Горан Стефановски

Горан Стефановски (Битола, 27 април 1952 – Кантербери, Обединето Кралство, 27 ноември 2018) — македонски драмски писател. Тој зазема значајно место во современата македонска книжевност и се смета за најистакнат македонски драматург во периодот по Војдан Чернодрински.

Горан Стефановски
Роден/а	27 април 1952(1952-04-27) Битола, НР Македонија, ФНРЈ
Починат/а	27 ноември 2018(2018-11-27) (возр. 66) Кантербери, Обединето Кралство
Националност	Македонец
Народност	Македонец
Апсолвент на	Универзитет „Св. Кирил и Методиј“ во Скопје, Филолошки факултет „Блаже Конески“
Жанр	драма
Значајни дела	„Диво месо“, „Дупло дно“, „Јане Задрогаз“, „Кула вавилонска“, „Лет во место“, „ХИ-ФИ“,„Fetti“, "Тетовирани души“
Значајни награди	„Стале Попов“, „11 Октомври“, „Стериина награда“, „Војдан Чернодрински“
Сопруг/а	Пат Марш
Деца	Игор и Јана
Роднини	Влатко Стефановски (брат) Мирко Стефановски (татко) Нада Стефановска (мајка) Ристо Стефановски (чичко)
мрежно место
http://goranstefanovski.co.uk

Животопис

Горан Стефановски е роден на 27 април 1952 година во Битола каде неговите родители работеле во Народниот театар – Битола. Неговиот татко, Мирко, бил театарски режисер, а неговата мајка, Нада, глумица. Голем дел од детството на Горан го поминал во театрите. Негов помлад брат е Влатко Стефановски, добро познат виртуоз гитарист.

Заљубен во англискиот јазик во своите тинејџерски години низ влијанијата на Битлсите и Ролинг стоунсите, Горан се запишува на студии по англиски јазик и литература на Универзитетот во Скопје. Сепак, тој не можел да го отстрани театарот од својот систем и ја поминал својата трета година студии на Факултетот за драмски уметности (ФДУ) во Белград. Дипломирал како најдобар студент на својата генерација во Скопје и се вработил во Одделението за драма на ТВ Скопје, а наскоро се вратил на универзитетот за да предава англиска литература, со посебен фокус на Шекспир.

Во октомври 1974 година се запознал со Пат Марш, англиски јазичар која дошла да предава англиски јазик на скопскиот универзитет. Тие се венчале во 14 март 1976 година. Кога се запознале, тој пишувал претстава заснована на македонскиот фолклор за Слободан Унковски, еден од режисерите на театарската група на која ѝ се приклучил како студент. Унковски останал негов доживотен соработник и пријател. Јане Задрогаз постигнал голем успех и продолжил да се прикажува на престижниот меѓународен театарски фестивал во Белград (БИТЕФ), потоа во Париз и конечно на Театарскиот фестивал Каракас во Венецуела.

Радиодрама за Шекспир, две ТВ-претстави со современа тематика и шестепизодна ТВ-серија поставена во 1940-тите го следат раниот успех на Горан Стефановски во втората половина на 70-тите години. Во 1979 година ја напишал својата најпозната претстава „Диво месо“, која досега доживеа петнаесет продукции низ цела Европа, вклучително и Лондон, и е во наставниот план за средните училишта во Македонија. Претставата е заснована врз искуствата на неговиот татко и чичковци за време на Втората светска војна. Ова дело му ја донело Октомвриската награда на Република Македонија за извонредно уметничко достигнување, највисоката награда на Републиката, како и наградата во 1980 година за најдобра југословенска претстава на годината на Југословенскиот народен театарски фестивал.

Две години подоцна, „Лет во место“ ја имал својата прва изведба, претстава што се занимава со проблемот на македонското прашање во доцниот XIX век и идентитетот на нацијата. Со тоа Стефановски пораснал во очите на неговите сонародници ширум светот.

Скоро секоја година во следните триесет и три години се претставувала нова и успешна претстава на Горан Стефановски, од кои многубројни биле наградувани. Во осумдесеттите, тој постојано ги туркал границите на југословенскиот театар, како во уметничка така и во политичка смисла. „Дупло дно“ (1983) била особено смела во предизвикот на државните цензори. Во 1988 година, „Црна дупка“ била првпат изведена на сцената. Со својата единствена структура и зачудувачка театралност, генерално се смета дека е најголемиот придонес на европскиот театар.

1985 година го одбележа преминувањето на драматургот во ТВ-серии за деца. „Бушава азбука“, детска ТВ-серија во која секоја епизода поучува за една од 31 буква од македонската азбука преку комбинација на анимација и скици. Синот на Стефановски, Игор, е роден во 1980 година, а неговата ќерка Јана е родена во 1986 година. Таа година, Горан го основал отсекот за драматургија на Факултетот за драмски уметности во Скопје, каде бил редовен професор до 1998 година.

Во 1987 година, Стефановски ја напишал првата верзија на сценариото за филмскиот режисер Столе Попов, која се занимава со последиците од катастрофалното Илинденско востание во 1903 година против османлиското владеење. Овој филм „До балчак“ не се снимал до 2014 година, откако биле направени две ревизии, а тоа било првото од шесте сценарија што Стефановски ги напишал.

Во 1990 година го одвел семејството во Провиденс, Род Ајленд, САД, каде поминал шест месеци како Истакнат уметник стипендист на Фулбрајт на универзитетот Браун и го започнал доживотното пријателство со проф. Џон Емиг.

Во 1991 година, почнал распадот на Југославија кој се претворил во граѓанска војна. Постојаното влошување на состојба ја довела неговата сопруга Пат да се одлучи за нов живот за семејството во Кантербери, Англија, од септември 1992 година. Следните шест години, Стефановски ги поминал на патување меѓу Македонија и Велика Британија, продолжувајќи да предава на универзитетот во Скопје.

Во 1992 година, Драган Клаиќ, еден од поранешните професори на Горан на белградскиот Факултет за драмски уметности и близок пријател, го стави во контакт со Крис Торч од театарската група „Јордикциркус“ од Стокхолм, која, во соработка со Европската културна престолнина Антверпен, нарачала претстава за Сараево, босанскиот град, кој тогаш бил под брутална опсада. „Сараево, ораториум за театар“,во летото 1993 година остварил голема турнеја низ цела Европа, вклучително и Лондонскиот меѓународен театарски фестивал [3] и Хамбуршкиот меѓународен летен фестивал. „Сараево“ било објавено во Лондон, Њујорк и Илиноис. Овој успешен потфат бил проследен со скрипти за изведба за фестивалите на европските престолнини на културата во Копенхаген, Стокхолм, Авињон и Болоња, сите во соработка со Крис Торч.

Преку оваа врска, Стефановски станал познат во Шведска и помеѓу 1998 и 2000 година бил визитинг професор на Драмскиот институт во Стокхолм. Институтот ја објавил својата Мала книга на стапици (алатка за пишување сценарија) во 2002 година. Преведена е и објавена на пет јазици, вклучувајќи кинески. До тоа време, Стефановски се навикнал да пишува на англиски јазик и дури подоцна својата работа ја преведувал на својот мајчин јазик.

Во септември 2000 година се населил во Кантербери и предавал часови по сценарио и драматургија на Универзитетот во Кент пред да ја преземе функцијата на универзитетот Кантербери Крист Чрч во 2002 година, предавајќи сценарио до неговата смрт во 2018 година. Бил исклучително популарен професор и сакан колега.

Стефановски продолжил да пишува успешни драми што биле преведени и изведувани низ целиот свет во текот на целиот живот. Во 2004 година, Оман играше во студиото Риверсајд во Хамерсмит и на турнеја со Театарот Меланж, зајакнувајќи го угледот за бескомпромисен третман на темите на идентитетот, културната историја и политика. Можеби најзначајните од неговите подоцнежни претстави биле неговите две адаптации на антички грчки текстови, „Баханалии“ според Еврипидовиот „Баханки“ и „Одисеј“ според Хомеровата „Одисеја“. И двете имаат јасни и тешки наводи за југословенските војни и нивните последици. Голем дел од неговите подоцнежни дела ги режирал Александар Поповски, поранешен студент на Стефановски на скопската академија, во театрите низ цела Европа.

Стефановски бил член на Македонскиот ПЕН центар и на Друштвото на писатели на Македонија од 1979 година, а во 2004 година станал член и на Македонската академија на науките и уметностите.

Високо ценет есеист, јавен интелектуалец и предавач, Стефановски објавил трудови на голем број конференции и одржал работилници низ цела Европа. Неговото последно јавно предавање било на Меѓународната федерација за театарски истражувања на Светски конгрес во Белград во јули 2018 година како пленарен предавач. Неговото последно појавување во јавноста било да добие почесен докторат од Бугарската национална академија за театар и филмски уметности во Софија.

Горан Стефановски починал од неоперабилен тумор на мозокот во 2018 година на 66-годишна возраст. Неговата смрт предизвика бројни изрази на почит за неговата брилијантност како писател и професор, како и излевање восхит и љубов кон него како кон човечко суштество со голема мудрост, скромност и љубезност. Неговото тело било кремирано на 5 декември 2018 година во „Barham Crematorium“ во Кентербери, а во својот тестамент Стефановски изразил желба пепелта да биде растурена над Охридското Езеро.

Критички осврт на творештвото

Драмите на Горан Стефановски имаат нешто заедничко: преку трагедијата на едно семејство, Стефановски ни ја предава историјата на македонскиот народ, со сите свои болки и рани, со социјалните неправди, политичките разијдувања, стремежот за подобро утре. Во неговите драми се издвојуваат три вида на ликови:

• Луѓе-нелуѓе, предавници, кои се дел од историјата на овој народ. Тоа се оние ликови кои по потрага по поудобен живот ги поддржуваат, ги помагаат и им отвораат пат на сите непријателски дејности. Таквите се заслепени од сјајот на `розовите приеми на буржоазијата` каде всушност и не припаѓаат. Тие се подготвени да ги предадат и своите најблиски, пријатели и роднини, а во знак на послушност би го убиле и својот роден брат. На овие ликови Стефановски им припишува реченици како:

„Не ме боли газот за народните права, ниту народот ги заслужува, ниту може да ги има, ниту ако ги добие ќе знае што да прави со нив.“

(Киро, „Лет во место“)

Но, при крајот на драмата, Стефановски им припишува и чин на освестување, некаков вид на признание дека сепак носат во себе љубов кон татковината.

• Ликови кои се двоумат на која страна да тргнат, и кои всушност никаде не одат и ништо не прават. Ваквите ликови ја изгубиле надежта, се оддале на пијанство (Димитрија и Симон од „Диво месо“), се чувствуваат неспособни да преземат нешто (Михајло и Султана од „Лет во место“), потиснати се во патријархални семејства во кои животот им е однапред скроен, а тие треба да чекорат низ животот како балерини (Кристина од „Дупло дно“), или пак со згаснати соништа си создаваат некој свој свет (Кољо, Алтана од „Тетовирани души“).
• Третата галерија ликови се револуционерни типови, во чии размислувања има нешто прогресивно, чиј труд не е награден во драмите, но сепак мора да постојат, макар и со својот донкихотовски лет во место. Самото нивно постоење ни дава надеж дека не сме изгубени, дека постоиме. Тие ликови се гневни од развојот на настаните. Цибра („Тетовирани души“) сонува за кариера на народен трибун, а пораснат е на улица според законот на посилниот. Тој вели:

„Иднината никако да дојде, минатото никако да си отиде, а ние овде глумиме сегашност.“

Андреја („Диво месо“) со своите другари комунисти подготвува штрајк, после што е затворен. Но вербата во својата идеја не го напушта дури ни во затворот. Уметникот и револуционер Јаков („Дупло дно“) се крева против оние кои го просветлуваат народот а не разликуваат ден од ноќ, против бирократијата од уметничка провениенција, велејќи:

„Јас сум народот! Од денеска ќе се застапувам сам.“

Награди и признанија

За своите драми, Стефановски бил добитник на повеќе награди, како:

• „Стале Попов“
• „11 Октомври“
• „Стериина награда“ (двапати)
• „Војдан Чернодрински“ (шестпати)
• 2021 - Орден за заслуги за Македонија (постхумно)

Од 27 март до 27 април 2023 година, во организација на Факултетот за драмски уметности — Скопје се одржала мултимедијална програма со анслов „Тетовирани импресии“ во чест на творештвото на Горан Стефановски.

Творештво

• Клинч (тв-драма, 1974),
• Јане Задрогаз (драма, 1974),
• Чиракот Шекспир (радио-драма, 1975),
• Сослушувањето на железничарот (тв-драма, 1976),
• Томе од бензинската пумпа (тв-филм, 1978),
• Наши години (тв-серија, 1979),
• Диво месо (драма, 1979),
• Тумба, тумба, дивина (тв-драма, 1980),
• Лет во место (драма, 1981),
• Хај-фај (драма, 1982),
• Дупло дно (драма, 1983),
• Тетовирани души (драма, 1985),
• Бушава азбука (детска ТВ-серија, 1985),
• Црна дупка (драма, 1987),
• Лонг плеј (драма, 1988),
• Кула вавилонска (драма, 1989),
• Травијата (либрето, 1989),
• Зодијак (либрето, 1990),
• Чернодрински се враќа дома (драма, 1991),
• Чернодрински (либрето) (либрето, 1991),
• Гоце (едночинка, 1991),
• Сараево (драма, 1993),
• Старецот со камен околу вратот (едночинка, 1994),
• Оазата на Мира (тв-драма, 1994),
• Сега му е мајката (едночинка, 1995),
• Баханалии (драма, 1996),
• Екс-ју (драма) (едночинка, 1996),
• Аирлија транзиција (тв-серија, 1996),
• Казабалкан (драма, 1997).
• Демонот од Дебар Маало (драма, 2006),
• Огнени јазици (драма, 2013)
• До балчак (филм ,2014)

Покрај драми, Стефановски пишувал и кратки раскази кои се собрани во збирката „Конзервирани импресии“ (издание на Темплум од 2004 година). Три негови кратки раскази се застапени во антологијата на македонскиот краток расказ, „Џинџуџе во земјата на афионите“ (Темплум, 2022).

Наводи

Македонска книжевност