Српско Деспотство

Српско Деспотство (српски: Српска деспотовина / Srpska despotovina) — средновековна српска држава која постоела во првата половина на 15 век. Иако Косовската битка во 1389 генерално се смета за крајот на средновековната држава на Србија, деспотството како наследник на Српското Царство и Моравска Србија, преживеало уште 60 години, доживувајќи културна и политичка ренесанса пред да биде освоено од страна на Османлиите во 1459 година. Пред неговото освојување, деспотството, номинално имал статус на сизеренство на Отоманското Царство, Византија и Кралството Унгарија. Откако било целосно потчинето на Отоманското Царство во 1459 година, неговите владетели продолжиле во егзил во средновековното Кралство Унгарија до средината на 16 век. Павле Бакиќ бил последниот деспот на Србија.

Српско Деспотство Српска деспотовина Srpska despotovina
1402–1459
Coat of arms
1422
Главен град	Белград, Смедерево и Бар
Говорени јазици	српски
Вероисповед	Српска православна црква
Уредување	Феудална монархија
Деспот
• 1402–1427	Стефан Лазаревиќ
• 1427–1456	Ѓураѓ Бранковиќ
• 1456–1458	Лазар Бранковиќ
• 1458–1459	Стефан Бранковиќ
• 1459	Стефан Томашевиќ
Историја
• Основана	22 февруари 1402
• Освојување	1459
• Престанала да постои	1459
Валута	динар
Претходници Наследници Моравска Србија Земја на Бранковиќ Отоманско Царство Смедеревски санџак Кнежевство Зета Белградска Бановина
Денес дел од	Србија Црна Гора Босна и Херцеговина Албанија Косово

Потекло

По српскиот крал Лазар Хребељановиќ бил убиен во Битката за Косово на 28 јуни 1389 година, неговиот син Стефан Лазаревиќ го наследил. Како малолетник, неговата мајка, принцезата Милица Хребељановиќ, владеела како негов регент. Како мудра и дипломатска жена, таа успеала да ја балансира османлиската закана, бидејќи Отоманското Царство било во свои превирања по Битката за Косово и убиството на султанот Мурат I. Таа ја омажила нејзината ќерка Оливера Лазаревиќ со наследникот Бајазид I.

По битката, во 1390 или 1391 година, во зависност од изворот, Србија станала вазална османлиска држава, а Стефан Лазаревиќ бил должен да учествува во битки доколку наредил отоманскиот султан. Тој го сторил тоа во Битката кај Ровине во мај 1395 година против влашкиот кнез Мирчо I и Битката кај Никопол во 1396 година против унгарскиот крал Сигисмунд. После тоа, Бајазид на Стефан му доделил територии од Вук Бранковиќ во Косово, додека Бранковиќ застанал на страната на унгарскиот крал во Никопол.

Кога војската на Тимур влегла во Отоманското Царство, Стефан Лазаревиќ учествувал во Битката кај Анкара во 1402 година, во која Османлиите биле поразени и нивниот водач Бајазид бил заробен. Враќајќи се во Србија, Стефан го посетил Цариград, каде што византискиот цар Мануил II Палеолог му ја доделил титулата деспот. Доколку ова се случило во претходните години, истото би значело дека деспотот ќе владее со некоја вазална држава, но сепак, бидејќи Византија била премногу слаба за да го потврди таквото правило и Србија не била нејзина вазална држава, Стефан Лазаревиќ ја освоил оваа титула како личен стил на српските монарси.

Стефан Лазаревиќ

Консолидација

Деспотската порта изградена во времето на Стефан Лазаревиќ

Веќе во Цариград, Стефан имал спор со својот внук Ѓураѓ Бранковиќ, син на Вук Бранковиќ, кој го придружувал и бил уапсен од страна на византиските власти. Ѓураѓ подоцна го наследил Стефан. Братот на Стефан, Вук Лазаревиќ, исто така бил во неговата придружбата и додека се враќал од Косово, тие биле нападнати од војската на Бранковиќ во Триполе, во близина на манастирот Грачаница. Вук ја предводел војската на Лазаревиќ, која победила, а браќата имале посебен меѓусебен конфликт по што Вук преминал на османлиска страна на новиот султан (всушност, ковладетел со неговите тројца браќа) Сулејман Челебија.

Пребројувајќи ги немирите во Отоманското Царство (Отомански интеррегнум), во почетокот на 1404 година Стефан ја прифатил вазалната улога на унгарскиот крал Сигисмунд, кој му го доделил Белград, регионот Мачва и тврдината Голубац, кои дотогаш биле под владение на Кралството Унгарија, па Белград станал главен град на Србија по вторпат во историјата по кралот Стефан Драгутин.

Следните неколку години биле обележани со настани во личниот живот на Стефан. Тој успеал да ја ослободи неговата сестра и вдовицата на Бајазид, Оливера. Во 1404 година склучил мир со својот брат Вук, во 1405 година се оженил со Катерина Гатилузио, ќерка на Франческо II Гатилузио, владетел на островот Лезбос. Исто така, во 1405 година неговата мајка Милица починала.

Во 1408 браќата повторно започнале меѓусебни спорови, а Вук, заедно со султанот Сулејман и семејството Бранковиќ, го нападнале Стефан во почетокот на 1409 година. Стефан бил во Белград, и се согласил да му го даде јужниот дел на Србија на својот брат и повторно да го прифати османлиското вазалство. Братот на Сулејман, Муса Челебија, му се спротивставил и Стефан застанал на страната на Муса во Битката кај Космидион во 1410 година, во близина на Цариград. Армијата на Муса била поразена, а Сулејман го испратил братот на Вук и Ѓураѓ Бранковиќ, Лазар, да дојде во Србија пред да се врати Стефан, но двајцата пак биле заробени од поддржувачите на Муса и убиени во јули 1410 година. Преку Цариград, каде што царот Мануел II ги потврдил неговите деспотски права, заминал кон Белград и ги анектирал териториите на Вук.

Во 1410 година, кралот Сигисмунд од Унгарија освоил неколку територии во североисточна Босна. Како награда за помошта и лојалноста на Стефан Лазаревиќ, тој му ја доделил Сребреница со околината на српскиот деспот во 1411 или 1412 година.

Српското Деспотство во 1422 година.

Кога Муса станал самопрогласен султан во европскиот дел на Отоманското Царство, тој ја нападнал Србија на почетокот на 1412 година, но бил поразен од Стефан кај Ново Брдо во Косово. Стефан потоа го поканил владетелот на анадолскиот дел од царството, султанот Мехмед Челебија, за да го нападнат Муса заедно. Обезбедувајќи помош од Унгарија, тие ги нападнале силите на Муса на 5 јули 1413 година во Битката кај Чамурли, во близина на планината Витоша (денешна Бугарија) и ги поразиле, при што Муса бил убиен во битката. Како награда, Стефан го добил градот Копријан во близина на Ниш и српско-бугарската област Знеполе. Следните дванаесет години, Стефан останал во добри односи со Мехмед, со што се отворила можност за обновување на средновековна Србија.

Српското Деспотство во 1421-1427 година.

На 28 април 1421 година, внукот на Стефан и владетел на Зета, Балша III починал без да остави наследник, оставајќи ги пред смртта своите земји на својот вујко. Со оваа и територијална придобивка од Кралство Унгарија (Белград, Сребреница, итн.), Србија го вратила најголемиот дел од етничките територии што ѝ припаѓале пред битката на Косово.

Во 1425 година, Османлиите ја нападнале Србија, палејќи и ограбувајќи низ долината на Јужна Моравија. Во исто време, кралот на Босна се обидел да ја освои Сребреница од Србите, но не успеал. Деспот Стефан се борел против инвазијата и започнал преговори со султанот, по што османлиските сили ја напуштиле Србија. Сепак, овој напад претставувал застрашувачки знак за настаните што претстоеле.

Ренесанса

Владеењето на поетот, мислител и уметник Стефан Лазаревиќ, претставувало период на обновен уметнички развој во Србија. Самиот Стефан Лазаревиќ бил поет, пишувајќи едно од главните средновековни српски книжевни дела, Слово љубве („Слово на љубовта“) и имајќи ја една од најголемите библиотеки на Балканот во тој период. Покрај политичката стабилност како резултат на способноста на Стефан да се оддалечи од Османлиите и од Кралството Унгарија, за стабилноста, исто така, помогнале и големиот број богати рудници во Сребреница и Ново Брдо, некои од најбогатите во Европа во тоа време. Белград, во тоа време станал еден од најголемите градови во Европа со над 100.000 луѓе.

Ѓураѓ Бранковиќ

Прво владеење

Смедеревска тврдина, седиште на српските деспоти

Бидејќи деспотот Стефан немал свои деца, веќе во 1426 година му го оставил деспотството на својот внук, Ѓураѓ Бранковиќ, кој го наследил по неговата смрт на 19 јули 1427 година. Како втора најважна фигура во последните 15 години во деспотството, тој бил потврден како деспот од страна на византискиот цар Јован VIII Палеолог во 1429 година.

Како непосреден резултат на смртта на Стефан, Србија морала да му го врати Белград на Кралството Унгарија, но ја задржала Мачва. Бидејќи јужните богати градови (како Ново Брдо) биле премногу блиску до Османлиите да бидат прогласени за нови престолнини, Ѓураѓ одлучил да изгради нова, величествена тврдина во Смедерево на Дунав, во близина на границата со Кралството Унгарија. Тврдината била изградена во периодот 1428-30, а Ѓураѓ се оженил за Ирина Кантакузина.

Веднаш откако станал владетел на Србија, во летото 1427 година, Ѓураѓ бил соочен со предизвикот на отоманската инвазија. Османлиите го окупирале Крушевац и Ниш, регионот Дубочица, вклучувајќи го и Лесковац и поголемиот дел од регионот на Топлица. Тие се повлекле по неуспешно освојување на Ново Брдо.

Српско Деспотство (1433-1439).

Кралот Твртко II влегол во конфликт со босанското благородно семејство Златоновиќи во ноември 1430 година поради наводната соработка помеѓу Вукашин Златоновиќ и српскиот деспот. Овој конфликт завршил со смртта на Вукашин и целосното уништување на семејството Златоновиќ, но директно довеел до нов конфликт со самата Србија. Во пролетта 1433 година, Ѓураѓ Бранковиќ ги анектирал деловите на Усора, заедно со трговскиот оддел Звоник и тврдината Теочак.

Ѓураѓ ја омажил својата ќерка Катарина за Улрих II од Цеље во 1433 година, близок роднина на унгарската кралица, во обид да обезбеди подобри односи со српскиот северен сосед. Неговата друга ќерка Мара Бранковиќ, морал да ја омажи за Мурад II. Овој брак бил организиран во 1433 година, но Ѓураѓ го одложил до 1435 година кога Османлиите му се заканувале со инвазија. По бракот, Мурат се заколнал дека ќе го продолжи мирот меѓу двете земји.

Сепак, оваа заклетва била прекината две години подоцна. Османлиите започнале напади и грабежи на границите со Србија во 1437 година. Ѓураѓ морал повторно да преговара за мир со османлискиот султан, давајќи му ја областа Браничево. Но во 1438 година султанот повторно нападнал. Овој пат, деспотот морал да ги даде на Османлиите заземат Ждрело и Вишесав, но и овој мир не траел многу.

Привремена османлиска окупација

Во 1439 година, османлиската војска, предводена од самиот султан Мурад II, повторно ја нападнала Србија. Деспот Ѓураѓ побегнал во Унгарија во мај 1439 година, оставајќи го својот син Гргур Бранковиќ и братот на Ирина, Тома Кантакузин за да ја одбранат тврдината Смедерево. По тримесечната опсада, Смедерево паднало на 18 август 1439 година, додека Ново Брдо се спротивставило на освојувањето цели две години, паѓајќи на 27 јуни 1441 година. Тогаш единствениот слободен дел од деспотството што останало било Зета која била нападната од страна на Венецијанците и од војводата Стефан Вукчиќ-Кошача. Последни од градовите на Ѓураѓ во регионот биле освоени во март 1442 година.

Првиот османлиски гувернер на Србија бил Исак-бег, кој во 1443 година бил заменет од Иса-Бег Исаковиќ.

Второ владеење

Во Унгарија, Ѓураѓ Бранковиќ успеал да ги убеди унгарските водачи да ги истераат Отоманците, преку формирање на широка христијанска коалиција на Унгарците (на чело со Јанош Хунади), Србите (на чело со Ѓураѓ) и Романците (на чело со Влад II Дракул). Така, во септември 1443 година силите напредувале во Србија и Бугарија поминувајќи ја реката Дунав во почетокот на есента 1443 година со сила од околу 25.000 војници од Унгарија и Полска, над 8.000 Срби и 700 Босанци. Србија била целосно обновена со Сегедскиот мировен договор од 1444 година. Нејзините граници биле исти како и пред 1437 година, со исклучок на јужниот дел на Зета, кој останал под Венеција, и тврдината Голубац, која била вратена на Србија.

Босанскиот крал Стефан Томаш Остоиќ Котроманиќ започнал уште една војна со Ѓураѓ во 1446 година и успеал да ја преземе Сребреница. Меѓутоа, во септември 1448 година, Босанците биле поразени од српската армија предводена од Тома Кантакузин, кој ги освоил Сребреница и Вишеград.

Ѓураѓ се соочил со голема тешкотија бидејќи од сите страни бил ставен во голема опасност. Ова може да се илустрира со фактот што во 1447-48 година тој им обезбедил средства на Византијците за да ги поправат градските ѕидини на Цариград, но официјално како отомански вазал, тој морал да испрати илјада војници да му помогне на Мехмед II да го освои Цариград во мај 1453 година.

Новиот османлиски султан, Мехмед, кој подоцна бил наречен Освојувач, ѝ ги вратил регионите Топлица и Дубочица на Србија во 1451 година како знак на благодарност. Во таа прилика, Мехмед II и Ѓураѓ преговарале за продолжување на нивниот мировен договор.

Српско Деспотство 1451-1454 година

Без формално прогласување на крај на мировниот договор, султанот Мехмед II ја нападнал Србија во средината на јули 1454 година. Голем дел од централна Србија паднала, но главниот град бил добро подготвен, а Османлиите, откако дознале дека Хунади ќе го премине Дунав за да им помогне на Србите, наскоро ја кренале опсадата на Смедерево. Султанот се повлекол назад во Софија со плен и робови, оставајќи поголем дел од својата војска во Крушевац. Една помала српска војска на чело со Никола Скобалиќ, која била отсечена од север во Дубочица, на 24 септември ја поразила османлиската војска во близина на Лесковац, додека главната војска под Ѓураѓ Бранковиќ, заедно со унгарската војска предводена од Хунади, ги поразила Отоманците кај Крушевац, заробувајќи го нивниот командант, Фируз-бег.

Отпорот на Никола Скобалиќ, кој поради ниските бројки на неговата армија ги почитувале самите Турци, бил разрушен од страна на уште една османлиска сила на 16 ноември и самиот тој бил погубен. Во раната пролет на 1455 година, султанот ја продолжил својата инвазија врз Србија. Овој пат, Османлиите се фокусирале на јужна Србија. Ново Брдо било опколено со тешки топови и паднало на 1 јуни 1455 година, по четириесет дена отпор. Остатокот од јужна Србија бил окупиран веднаш по падот на Ново Брдо. Истовремено, Ѓураѓ се обидувал да ги убеди Унгарците да започнат уште една крстоносна војна, но во Смедерево се вратил без поддршка. Во почетокот на 1456 година, тој прифатил мировен договор со султанот, а јужна Србија останала во рацете на Отоманското Царство.

Неколку месеци по мировниот договор, Отоманското Царство повторно нападнало. Смедерево и Белград, кои биле примарна цел на Турците, успешно се спротивставиле, но селата биле целосно уништени.

Деспотот Ѓураѓ Бранковиќ починал на 24 декември 1456 година.

Лазар Бранковиќ

Лазар Бранковиќ го наследил својот татко. Сфаќајќи дека Србија е премногу слаба за да го победи идниот отомански упад на бојното поле, тој успеал да склучи договор со султанот Мехмед II на 15 јануари 1457 година. Според овој договор, тој го добил назад поголемиот дел од татковинските земји и ветување дека Србите нема да бидат вознемирени од Османлиите до смртта на Лазар. За возврат Лазар морал да плати данок, кој бил намален, бидејќи тој веќе ги немал богатите рудници во Ново Брдо. Привремено ослободен од јужната закана, Лазар се свртел кон север и унгарските внатрешни битки, каде тој се придружил на страната на кралот Ладислав V, успевајќи да го освои градот Ковин и неколку други градови на левиот брег на Дунав во 1457 година.

Веднаш по смртта на нивната мајка Ирина на 3 мај 1457 година, помладата генерација на семејството Бранковиќ започнала отворен судир за наследството. Слепиот Гргур Бранковиќ побегнал во Отоманското Царство, заедно со Мара и Тома Кантакузин. Братот на Лазар додека слепиот Стефан Бранковиќ останал со него.

Деспотот Лазар одеднаш починал на 20 јануари 1458 година.

Регентство и Стефан Бранковиќ

Српско Деспотство, 1455-1459

Бидејќи деспотот Лазар Бранковиќ немал синови, по неговата смрт било формирано тричлено регентство. Во него спаѓале братот на Лазар, слепиот Стефан Бранковиќ, вдовицата на Лазар Елена Палеолог Бранковиќ и големиот војвода Михаило Анѓеловиќ. Михаило , чиј брат бил османлискиот голем везир Махмуд-паша Анѓеловиќ, започнал да соработува со Отоманците зад грбот на Стефан и Елена. Во март тој донел мал одред на отомански војници во Смедерево за да ја засили својата кандидатура за деспот. Но, војниците неочекувано го кренале османлиското знаме на бедемите и започнале да го извикуваат името на султанот. Граѓаните на Смедерево се кренале против Анѓеловиќ на 31 март, го затвориле и убиле поголем дел од османлискиот одред. Стефан Бранковиќ, кој бил прогласен за нов деспот, заедно со Елена Палеолог Бранковиќ, ја презел контролата врз Смедерево и деспотството.

За време на хаосот што го опкружувало деспотството по смртта на Лазар и поделбата во привремената регентност, босанскиот крал Стефан Томаш ги нападнал териториите на деспотството од реката Дрина, оставајќи го само Теочак во рацете на деспотството. Михаил Силаги исто така го освоил најголемиот дел од Лазаровите градови северно од Дунав.

Веднаш по неуспешниот државен удар на Михаило Анѓеловиќ, Османлиите започнале нова инвазија на Србија. Иако не направиле значителни територијални придобивки до 1459 година, ова претставувало почеток на крајот на српскиот деспотството.

Стефан Бранковиќ владеел до 8 април 1459 година, кога бил соборен преку заговор меѓу Елена Палеолог Бранковиќ и кралот Томаш, чиј син кратко време владеел со деспотството.

Стефан Томашевиќ и падот на деспотството

Стефан Томашевиќ Котроманиќ ја изгубил Србија во 1459 и Босна во 1463 година во корист на Османлиите. Неговото именување за нов деспот било многу непопуларно. Во тоа време Србија била сведена на само дел од земјата по должината на Дунав. Султанот Мехмед II одлучи целосно да ја освои Србија и пристигнал во Смедерево. Новиот владетел дури и не се обидел да го одбрани градот. По преговорите, на Босанците им било дозволено да го напуштат градот и Србија официјално паднала под османлиска власт на 20 јуни 1459 година.

Српски деспоти

Деспот	Владеење	Забелешка	Слика
Стефан Лазаревиќ	1402-1427	Син на Лазар Хребељановиќ и Милица Хребељановиќ.
Ѓураѓ Бранковиќ	1427-1456	Син на Вук Бранковиќ и Мара Бранковиќ.
Лазар Бранковиќ	1456-1458	Син на Ѓураѓ Бранковиќ и Ирина Кантакузина.
Стефан Бранковиќ	1458-1459	Син на Ѓураѓ Бранковиќ и Ирина Кантакузина.
Стефан Томашевиќ	1459	Син на Стефан Котроманиќ и Војача.

Надворешни врски

• Bataković, Dušan T., уред. (2005). Histoire du peuple serbe [History of the Serbian People] (француски). Lausanne: L’Age d’Homme.
• Ćirković, Sima (2004). The Serbs. Malden: Blackwell Publishing.
• Fine, John Van Antwerp Jr. (1994) [1987]. The Late Medieval Balkans: A Critical Survey from the Late Twelfth Century to the Ottoman Conquest. Ann Arbor, Michigan: University of Michigan Press.
• Orbini, Mauro (1601). Il Regno de gli Slavi hoggi corrottamente detti Schiavoni. Pesaro: Apresso Girolamo Concordia.
• Орбин, Мавро (1968). Краљевство Словена. Београд: Српска књижевна задруга.
• Ostrogorsky, George (1956). History of the Byzantine State. Oxford: Basil Blackwell.
• Samardžić, Radovan; Duškov, Milan, уред. (1993). Serbs in European Civilization. Belgrade: Nova, Serbian Academy of Sciences and Arts, Institute for Balkan Studies.
• Sedlar, Jean W. (1994). East Central Europe in the Middle Ages, 1000-1500. Seattle: University of Washington Press.
• Soulis, George Christos (1984). The Serbs and Byzantium during the reign of Tsar Stephen Dušan (1331-1355) and his successors. Washington: Dumbarton Oaks Library and Collection.
• Stanković, Vlada, уред. (2016). The Balkans and the Byzantine World before and after the Captures of Constantinople, 1204 and 1453. Lanham, Maryland: Lexington Books.
• Mala Prosvetina Enciklopedija, Third edition (1985); Prosveta; ISBN 86-07-00001-2
• Dušan Spasić, Aleksandar Palavestra, Dušan Mrđenović: Rodoslovne tablice i grbovi srpskih dinastija i vlastele, Second edition (1991); Bata; ISBN 86-7685-007-0
• Vladimir Ćorović: Ilustrovana istorija Srba, Vol. III (2006); Politika NM & Narodna Knjiga; ISBN 86-331-2525-0 (NK)
• Dennis P. Hupchick: The Balkans: From Constantinople to Communism; Palgrave Macmillan; ISBN 1-4039-6417-3
• Андрија Веселиновић: Држава српских деспота; Завод за уџбенике и наставна средства, Београд (2006); ISBN 86-17-12911-5
• Andrić, Stanko (2016). „Saint John Capistran and Despot George Branković: An Impossible Compromise“. Byzantinoslavica. 74 (1–2): 202–227.
• Paizi-Apostolopoulou, Machi (2012). „Appealing to the Authority of a Learned Patriarch: New Evidence on Gennadios Scholarios' Responses to the Questions of George Branković“. The Historical Review. 9: 95–116.