Детска радост, Скопје, 1984, стр. 153-158.
Поврзано
уреди
Надворешни врски
уреди| „Македонска книжевност“ на Ризницата ? |
- Правописни норми и фонетските особини на текстовите на црковнословенскиот јазик од македонска редакција Архивирано на 4 март 2016 г., Кита Бицевска. (руски)
- Статусот на историското во македонскиот роман Архивирано на 5 март 2016 г., Лорета Георгиевска - Јаковлева. (руски)
- Балканска клаустрофобија. Поетика на пространствата во македонскиот роман Архивирано на 5 март 2016 г., Марија Б. Проскурнина. (руски)
- Меѓународен научен симпозиум. Развојот на македонската книжевност Архивирано на 6 март 2016 г., Марија Проскурнина. (руски)
- Проблемот на моралниот избор во раните раскази на Д. Солев Архивирано на 5 март 2016 г., Ана Е. Евстратова. (руски)
- Македонското просветителство во балканскиот контекст Архивирано на 6 март 2016 г., Валентина Миронска - Христовска. (руски)
 | Оваа статија за македонскиот јазик е никулец. Можете да помогнете со тоа што ќе ја проширите. |