Народна книжевност

Народната книжевност е создадена од народот или пак како раскажувач се зема народниот раскажувач. Таа е создадена од колективен автор и се пренесувала од генерација на генерација по усмен пат. Најпознати собирачи на народни умотворби од Македонија се: Марко Цепенков, Кузман Шапкарев, Константин Миладинов, Димитар Миладинов, Стефан Верковиќ и др.

Поделба на народната книжевност

Народната книжевност потекнува од незнаен автор. Според начинот на интерпретација може да се подели на поединечна и колективна. Според основна поделба, усната книжевност се дели на проза и поезија, која пак се среќава во класичната поделба на епска, лирска и епско-лирска поезија. Дополнително, усната книжевност, а особено лирската поезија, може да се подели на:

• обредни;
• митолошки;
• религиски;
• трудови;
• љубовни;
• семејни;
• песни за деца;
• хумористични;
• ласцивни;
• тажаленки.

Усна народна книжевност

Надодна книжевност се среќава уште и како усна или наративна. Тоа е традиционален книжевен облик близок на народот и сочуван во неговите сеќавања. Ваков вид книжевност во балканските простори има исклучиво важна, долга и значителна традиција. Народната книжевност се пренесувала усно, преку раскажување, пеење, магијски и бајачки обреди. Богатството на народната книжевност е непроцениво, посебно за народите кои од различни катастрофи, војни и други неповолни причини не успеале од времето да ја одбранат својата пишана книжевност. Карактеристично за усната книжевност е нејѕиното пренесување од колено на колено. Во древните времиња, на традиционалните зимски седенки, раскажувањето и пеењето претставувало посебен вид на уметничко претставување, очувување на историските одлики, но и магиско, апотропејно справување со злите сили.

Народна поезија

Според Вук Караџиќ, народните песни се делат во две групи: јуначки кои се пееле со гусли; и женски кои ги пееле жените, девојките и момчињата, најмногу по двајца во еден глас. Притоа, женските песни се пееле само поради сопствена разонода, а јуначките песни служеле за да ги слушаат другите. Оттука, при пеењето на женските песни било важно самото пеење, а не песната, додека кај јуначките песни најважна била песната. Во однос на темата, јуначките песни обработуваат некое важни настани (битки, итн.), додека женските песни сликаат ситни настани од секојдневниот живот. Како последица на тоа, и по содржината и по формата, женските песни имаат помало значење во однос на јуначките песни.

Епска народна поезија

Според стихот во кој се испеани, епските народни песни се делат на две групи: гусларски и бугарштици. Првите се испеани во десетерец (краток стих), со цезура по четвртиот слог и без припев. Бугарштиците се испеани во долг стих, најчесто од 15 или 16 слогови, со цезура по седмиот или осмиот слог, (ако стихот е пократок од 15 или подолг од 16 слогови, тогаш цезурата е зад петтиот или шестиот, т.е. зад деветтиот или десеттиот слог) и често со припев зад секој стих, секој втор стих или на неколку стихоа при што припевот се состои од шест, а поретко од пет слога и најчесто не додава ништо ново, туку само го проширува претходниот стих. Гусларските песни го добиле името по тоа што се пееле со гусли, додека името „бугарштици“ потекнува или од глаголот „бугарити“ кој означува тажно пеење или од carmen vulgare што означува народна песна. Постои дилема за тоа кои од нив се постари: бугарштиците се запишани порано и порано излегле од употреба, па тоа наведува на заклучокот дека тие се постари; но, судејќи по другите својства, се чини дека пократкиот стих е постар, зашто во гусларските песни често се употребува генитив наместо акузатив, вокатив наместо номинатив, номинатив наместо другите падежи, често се користи деминутив или удвоен предлог, или некој збор од претходниот стих се повторува во следниот; овие својства не ги бара подолгиот стих, но се среќаваат и во него, а од тоа се заклучува дека бугарштиците биле под влијание на пократкиот стих. Инаку, гусларските песни се побројни од бугарштиците, а според тематиката се делат на повеќе циклуси: неисториски, преткосовски, косовски, песни за Крале Марко, ајдучки, ускочки итн. Вук Караџиќ, пак, ги поделил епските песни на три циклуси: песни од постаро време, песни од средното време и песни од поново време.

Иако не е познато кога се создадени, нема сомнение дека потеклото на епските народни песни е многу старо: во некои од нив се препознава духот на паганските времиња, некои се создадени за време на средновековните владетели, додека некои потекнуваат од времето на Османлиското царство, а некои се создадени во ајдучките дружини. Убавината на епската народна песна се состои во нивната посебна тематика и во уметничката градба. Така, во нив доминира херојската трагедија, т.е. пораката дека сјајот на овој свет се мери низ страдањето и умирањето, а вредноста на човекот се изразува низ верноста кон својот род и низ борбата за слобода. Оттука, убавината на хуманизмот во народната песна е запишана со крв и со тага. Притоа, опишувањето на трагичните настани барале говор полн со возбуда, па затоа дури и во епската поезија е застапен силно изразен лиризам.

Сепак, поради усното кажување, често се среќава недоработеност и расипување на стихот, така што целокупната епска народна поезија не е со подеднаков квалитет, т.е. во многу случаи, првобитната поетска замисла не отишла подалеку од стереотипна и схематична скица. Меѓутоа, во своите најдобри творби, епската народна песна се одликува со виртуозна композиција и со извонредни сликарски и музички квалитети карактеристични за совршените поетски градби. Во нив, прикажувањето на настаните и личностите се врши во драмска форма (со монолог или дијалог) или со епска форма (со раскажување), а најчесто на двата начина истовремено. Често, во опишувањето предност добива час настанот час личноста: во некои случаи, во центарот на песната е настанот; во други случаи, настаните и лицата служат само за да се истакне една личност; понекога, како се појавуваат двајца главни лика (двајцата домашни или еден домашен, а еден непријателски); а во некои песни, главната улога ја играат многу луѓе.

Сликарските ефекти во епските песни се постигнати со помош на градацијата и контрастот, но тоа се остварува на различни начини - некогаш, контрастот е потчинет на градацијата, некогаш обратно, а другпат тие се во рамнотежа. Исто така, често, овие два сликарски ефекти се комбинирани со други ефекти, кои понекогаш дури имаат и предност во однос на градацијата и контрастот. Така, во епскиет песни често се среќаваат: словенската и обичната антитеза, хиперболата, компарацијата, метафората, персонификацијата, итн. Понекогаш, овие сликарски описи заземаат големи делови од песните и можат да постај како посебни целини, а некогаш се работи за мали делови од песните, еден или два-три стиха, или само неколку збора. Музичките ефекти во епските песни произлегуваат од виртуозната употреба на римата и од мелодичниот распоред на вокалите и согласките. Притоа, римите не се појавуваат редовно, ниту пак на точно одредени места, но токму поради тоа оставаат силен впечаток. Истовремено, употребата на самогласките и согласките предизвикува ненадминато играње со звукот, како што се случајот со употребата на „р“ во песната „Смртта на Крале Марко“ (Смрт Марка Краљевића), употребата на „а“ во „Смртта на мајката на Југовиќи“ (Смрт мајке Југовића), употребата на „е“ во „Стариот Вујадин“ (Стари Вујадин), итн.

Лирска народна поезија

Вредноста на народната лирска поезија лежи во тоа што во неа е опфатена областа на семејните односи: љубовта, односите меѓу старите и младите, предрасудите, генерациските разлики, верувањата, семејните веселби, жалоста итн. Оттука, Хегел смета дека народната лирска поезија е исто толку глас на колективот колку и епската поезија, зашто неа ја создала личноста која е само орган на лиризмот на националниот живот. Во споредба со епската поезија, народната лирска поезија е поразновидна, но со помал интензитет, но во секој случај претставува скапоцен дел од културното богатство на еден народ. Иако се претпоставува дека народната лирска поезија поминала низ различни степени од развојот, не постојат сигурни извори за најстарите етапи. Сапак, очигледно е дека во обредните и во љубовните лирски песни се зачувани некои траги од далечните, пагански времиња. Меѓутоа, со текот на времето, лирските песни трпеле големо влијание од новите околности, така што во формата во која се зачувани денес, тие се мал одраз на најдалечното минато. Целосното оформување на класичната народна песна завршило веќе во почетокот на XIX век. Така, во 1823 година, Вук Караџиќ забележал дека женските песни се пееле многу ретко, а дури и во малите градови народните песни воопшто не се пееле, туку биле заменети со некои нови песни (староградски песни), компонирани од учените луѓе и од трговските калфи. Во втората половина на 19 век интензивно продолжил процесот на менување и деформирање на народната поезија, фантастичните елементи исчезнувале, римата станувала постојана, а содржината им станувала сиромашна.

Во содржината на народната лирика се забележуваат два дела: реалниот, мачен живот и посакуваниот живот во кој има многу фантазија. На пример, многу песни кажуваат дека удобниот живот на девојките траел до нивното мажење. Оттука, во многу песни се зборува за тешкиот живот на младите невести во периодот откако влегле во семејството на сопругот, каде биле лишени од сите човекови права. Исто така, чест мотив во народните песни е неостварената љубов поради различни причини (саканиот заминал во војна, родителите ја омажила ќерката за некој богат човек, итн.). Понатаму, во народните песни често се пее за односот меѓу помладите и постарите. На пример, во куќата на сопругот, невестата најчесто е во лош однос со свекрвата, а поддршка ѝ даваат золвата и деверот. Како протест против ропската положба на жената, во многу лирски песни е присутна клетвата кон свекрвата, кон сопругот или кон родителите. Во лирските народни песни најчесто се споменува мајката, а таткото е ретко присутен или воопшто не се споменува, што е сосема разбирливо имајќи предвид дека мајката била најчесто присутна во домот.

Второто големо подрачје во народната лирика е стремежот и желбата за поубав, среќен живот. Оттука, во многу песни се пее за она што сиромашните луѓе го немале, а го посакувале: злато, сребро, срма, ѓердани, свила, големи куќи, бели дворови. Во овие песни, девојките се убави и со бели лица, а момчињата се високи и силни, ората се играат на зелени ливади, момчињата јаваат коњи, итн. Ваквите песни отстапувале од тешката реалност во која живеел народот, а служеле за олеснување на маките и внесување оптимизам во секојдневниот живот.

Убавината на народната лирика лежи во силата и квалитетот на емоцијата, во звучноста на јазикот и во сликовниот, полетен уметнички израз. Притоа, споредено со епските песни, во лирските народни песни во помала мера се застапени општите места, постојаните епитети, повторувањата, словенските антитези, како и исти или слични почетоци и завршетоци. Сепак, ако не се претерани, повторувањата во песните често се најдоброто поетско средство со кое се претставува некоја ситуација. Исто така, некои опти фрази во едни песни имаат една смисла, а во други имаат поинаква смисла. Поради тоа, нивната смисла треба да се открива посебно во секој конкретен случај. На пример, еден од најчестите облици во лирските народни песни е дијалогот, но тој поседува многу различни внатрешни и надворешни обележја и содржи многу различни мисли и чувства. Понатаму, во голем број песни е присутна фантазијата, но таа речиси никогаш не оди надвор од материјалниот свет, туку само волшебно го одразува. Од друга страна, не е мал бројот на песните во кои доживувањата се искажани само со прости зборови, без никакви слики и украси.

Во однос на стиховите на лирските народни песни постои голема разновидност и во тој поглед тие се далеку пред епските песни. Така, во лирските песни, стиховите се состојат од пет до 14 слогови. Притоа, петерецот се состои од еден дактил и еден трохеј, со цезура во средината; шестерецот е составен од три трохеја или од два дактила, без цезура; седмерецот е од два трохеја на почетокот на стихот и еден дактил на крајот, со цезура по втората стапка; осмерецот, којшто е вториот најчест стих во лирските песни, се состои од четири трохејски стапки, со цезура во средината или од два дактила (на почетокот и на крајот) и еден трохеј (во средината), со цезура по првата или втората стапка; деветерецот е многу редок стих во лирските песни, составен од три трохеи и еден дактил, со цезура по втората стапка; трохејскиот десетерец е најчестиот стих во лирските песни, составен од пет трохеи, со цезура по втората стапка или од два дактила и два трохеја, со цезура во средината; единаесетерецот е составен од четири трохеи и еден дактил на крајот, со цезура по втората и по четвртата стапка; дванаесетерецот е составен од четири дактила со цезура во средината или од шест трохеи со цезура во средината; тринаесетерецот се состои од пет трохеи и еден дактил или амфимацер, со цезура по четвртата стапка; четиринаесетерецот е од седум трохеи, со цезура по четвртата стапка; но, има и лирски песни во кои стиховите се мешани, т.е. со различна должина. Како последица на оваа разновидност, лирските песни се одликуваат со голема музикалност, чија особена вредност се римите - нередовни, слободни, спонтани или неочекувани.

Македонски народни балади

Во македонското народно творештво, поимот „балада“ се користи за да се означат песните кои ги пеат мажите и жените, кои се ороводни, кои според градбата наликуваат на епските песни, но се лирски обоени и најчесто со трагична разврска. Атмосферата во нив е таинствена, дејствието се случува претежно во многу кратко време, а јунаците не управуваат со својата судбина и нивните животи најчесто завршуваат трагично. Македонските балади претставуваат оформен фолклорен жанр, претставуваат форма меѓу лириката и епиката, со видлива и јасно изразена тенденција кон драмска концепција. Во баладата е присутна специфична атмосфера на постојана напрегнатост со спротивни состојби, мислења и реакции, кои добиваат во интензитет, а потоа следува разврската која може да биде колку очекувана, толку и непредвидлива. Драмската концепција на баладата е изразена уште во нејзиниот почеток, кој најчесто носи конкретни претпоставки за развојто на дејството, во нејзиниот средиштен дел дејството се развива со невообичаено брзо темпо, а во расплетот настаните добиваат логичка завршница или пак некоја специфична логика. Притоа, во голем број македонски балади односот тема-сиже-фабула е доведен до совршенство. Понекогаш, драмската напрегнатост е засилена со специфичниот однос меѓу фабулата (редоследот на настаните) и сижето (начинот на прикажување на настаните). Најчесто, настаните се прикажани по хронолошки редослед, но поинтересни се случаите во кои редоследот на одговара на реалноста, т.е. постои затекната состојба, а експозицијата се јавува дури со раскажувањето на еден од ликовите, т.е. временски дејството се враќа многу години наназад. Како посебна одлика на баладите се јавува и редукцијата на дејството со која временскиот и просторниот распон се сведени на минимум. Ваквата постапка му дава сугестивност на текстот при што фабулата нужно се приспособува на најдинамичните етапи во развојот на дејството, а сè друго се јавува во подредена положба во однос на основната идејна линија. Монолозите и дијалозите, од една страна, водат кон расплетот, а од друга страна, тие се пасивни етапи во развојот на дејството, зашто имаат улога на паузи, кога главниот лик не дејствува. Во баладите постои и активно дејство, а од начинот на кој се менуваат пасивното и активното време зависи динамиката на баладата, како и специфичноста на нејзината внатрешна организација. Елементот на волшебното е речиси редовно присутен во баладите, но не е најважен елемент на овој жанр, туку се јавува само како придружен елемент, а понекогаш служи и за спроведување на определена етичка идеја. Ликовите во баладата, кои не се многу (еден, два а најмногу три) се важен елемент во нејзината конструкција. Во зависност од степенот на конфликтот, ликовите се покажуваат како послаби или појаки карактери. Во позиразените конфликтни состојби, ликовите посилно ги изразуваат емоциите кои добиваат димензии на страст. Но, за разлика од еповите, во баладата силните емоции се проследени до друг агол — како психолошки расветлување на етичкиот став на главниот лик, а тоа ја доближува баладата до драмата. Баладните ликови не се само пасивни жртви на настаните, туку својата индивидуалност ја потенцираат преку внатрешни превирања и си го земаат правото самите да си ја определат својата судбина. Сè до мигот на сопственото експонирање, единката е незабележлива, бесконфликтна личност, а таа се остварува во мигот на своето спротивставување. Оттука, ликовите во баладата не се типични херои, туку стануваат големи според нивните внатрешни обележја. Својата големина, тие ја манифестираат во едне миг преку монолог, дијалог или постапка. Во македонските народни балади нема централен лик кој игра пресудна улога во градењето на сижето. Сите ликови доаѓаат до израз кога емоцијата доаѓа во допир со друга, создавајќи конфликт кој завршува трагично, односно независно од поетскиот пристап, смртта се јавува како нужен расплет во баладата, но и покрај тоа, епилогот не делува насилно, туку зачудувачки природно, логично и едноставно, но не и неимпресивно.

Баладите, кои се многу застапени во македонската народна поезија, се групираат во четири основни групи:

• Балади со митолошка содржина: Овие балади тематски одговараат на старите преданија и се доближуваат до сферите на култот и магијата. Тие настанале кога вниманието на народниот творец се пренело од натприродните сили кон човекот и неговите односи со натприродните појави. Со текот на времето, овие елементи се менувале и добивале нови поетско-метафорични димензии, така што од старите митови останале само далечни и нејасни асоцијации. Сепак, иако поетската постапка во градењето на сижето инсистира на реални претстави кои вршат ретроактивно дејство врз митолошките претстави, не може да се негира фактот дека овие балади потекнуваат од старите времиња. Многу македонски балади пеат за сонцето кое често има човечки својства, на пример, тоа се жени со обична девојка од селото. Исто така, во голем број балади се пее за самовилите, кои често се индивидуализирани и имаат лични имиња. Притоа, тие можат да бидат добри или злобни, но во песните останува нејасна причината за ваквото нивно однесување. Честопати во ваквите балади доаѓа до идејна контаминација, т.е. мешање на христијански и митолошки елементи. Во баладите од оваа категорија се присутни и змејовите, кои се олицетворение на стихијните природни појави, но и во овој случај народниот пејач ги поврзува реалното и волшебното, така што змејовите често стапуваат во најразлични односи со луѓето. Меѓу постарите примери на митолошки балади се и оние со анимистички претстави. Во нив доминира мотивот на чумата, најчесто претставена како стара жена, со што вишата сила е материјализирана. Во македонското народно творештво има многу примери на вакви песни, што веројатно е одраз на бројните епидемии кои владееле во минатото. Трагичниот елемент во овие балади е засилен со фактот дека најчести жртви на чумата се младите луѓе, така што етичката идеја во песните е дека чумата е олицетворение на злото, воопшто. Во некои вакви песни, драмските елементи се засилени со елементот на метаморфоза, кога жртвите на чумата по смртта се претвораат во растенија. Народните балади со мотиво тна претскажувањето на судбината на третиот ден по раѓањето се темелат врз едно од најстарите верувања кое е присутно кај многу народи и се јавува во различни форми. Притоа, во песните, времето од претскажувањето до остварувањето е стеснето, иако во суштина минуваат години. Овде спаѓаат и песните во кои претскажувањето се јавува на сон. Верувањето во магичната моќ на зборот, пак, нашла одраз во баладите во кои како основен мотив е клетвата. Често, клетвата е недоволно мотивирана, но таа постигнува голем ефект, најчесто со трагични последици, а тоа особено се однесува на мајчината клетва. Понатаму, во оваа група балади спаѓаат и оние во кои невообичаената убавина се јавува како причина за трагедија, не само за оној што ја поседува, туку и за оние кои доаѓаат во допир со неа. На тој начин, големата убавина е возвишена до идеал кој не може да се освои и да се поседува, па затоа е предодредена да не опстои. народните балади со елементи на метаморфозата почиваат врз древното верување дека физичката смрт не значи и крај на постоењето на човекот. Со тоа, етичката идеја во овие песни е триумфот на љубовта која е способна да го победи злото. Исто така, како мотив во народните балади се јавува и потребата од жртва кога се гради некој објект. Притоа, во баладите се зачувал мотивот на човечката жртва при што жртвата најчесто нема никаква вина, па дури и не ја претчувствува својата судбина. Сепак, народниот пејач често ја остава можноста жртвата делумно да комуницира со светот, што се надоврзува на христијанското учење за бесмртноста на душата.
• Балади со легендарна содржина: Во баладите со легендарна содржина е присутно мешањето на старите словенски митолошки слоеви со христијанската религија, така што често се поставува прашањето кој од тие два елемента е примарен а кој секундарен, иако сепак во нив доминира христијанскиот поглед на светот. Оттука, овие песни обично завршуваат во духот на христијанската етика. Како последица на христијанската идејна концепција, тонот во баладите со легендарна содржина е поспокоен, иако дејствието постојано е на работ на максимална драмска напрегнатост. При конструкцијата на христијанските ликови, народниот пејач е скржав, избегнувајќи секако впотег што би им дал „внатрешна“ димензија. Инаку, во оваа група балади се вбројуваат и оние песни во кои се пее за задгробниот живот, за пораките што ги испраќаат мртвите и, воопшто, за комуницирањето со „другиот“ свет. Најилустративен пример е култот кон мртвите, како во баладите за мртвиот брат кој станува од гробот, кои се неверојатно распространети низ Македонија. Баладиет од овој тип се импресивни со својата драматичност, особено што сижето најчесто е конципирано во комбинација на клетва и метаморфоза.
• Балади со историска содржина: Оваа група вклучува широк репертоар на содржини кои, независно од нивната субјективна перцепција, транспонираат долг период од македонската историја. Овие песни се органски поврзани со историските епски и лирски песни, бидејќи во нив тематски се засегнати личните судбини, семејните трагедии итн., кои се темелат врз некоја конкретна историска состојба. Со многу драмски елементи во овие балади се прикажани и лични и општи преживувања низ соодветна композициска постапка: во нив објективниот настан е предаден преку субјективна проценка како лична или семејна драма. Имајќи предвид дека секоја ваква песна се појавила како реакција на некој конкретен настан, се претпоставува дека овие балади настанале кон крајот на 14 век. Притоа, историските елементи во нив се само појдовна основа која го подготвува идејниот став, а секундарниот раскажувачки план го открива тој став преку разновидни конфлитни сосотјби. Основната одлика на баладите од оваа група е моралниот став на јунакот, а не некој реален јуначки подвиг како во епските народни песни. Како најстари балади во оваа група се сметаат оние во кои се разработува темата на сопругот на свадбата на својата сопруга - мотив кој е познат кај сите балкански, а и во другите европски народи. Со доаѓањето на Османлиите на Балканот, се појавиле балади во кои се пее за репресалиите врз народот, особено за одземањето на честа на девојките, потурчувањето итн., а подоцна се појавиле и баладите во кои се пее за ајдуците, вклучувајќи ги и ајдуците-арамии. Што се однесува до песните посветени на Илинденскиот период, ретко се јавуваат балади со таква тематика, т.е. повеќето се лирски, елегични песни. Најпосле, се среќаваат и балади од периодот на НОБ, а тие концепциски се надоврзуваат на претходните, така што дефинирањето на нивното место во македонското народно творештво е дискутабилно.
• Балади со лични и семејни односи: Според бројноста и разновидноста на темите, оваа група зазема централно место во македонските балади. Во основа, нивната концепција се занова врз реална основа — личните и семејните односи, но неретко во нив се застапени и митолошки и религиозни елементи, а во некои примери јасно е дефиниран социјалниот елемент. Понатаму, за оваа група е својствено постоењето на типичен баладен јунак. Честа тема во овие балади е непочитувањето на волјата на родителите при изборот на брачниот другар при што песните редовно завршуваат со трагедија со што се искажува етичката идеја на народниот пејач дека не може да се има среќа во животот без благослов на родителите. Понекогаш, ваквите трагични околности не се објаснети во баладите, со што тие стануваат мистериозни, со многу отворени прашања за читателот. Оттука, чинот на самоубиството во народните балади се прифаќа како логичен тек на нештата, како единствениот можен епилог. Честа тема во оваа група балади е мажењето далеку од родителскиот дом, што може да направи пустош во психичкиот живот на невестата при што повторно надминувањето на овој конфликт завршува трагично. Понатаму, во оваа група спаѓаат баладите посветени на немањето пород како специфична трагедија на семејството. Најчесто, како причина на неплодноста се појавува мајчината клетва која е дефинитивна и народниот пејач не остава простор за нејзино неутрализирање. Во други песни, кога братот не ѝ дозволува на сестра си да се омажи за саканиот, конфликтот завршува со убиството на братот; слично на тоа, кога едната сестра се вљубува во сопругот на својата сестра, повторно разрешувањето се бара во убиството; на тој начин, во сплетот на сложените и деликатни семејни односи, силните емоции најчесто излегуваат од контролата, сè се одвива стихијно и драматично, па смртта на еден од учесниците во љубовниот триаголник е неизбежна. Во рамките на оваа група балади најразвиено сиже имаат песните за односите меѓу свекрвата, снаата и синот. Во нив, конфликтната состојба е психолошки мотивирана од исконската нетрпеливост меѓу свекрвата и снаата, а која произлегува од доминантната положба на свекрвата во домот; од таа причина, конфликтот секогаш завршува со смртта на сопружниците, а виновничката (свекрвата) никогаш не е непосредно казнета; на тој начин, етичкиот став на пејачот е јасен — мајката продолжува да живее не само со својата вина, туку и без сопственото чедо. Во некои балади се оди чекор понатаму и свекрвата се јавува како непосреден и суров убиец на снаата. Слични на овие песни се оние кои се посветени на нетрпеливоста меѓу јатрвите и золвата при што во некои примери омразата кон золвата е толку голема, што дури јатрвата е подготвена да си го жртвува своето дете со цел да ја обвини золвата. Баладите од овој тип се извонредно динамични и напрегнати и наликуваат на трагедија, но тие секогаш завршуваат така што злото на крајот се казнува. Најпосле, според импресивноста и драмските заплети не заостануваат ни баладите посветени на инцестот. Во македонските балади, овој мотив е развиен во две насоки — ненамерен и свесен инцест, кој може да биде извршен или е само инцест во обид. Овие песни се бројни во македонското народно творештво, а колку е сродството поблиско (татко-ќерка, брат-сестра), казната е поостра, додека кога се разботи за љубовните односи меѓу блиски братучеди, песните се исполнети со лиричност и завршуваат со шематизираната формула „убава мома род нема“.

Во македонското народно творештво најбројна е четвртата група, но во голем број балади се забележува мешање на различни елементи: митолошки со христијански или историски така што не е можно секојпат да се разграничи за која група станува збор.

Народни приказни

Според Вук Караџиќ, народните приказни се значајни како поради „чистиот народен јазик“, така и поради „народните мисли“. Исто така, тие го претставуваат угледот на еден јазик, а во нив е сочувана и народната историја. Тие се создавани паралелно со епските и со лирските народни песни, но откриваат многу области во кои не навлегла народната поезија. Поради тоа, тие се важно дополнување на поезијата, иако нивната уметничка вредност често заостанува зад народните поетски творби. Во народните приказни се присутни четири основни мотиви:

1. стремежот да се победат или да се придобијат природните сили,
2. борбата против разни насилници и експлоататори,
3. копнежот на сиромашните по богатство, среќа и добар живот,
4. желбата на човекот да излезе од сопствената недоволност.

Притоа, првиот мотив е најстар, додека третиот и четвртиот се само дополнување на претходните два.

Од одделните виови народни приказни, басните и фантастичните приказни се најстари и се смета дека тие потекнуваат од периодот на дивјаштвото. На почетокот, басната се пеела и се играла, а дури потоа почнала да се раскажува. Оттука, се смета дека таа се развила од прастарите песни и игри во кои биле имитирани звуците на животните. Басните потекнуваат од периодот кога човекот се занимавал со лов, а со преминот кон сточарството и земјоделството тие биле збогатени со нов материјал. Тогаш, покрај дивите животни, како ликови во басните се појавиле и домашните животни, но и растенијата, предметите и митолошките суштества. Фантастичната приказна се развила од митот со кој долго време се поклопувала, како според формата, така и според содржината. Таа се јавила на повисокото ниво од развојот на човештвото (најверојатно, кон крајот на дивјаштвото), кога митовите значително се размножиле. Во тоа време, бајката почнала да се разликува според формата од митот при што бајката добила прозна форма, а освен тоа, таа била пренесувана поединечно. Во периодот на варварството и цивилизацијата, бајките се развиле како богата гранка на усната книжевност. Приказните во кои нема чуда се развиле многу подоцна од басните и бајките, иако одредени нејзини видови се појавиле во времето на првите почетоци на прозата. Во овие приказни се јавуваат мотивите на душата, судбината, преминот на душата од умрениот во некое растение или животно, разни преобразувања, брак меѓу луѓе и животни, животни како помошници, обраќање кон бога за пород, богати гозби, љубов меѓу најблиски роднини, злобни жени, описи на далечни земји, победа на малите луѓе над силните, стапување на сиромашните на царскиот престол, желба за вечен живот, казнување на неправдата и славење на правдата, итн. Поради општите мотиви и неодредените места, често се истакнува меѓународниот карактер на народните приказни, особено на фантастичните, иако бројни приказни содржат и силни национални обележја. Во однос на меѓународниот карактер на приказните постојат две објаснувања: дека мотивите во нив се пренесувале од еден на друг народ преку војните, трговијата и пишуваната книжевност; и дека заедничките мотиви се појавиле спонтано кај различни народи на ист степен на општествен развој.

Поделба на народните приказни

Народните приказни се разликуваат во зависност од обработката на основните и на споредните мотиви. Но, мотивите во нив често се испреплетуваат и поради тоа, тешко може да се направи прецизно разграничување на приказните. Според класификацијата на Вук Караџиќ, народните приказни може да се поделат на две групи: машки и женски. Во машките приказни нема чуда, туку во нив се случува нешто што е возможно, а многу од нив се смешни и шегобијни. Од друга страна, во женските приказни се раскажува за невозможни нешта. Понатаму, Караџиќ ги дели машките приказни на долги и кратки и нагласува дека понекогаш не може да се направи разграничување меѓу машките и женските приказни.

Во класификацијата на Павле Поповиќ, народните приказни се делат на две групи: сериозни и шеговити. Притоа, во првата група може да се издвојат четири подвидови: бајки или женски приказни во кои се раскажува за разни чуда; вториот вид се машките приказни во кои нема чуда, туку се зборува за нешта што би можеле да се случат; третата група ја сочинуваат легендите во кои се кажува за некои личности и места; и четвртиот вид се басните во кои зборуваат животните. Понатаму, шеговитите приказни може да се поделат во две групи: вистински приказни или шеговити новели, кои содржат низа авантури низ коишто поминува главниот јунак; втората подгрупа се анегдотите, кои содржат само еден мал, поединечен случај, некоја досетка или претставуваат објаснување и разработка на поговорките.

Веселин Чајкановиќ ги дели народните приказни во седум групи: басни и приказни за животни, бајки, машки приказни, раскази (најчесто, шеговити), скаски, легенди и верувања. Првите се најстари и примитивни, а во нив, посебен циклус прават приказните за волкот и лисицата. Волшебниот елемент во нив е сведен на најмала можна мера, но често содржат хумористични елементи. Од нив се развиле басните од Езоповски тип; Бајките имаат највисока книжевна и научна вредност и тие ја претставуваат кулминацијата на народната приказна; Кратките раскази често биел создадени од еден, анонимен автор и нивната историја не е многу долга; Во скаските најмногу доминираат етиолошките (за постанокот на разни животни, места, предмети, природни појави, итн. и јуначките (на пример, за Крале Марко); легендите се помалубројни народни творби. Според Чајкановиќ, бајките, скаските и легендите често се испреплетени, а исто така не е јасна ниту границата меѓу третата и четвртата група.

Стилот и јазикот во народните приказни

Посебната вредност на народните приказни се состои во богатата употреба на симболи, слики и дијалози, како и во богатството на зборовите. Сликите ги изразуваат внимателно избраните и мајсторски распоредените детаљи. Во приказните, сликите се со едноставна или сложена композиција при што вториве се помалку успешни од првите. Најголемата слабост на сложените компизиции е тоа што имаат стереотипни почетоци, бројни повторувања и одредена схематичност. Сепак, во успешните приказни, повторувањето на најважните места или карактерни црти предизвикува поголема ефектност на приказната. Ритамот во сменувањето на настаните во приказните е различен: некаде е многу бавне, а во други е забрзан или многу брз. Таквите примери се особено сликовити и предизвикуваат силен впечаток. Дијалогот претставува посебен вид сликање, и тоа внатрешно сликање, откривање на менталитетот, карактерот, психологијата, а дури потоа фиксирање на околината. Често, во дијалозите има повеќе автентичност од најдобрите описи и народниот раскажувач добро ја искористил оваа надмоќ на дијалогот. Всушност, голем дел од расказите се чисти дијалози, иако не се сите со еднаква вредност, но некои се вистински ремек-дела кои претставуваат совршени примери за секој писател. Најпосле, вредноста на народните приказни произлегува и од самата употреба на некои зборови кои се истакнуваат по звучноста, по различното значење од она што се среќава во секојдневниот современ говор или по тоа што тие зборови повеќе не се користат.

Хуморот во народните приказни

Една од најважните одлики на народните приказни е хуморот, којшто е присутен во речиси сите видови народни приказни (басни, бајки, анегдоти, итн.). Сепак, во најчист вид, хуморот е карактеристичен за басните и бајките. Притоа, хуморот се јавува во различни видови и со различен ументички квалитет. Набљудувано од морално-социјална гледна точка, хуморот извршувал две функции: да ги истакне недостатоците на повластениот општествен слој и да ги одбележи општите недостатоците на човекот. Во првиот случај, кога хуморот се однесува на судирот меѓу послабите и посилните, многу негативни човечки одлики (лагата, кражбата, итн.), ако се насочени против посилните, се претвораат во позитивни страни. Во овој вид, хуморот е најчесто помешан со сатира, со чија помош слабите се ослободуваат до својата подредена положба. Во вториот случај, хуморот е насочен кон одделни категории луѓе (фалбаџии, мрзливци, крадци, скржавци, снаи, свекрви, зетови, итн.), кон одделни племиња или народи, како и кон човештвото, воопшто.

Набљудувано од естетска гледна точка, хуморот во народните приказни има различна вредност. Најчесто, тој се јавува како карикатура, игра на зборови, прикриени изрази, надлажување, недоразбирање, неочекувана или невозможна ситуација, паралелизам на спротивности, итн. Во вид на карикатура, хуморот во народните приказни најчесто е неуспешен, а тоа особено се однесува на приказните во кои се дава карикатура на глупоста и незнаењето. Во нив, хуморот е претеран, невкусен и на многу ниско ниво. Ретки се примерите во кои хуморот во вид на карикатура достигнува уметничка вредност, а тоа особено се однесува на случаите во кои незнаењето намерно се нагласува за да се предизвика некој ефект и кога хиперболите имаат фантастичен карактер. Како игра на зборови, хуморот често достигнува висока вредност, преку употребата на необични зборови, ритам или рима. Исто така, хуморот има посебна убавина кога се јавува во вид на прикриени изрази, каде е потребен одреден напор во нивното толкување. Во вид на недоразбирање, хуморот тетко се среќава во народните приказни, но ретките примери се со првокласна вредност. Надлажувањето како вид хумор вообичаено содржи елементи од другите видови, а за него е карактеристична и употребата на фантастиката, но со рационалистичка тенденција чудното да се претстави како неверојатно, невозmожно и смешно. Во приказните често се среќаваат измамата и подметнувањето кои, исто така, се комбинирани со другите видови хумор, особено со играта на зборови. Најширока и најсеопфатна форма на хумор во приказните е неочекуваниот пресврт. Притоа, овој вид хумор се одликува со необичност, неприродност и нелогичност, кои сепак се психолошки оправдани. Психолошката оправданост е експлицитна или имплицитна, а првата е почеста, иако втората има повисока ументичка вредност, зашто во тие случаи слушателот или читателот мора да ја погодат смислата. Од сите видови хумор, најефектен и уметнички најважен е паралелизмот на спротивностите којшто се остварува на различни начини: спротивставување на една појава на низа слични појави, и тоа така што првата се наоѓа на крајот; кога се прави паралела меѓу постапката на едно лице и постапката на друго лице којашто е иста според мотивот, но различна според дејството; спротивни акции на една иста личност; спротивно однесување на две лица кон трето лице; случајот кога исто лице прави исти постапки во спротивни ситуации или спротивни постапки во иста ситуација, итн.

Македонски народни приказни

Посебно место во македонската народна проза имаат народните приказни, кои се јавуваат во повеќе видови, како: сказни, преданија, легенди, анегдоти, хумористични приказни итн. Од нив, според стилско-изразната форма и според композицијата, најубави се сказните.

Македонски хумористични приказни

Во хумористичните народи приказни се обработени бројни мотиви, како одраз на секојдневните односи меѓу луѓето и нивните доживувања и судбини. Притоа, особено чести се мотивите на надлажување, надитрување и исмејување, со цел да се создаде весела атмосфера и комични моменти, но и со благородна функција да се жигосаат мрзата, горделивоста, самофалењето, глупоста, како и разни пороци (комарот, пиењето). Исто така, чести мотиви се: измамата, егоизмот, користољубивоста, страшливоста, неукоста, неснаодливоста итн. Основната цел на хумористичните приказни е, преку исмејувањето, да се поправат или да се одбегнуваат некои поединечни или општествени слабости, со што овие приказни имаат благородно, воспитно значење. Со текот на времето, во македонските хумористични приказни се формирале посебни шегобијни ликови, како мариовскиот лик Итар Петре, попознат како Итар Пејо, како и други ликови кои се преземени од османската или средноазиската народна традиција (Насрадин-оџа или Ќосето) со кои најчесто се надлажуваат нашите хумористични ликови. Исто така, во приказните се среќаваат и групни, колективни хумористични ликови, обично како припадници на некои села или региони (Мариовците, Стеблевците) или како припадници на одредени професии (попови, судии).

Извори и собирачи на народната книжевност

Меѓу најценетите извори се вбројуваат гуслари, трговци, жени и претставници на групи кои учествувале во обреди. Оваа книжевност била составен дел од секојдневието на народниот човек и можела да се сретне при речи си секаков вид на работа (жнеење, копање, одење во црква, подготовка на храна, раѓање, лечење, погреби и др.), во исто време народното прераскажување и пеење на епските песни се сметало за вистинска дарба и оние кои ги пренесувале овие дела биле почитувани и прифаќани на секоја гозба, прослава, седенка.

За пејачите на епските песни се знае малку. Така, во 1415 година се споменува некој гуслар на дворот на полскиот крал Владислав, а малку подоцна и полскиот поет Мјасковски (1549-1622) дава опис на еден гуслар кој пеел стара песна за тоа „како ги тепале Турците Полјаците и храбрите Хрвати“. Во XVI век се среќаваат повеќе записи за пеењето епски песни, но ретко се споменуваат пејачите. Словенецот Бенедикт Курипешич, опишувајќи го своето патување од Виена до Цариград во делото „Itinerarium“ (1531) пишува дека во Босна и во Хрватска многу се пеело за Радосав Павловиќ, за Малкошиќ и за Обилиќ. Во 1547 година, во еден извештај на градот Сплит до венецијанскиот сенат се споменува дека некој слеп војник пеел песна за Крале Марко, а целиот народ го придружувал зашто сите ја знаеле песната. Во 1554 година, унгарскиот летописец Себастијан Тиноди го споменува гусларот Димитрија Караман, а Петар Хекторовиќ во делото „Рибарење и рибарски разговори“ (O ribanju i ribarskom prigovaranju) од 1555 година ги наведува имињата на народните пејачи, рибарите Пакоја и Никола. Во XVII век, Јурај Крижаниќ ја дал следнава белешка: „Видов како на гозбата седат благородниците и војводите, а зад нив стојат војниците пеат песни за славата на предците. А сите овие песни ја содржат славата на Крале Марко, Новак Дебељак, Милош Кобилиќ и некои други јунаци.“ Во втората половина на XVIII век, Доситеј Обрадовиќ го видел во Далмација слепиот пејач Марко. Исто така, и тој сведочи дека во тоа време постарите офицери, војниците и сите луѓе, кога се женеле, празнувале, се честеле или патувале, пееле стари песни за јунаците и за крвавите борби.

Во 1824 година, Вук Караџиќ оставил записи дека јуначките песни најмногу се пееле во Босна и Херцеговина, во Црна Гора и во јужните планински делови на Србија. Според Караџиќ, особено се истакнувал ајдукот Тешан Подруговиќ кој знаел најмалку 100 јуначки песни кои не ги пеел, туку ги кажувал, а од него Караџиќ запишал дваесетина песни („Женидбата Душанова“, „Сењанин Тадија“, „Марко Крале и Муса Кесеџија“, „Цар Лазар и царица Милица“, „Марко Крале и Вуча џенерал“, „Марко Крале и Арапот“ итн.) Врвен пејач на јуначки песни бил и слепиот Филип Вишњиќ од кого Караџиќ ги запишал песните: „Смртта на Крале Марко“, „Почетокот на бунтот против дахиите“, „Битката на Чокешина“, „Кнезот Иван Кнежевиќ“, „Битката на Мишар“ итн. Од старецот Милија, Караџиќ ги запишал песните: „Бановиќ Страхиња“, „Женидбата на Максим Црнојевиќ“ итн. Најпосле, Караџиќ ги собрал јуначките песни и од други пејачи, како: татко му Стефан Караџиќ, старецот Рашко, ајдукот Стојан од Херцеговина, Марко Немањиќ, слепиот Ѓура Милутиновиќ Црногорац, Гаја Балаќ, слепата Живана, Грујо Меанџиќ, слепата Степанија итн.

За народната книжевна традиција на балканските народи постојат сведоштва сочувани од страна на бројни европски патописци и хроничари, како што се: Словенецот Бенедикт Курипешич, унгарскиот летописец Себастијан Тиноди, германскиот писател Стефан Герлах и др. Во 15 век, Шишгориќ споменува таговни и сватовски песни, а во 16 век се запишани првите народни лирски песни од страна на Ѓ. Држиќ и Петар Хекторовиќ. Исто така, во 16 век се среќаваат цели народни (јуначки) песни, во делата на Петар Хекторовиќ (од кои е една е за „Крале Марко и брат му Андријаш“. Во 17 век, Јурај Бараковиќ и Петар Зрински оставиле записи за книжевната народна практика со која се опевуваат херојските дела на Крале Марко, Милош Обилиќ и др. Првите песни испеани во десетерец се запишани во XVIII век: еден запис на непознат Германец од околу 1730 година, две песни во делото „Разговор угоден“ на Качиќ од 1756 година, песната „Хасанагиница“ објавена во Фортисовата книга „Пат во Далмација“ од 1774 година и една песна објавена во делото „Сатир“ на Рељковиќ од 1779 година. Вистинскиот подем во воскреснувањето и поширокото претставување на народната (усна) книжевност започнал во XIX век, со Вук Стефановиќ-Караџиќ, кој пак под влијание на браќата Грим, собрал и објавил значителен дел од српската народна проза и поезија. По него, народни творби објавувале и Сима Милутиновиќ („Пјеванија црногорска и херцеговачка“, 1837), Петар Петровиќ Његош („Огледало српско“, 1845), Богољуб Петрановиќ „Српске народне пјесме из Босне и Херцеговине“, 1867, 1879) и други.

Во Македонија, со собирачка дејност најнапред се издвоил Димитар Миладинов, а подоцна и неговиот брат Константин. Непроценливо е и собирачкото дело на Марко Цепенков, а во таа дејност се истакнуваат и Кузман Шапкарев и Ѓорѓија Пулевски.