Бомбардирање на Велес (1941)

Во првата половина на април 1941 година како дел од краткотрајната априлска војна помеѓу Кралството Југославија и Третиот Рајх, фашистичка Бугарија и Кралството Италија градот Велес бил бомбардиран три пати. Првото и најсуровото бомбардирање се одвивало во 7 април 1941 година од страна на германската фашистичка авијациска сила „Луфтвафе“. Следниот ден на 8 април градот целосно подпаднал под германска фашистичка окупација од страна на 73-та пешадиска моторизирана СС дивизија „Адолф Хитлер“. Првото бомбардирање имало најголема штета кон градот и нејзините жители.

Бомбардирање на Велес
Дел од Велес и Велешко во НОБ
Слика од куќите после бомбардирањето на германската авијациска сила
Датум Прво бомбардирање 7 април 1941 Второ бомбардирање 9 април 1941 Трето бомбардирање 14 април 1941 Место Велес Исход Пораз за Југославската армија Велес е освоена и окупирана од страна на Третиот Рајх Почнува НОД во Велес и Велешко
Завојувани страни
Кралство Југославија	Прво бомбардирање Луфтвафе Второ бомбардирање РАФ Трето бомбардирање РАФ
Жртви и загуби
Прво бомбардирање 49 жртви 200 куќи уништени уништени се патиштата Второ бомбардирање нема жртви железничките пруги се уништени Трето бомбардирање 22 жртви десетици куќи уништени Вкупно 71 жртви повеќе од 210 куќи уништени повеќе од 5 патишта уништени целосната железничка пруга уништена Дел од црквите уништени	Прво бомбардирање 5 авиони Второ бомбардирање нема загуби Трето бомбардирање нема загуби

Кога подпаднало градот на германска фашистичка окупација, државните авијациски сили на Велика Британија којшто биле во војна со Третиот Рајх повторно го бомбардирале градот во 9 април 1941 година со едиствена цел да ги уништиле сите железничи пруги којшто го поврзале градот за да не биле злоупотребени од страна на Третиот Рајх против непријателите. Во 14-ти април 1941 година градот повторно бил бомбардиран од страна на силата на Велика Британија, овој пат британските воени водачи како Винстин Черчил грешно верувале дека велешкото население сакало да соработува со окупаторите и заради тоа повторно го бомбардирале градот.

Вкупните три бомбардирање на градот од 7 април до 14 април биле ужасни за локалното население, многумина имоти, куќи, патишта, пазари, дуќани, цркви и образовни институции биле целосно уништени, според проценки околу 65 жртви загинале во трите напади и над 210 куќи биле уништени. Но велешкиот историчар Ѓорѓи Малковски и македонскиот историчар Стефан Влахов Мицов веруваат дека штетата била дури поголема, според нивните проценки над 100 жртви загинале и над 400 куќи биле уништени, изгорени или многу оштетени. Нападите биле многу голема загуба за велешкиот народ, цели семејства загинале за време на нападите.

Бомбардирањето и падот на Велес под суровата германска фашистичка окупација и после бугарската ксенофобиска фашистичка окупација се сметаат како почетокот на народното ослободително движење во Велес и велешкиот реон и после три години во 9-ти ноември 1944 година градот Велес бил конечно ослободен од бугарските и германските фашистички окупатори. Голем дел од жртвите којшто загинале во бомбардирањето се денес погребани во црквата „Св Спас“ и црквата „Св. Пантелејмон“.

Историја

Прво бомбардирање

"Сабајлината беше малку врнежливо ама потоа се отвори убав и топол сончев пролетен ден. Повеќето жители сѐ уште не беа разбудени и беа во постела... зататнија германските штуки. Тие јуришни авиони беа препознатливи по свиените крила во вид на буквата W и беа опремени со посебни турбини кои произведуваа застрашувачки звук. Нивниот стил на напад беше вертикално спуштање кон целта. Беа опремени со два митролеза и носеа по 6 бомби"

— Сеќавањето на еден велешки сведок

Во 6-ти април 1941 година Третиот Рајх ја почнала априлската инвазија со единствена цела на целосното ликвидирање на Кралството Југославија. Во 6-ти април тие ги поразиле Брегалничката и Моравската дивизија којшто биле дел од југословенската армија, во истиот ден армијата на Третиот Рајх успешно ги поразиле гарнизоните на некој од македонските градови и ги освоиле како Струмица, Крива Паланка и Делчево. Главната причина за нивниот успех е заради големата моќ на тогашната германска армија и заради нивната развиена авијациска сила позната по името Луфтвафе. Тие ги бомбардирале месностите на армијата и кога пробале да се реорганизирале би ги поразиле.

Во вечерта на 6-ти април воените водачи на германската армија задржиле средба за како би ги освоиле останатите територии на Македонија во Југославија, главната одлука којшто биле донесена е тоа што требало прво воените системи во реонот да бидат уништени за да немаат толку отпор југословенската армија против Германците. Заради тоа во 7-ми април 1941 година им ја дадоа наредбата на германската Луфтвафе да ги бомбардирала градовите со најголема сконцентрација на југословенски војници. Во утрото на 7-ми април тие ја исполнија наредбата и ги бомбардирале градовите Штип, Кочани, Скопје и градот Велес.

На утрото во седми април, околу шесте часот првите авијациски авиони го бомбардирале градот Велес, првите бомби биле сконцентирани кон делата на градот со големо војско присуство, тие прво ги уништиле воените авиони на велешкиот гарнизон во црквите „Св Спас“ и „Св. Пантелејмон“. По паѓањето на првите бомби почнало паника помеѓу велешкиот народ, се огласиле камбаните на црквите во градот, на Гимназијата и на Градскиот часовник. Часеви во сите основни и средни училишта биле прекинати и сите ја добиле наредбата да почнале да пронајдат место за безбедност. За време на бомбардирањето Велес тринаесет пати бил надлетуван од германски авиони.

Градот бил завиткан во густа, темна, маглива завеса. Воздухот мрисал на барут и чад, а многу куќи гореле. Во тој напад од воздух имало и урнати куќи во градот кои биле направени од плитар, други со оштетени ѕидови и покриви. Велес се тресел од експлозиите на бомбите. Некои луѓе започнале да бегаат, бесцелно да лутаат наоколу и станале лесни мети за германските бомби и авиони. Најтешко биле погодени велешките населби Којник, Бузаана, Мегдан, С'рмаале. Започнала да дејствува и против-воздушната одбрана од позиција на црквата „Свети Спас“ потоа од над црквата „Свети Пантелејмон“ и од ридот Вршник. Против-авионски орудија имало поставено во полето кај фабриката за производство на талк, кај мигдалите засадени на ридот Гроот и во низискиот дел на градот, поточно во Речани. Најуспешна одбрана дала војската поставена кај црквата „Свети Спас“ која погодила два авиони, од кои едниот морал да се спушти принудно во поле кај Лозово, не се знае точната позиција.

Бомбардирањето на Велес траело 2 до 3 часа. Градот станал пуст. Дел од жителите се криеле во куќите, дел успеале да избегаат надвор од Велес и да спасат глава засолнувајќи се на околните ридови и во градините на месноста Речани. Дел од нив заминале во околните села. Тие што останале дома, скриени во подрумите, визбите и плевните, а преживеале, штом завршило бомбардирањето први почнале да ги расчистуваат урнатите куќи, под кои главно се наоѓале загинатите велешани. По бомбардирањето цел ден Германците извидувале и надлетувале со авионите. Вечерта во 19 часот во градот влегле војниците на Извидничкиот баталјон на 73-та пешадиска моторизирана СС дивизија „Адолф Хитлер“. Тие ги зазеле сите стратегиски важни места и објекти - Железничката станица, Поштата, поставиле митролески гнезда на мостовите, на стратегиските височини, на поголемите раскрсници, на плоштад Сармаале. Веднаш почнале да поставуваат објави и повици до граѓаните во кои ги повикувале на мир, стрпливост и соработка.

При бомбардирањето на Велес на 7 април 1941 година, беа засегнати и некои објекти, главно магазински простории на војската, непосредно до железничката станица. Штетата што придонесе бомбардирањето на германскиот луфтвафе била голема. Нивното бомбардирање од сите други три било најсуровото. 49 жртви загинале во бомбардирањето, неколку фамилии биле целосно уништени додека над 100 куќи биле уништени и неколкумина од црквите биле многу оштетени. Истакната велешка гимназија исто така била оштетена од бомбардирањето. Следниот ден градот целосно подпаднал под германска фашистичка окупација од страна на 73-та пешадиска моторизирана СС дивизија „Адолф Хитлер“.

Список на жртви од првото бомбардирање

Според истражувањето на велешкиот историчар Ѓорѓи Малковски во неговата книга „Велес и Велешко во Народно ослободителна војна 1941-1945, Спомен книга“ жртвите во првото бомбардирање се:

Жртви

Број	Име	Датум на раѓање	Место на раѓање	Работа	Години	Народност
1	Ката Димкова Андова	1900	Велес	Тутунберачка	40/41 години	Македонци
2	Рајна Илиева Брзакова	1918			22/23 години
3	Ристе Тодоров Брзаков	21 март, 1937		Нема	4 години
4	Љубенка Тодорова Брзакова	22 јануари, 1939			2 години
5	Коле Илиев Гајдов	26 февруари, 1923		Политички активист	18 години
6	Сутка Ѓошева Грацковалиева	6 декември, 1912		Домаќинка	28 години
7	Петре Страшев Дебарлиев	5 февруари, 1932		Нема	9 години
8	Сута Јорданова Демниева	1925		Домаќинка	15/16 години
9	Благојка Петрова Ѓорчева	8 декември, 1920		Тутунберачка	20 години
10	Љупка Петрова Ѓорчева	26 февруари, 1938		Нема	3 години
11	Тодор Игнов Ѓорѓиев	1866	Војница, Велешко	Пензија	74/75 години
12	Радица Ѓурѓевиќ	1902	Краљево, Србија	Непознато	38/39 години	Срби
13	Сава Димкова Ингилизова	1881	Велес	Домаќинка	59/60 години	Македонци
14	Димко Јорданов Ингилизов	1896		Ѕидар	44/45 години
15	Коцка Ристева Јанова	1922		Домаќинка	18/19 години
16	Алексо Петрев Јанков	1880	Свеќани, Велешко	Земјоделец	60/61 години
17	Цвета Марковиќ	1912	Куманово	Банкарка	28/29 години	Срби
18	Панче Јованов Митев	1901	Велес	Ортомар	39/40 години	Македонци
19	Ката Стефанова Мицева	1907		Домаќинка	33/34 години
20	Аница Стефанова Мицева	17 јули, 1937		Нема	3 години
21	Тодор Стефанов Мицев	16 јануари, 1941			2 месеца
22	Ангел Нацев Николов	1921		Општ работник	19/20 години
23	Павлина Грацковалиева Најдова	1889		Домаќинка	51/52 години
24	Божана Димова Николова	1923		Тутунберачка	17/18 години
25	Аспар Алексов Палашев	1899		Инспектор	41/42 години	Турци
26	Диме Петрушев	1860	Долно Врановци, Велешко	Земјоделец	80/81 години	Македонци
27	Ефка Панова Петрушева	1896	Велес	Домаќинка	44/45 години
28	Борче Миланов Петрушев	19 јануари, 1929		Нема	11 години
29	Никола Поп Панчев	1888		Столар	50/51 години
30	Магда Николова Поп Панчева	1920		Нема	20/21 години
31	Борис Миланов Пупулиев	29 јануари, 1920		Пекар	21 години
32	Сава Димова 'Ржарова	1883		Домаќинка	57/58 години
33	Ордан Димов 'Ржаров	1906		Дурманџија	34/35 години
34	Милка Димова 'Ржарова	1923		Домаќинка	17/18 години
35	Илија Ристов Ристов	1886		Општ работник	54/55 години
36	Пандора Панчева Ристова	1890		Домаќинка	50/51 години
37	Павлина Јованова Скубарова		Стари Град, Велешко
38	Ленка Николова Софијанова	1870	Велес		70/71 години
39	Круме Тодоров Србов	1901		Занаетчија	39/40 години
40	Стојан Јованов Станков	1917		Столар	23/24 години
41	Розалиа Тотх	1894	Сегед, Унгарија	Непознато	46/47 години	Унгарци
42	Мица Панова Чорева	1888	Велес	Домаќинка	50/51 години	Македонци
43	Веселинка Петрова Чорева	1914			26/27 години
44	Васе Петрев Чингарлиев	1906		Тутунберач	34/35 години
45	Павлина Цанина Чупчева	1892	Новачани, Велешко	Домаќинка	48/49 години
46	Лила Илиева Чупчева	10 март, 1925	Велес	Тутунберачка	16 години
47	Десанка Илиева Чупчева	21 февруари, 1931		Нема	10 години
48	Тоше Илиев Чупчев	19 февруари, 1935			6 години
49	Никола Гигов Џампалов	1886		Домаќин	54/55 години

Жртви според возрасна група и пол

Возрасна група	Вкупен број на жртви	Број на жени	Број на мажи	Процент од загинатите
0-5 години	5	3	2	10,2%
6-10 години	3	1	2	6,1%
11-15 години	2	1	1	4,1%
16-20 години	8	5	3	16,3%
21-25 години	3	1	2	6,1%
26-30 години	3	3	0	6,1%
31-35 години	3	1	2	6,1%
36-40 години	4	2	2	8,2%
41-45 години	3	1	2	6,1%
46-50 години	6	5	1	12,2%
51-55 години	3	1	2	6,1%
56-60 години	3	2	1	6,1%
61-65 години	0	0	0	0%
66-70 години	1	1	0	2%
71-75 години	1	0	1	2%
76-80 години	1	0	1	2%
Вкупно:	49	27	22	100%

Најмладата жртва во бомбардирањето бил Тодор Стефанов Мицев, тој потекнувал од родот Мицеви и се родил во градот Велес, бил само 2 месеци кога трагично загинал. Целиот род Мицеви загинале во бомбардирањето. Најстарата жртва во бомбардирањето бил Диме Петрушев од Долно Врановци, Велешко. Бил помеѓу 79 и 80 години кога загинал. За време на бомбардирањето пет документирани семејства биле целосно ликвидирани, тие се: родот Брзакови (членови: Рајна Илиева, Ристе и Љубенка Тодорови), родот Мицеви (членови: Ката, Аница и Тодор Стефанови), родот Петрушеви (членови: Диме, Ефка Панова и Борче Миланов), родот 'Ржарови (членови: Сава, Ордан и Милка Димови) и родот Чупчеви (членови: Павлина Цанина, Лила, Десенка и Тоше Илиеви).

Жртви според работа

Работа	Број на жртви	Процент
Тутунберачи	6	12,3%
Без работа	10	20,4%
Политички активизам	1	2%
Домаќинство	16	32,7%
Пензиониран	1	2%
Ѕидарство	1	2%
Земјоделство	2	4,1%
Банкарство	1	2%
Ортомарство	1	2%
Општ работник	2	4,1%
Инспектор	1	2%
Столарство	2	4,1%
Пекарница	1	2%
Дурманџиство	1	2%
Занаетчиство	1	2%
Непознато	2	4,1%
Вкупно:	49	100%

Жртви според народност

Етничка група	Број	Процент
Македонци	45	91,8%
Срби	2	4,1%
Турци	1	2%
Унгарци	1	2%
Вкупно:	49	100%

Второ бомбардирање

Потоа, на 9 април, Велес доживеал нови кошмари и ноќни бомбардирања. Во 9-ти, бомбардерите на британскиот РАФ го бомбардирале Велес и неговите најзначајни објекти од инфраструктурата како што биле Железничката станица, мостовите и складиштата. Во првото ноќно бомбардирање е разрушена старата зграда на велешката Железничка станица и погодени добар дел од вагоните со германски воен товар. За време на бомбардирањето не го погодиле познатиот градски саат во Велес. Но многу ја оштетиле црквата „Св. Ѓорѓи“, местото каде што се отворило првото училиште со македонскиот јазик како службен јазик од страна на македонскиот преродбеник Јордан Хаџи Константинов-Џинот. После кога градот бил префрлен од германска окупација кон суровата бугарска фашистичка окупација тие вложиле околу 100.000 леви за да можеле повторно да го обновиле.

Трето бомбардирање

На 14 април, во ноќните часови, Велес бил бомбардиран од страна на англиските бомбардери. Тогаш биле погодени неколку десетици куќи во населбите Дворови, Којник, Бузаана, Мегдан како и плоштадот С'рмаале. За второто бомбардирање, на 14 април, германците ги разместиле своите нафтени вагони од Железничката станица до центарот на градот. Истовремено со јаки рефлектори ги осветлиле деловите од градот како Којник, Бузаана, Мегдан како и на спротивната страна па англиските пилоти својот смртоносен товар го истуриле таму. За среќа градот била што во бомбардирањето не била погодена ниту една цистерна со бензин и нафта бидејќи Велес ќе изгорел до темел. Четиринаесет дена подоцна поточно на 28 април, окупаторите на градот наредил да започне повторно наставата во училиштата, а германските сили во градот биле целосно резервирани кон месното население, кое се вратило набрзо на редовната земјоделска работа низ нивите во полињата. Паралелно се расчистувале и поправале куќите, се преземале редовни акции за да се спречат евентуални епидемии, запишал во своите белешки што подоцна се публикувани д-р Ангел Арсов.

Список на жртви од третото бомбардирање

Според истражувањето на велешкиот историчар Ѓорѓи Малковски во неговата книга „Велес и Велешко во Народно ослободителна војна 1941-1945, Спомен книга“ жртвите во третото бомбардирање се:

Жртви

Број	Име	Датум на раѓање	Место на раѓање	Работа	Години	Народност
1	Андреја Тодоров Андреев	1883	Велес	Касап	47/48 години	Македонци
2	Александар Дениќ	1888	Алексинац, Србија	Мајстор	42/43 години	Срби
3	Живка Дениќ	1902		Нема	38/39 години
4	Миле Александар Дениќ	1925			15/16 години
5	Мирјана Александар Дениќ	28 декември, 1927			13 години
6	Светлана Александар Дениќ	21 јануари, 1932	Велес		9 години
7	Славејко Илиев	1881		Служител	59/60 години	Македонци
8	Ѓоше Димчев Кожаров	1934		Нема	6/7 години
9	Јован Димов Манев	1880	Чашка, Велешко	Непознато	60/61 години
10	Анде Петров Минов	1920	Велес	Нема	20/21 години
11	Султана Петрова Минова	16 јуни, 1924			16 години
12	Ордан Петров Наков	1890		Градинар	50/51 години
13	Крсте Орданов Наков	1935		Нема	5/6 години
14	Павлина Орданова Накова	1936			4/5 години
15	Мариче Орданова Накова	1938			2/3 години
16	Томче Орданов Наков	1939			1/2 години
17	Тодор Орданов Наков	1940			0/1 години
18	Марица Радуловиќ	1905	Ѓунис, Србија	Непознато	35/36 години	Срби
19	Радомир Радуловиќ	1909			31/32 години
20	Киро Андреев Тодоров	1911	Велес	Месар	29/30 години	Македонци
21	Тодор Андреев Тодоров	5 февруари, 1921			19 години

Жртви според возрасна група и пол

Возрасна група	Вкупен број на жртви	Број на жени	Број на мажи	Процент од загинатите
0-10 години	7	3	4	33,33%
11-20 години	5	2	3	23,81%
21-30 години	1	0	1	4,76%
31-40 години	3	2	1	14,29%
41-50 години	3	0	3	14,29%
51-60 години	2	0	2	9,52%
Вкупно:	21	7	14	100%

Жртви според работа

Работа	Број на жртви	Процент
Нема	12	57,14%
Непознато	3	14,29%
Месар	2	9,52%
Касап	1	4,76%
Градинар	1	4,76%
Служител	1	4,76%
Мајстор	1	4,76%
Вкупно:	21	100%

Жртви според народност

Етничка група	Број	Процент
Македонци	14	66,66%
Срби	7	33,33%
Вкупно:	21	100%