Википедија

Дефиниција на планета

Дефиниција за планета во Сончевиот Систем
според Меѓународниот астрономски сојуз[1]
  1. Телото кружи во орбита околу Сонцето
  2. Телото има доволна маса за самогравитацијата да може ги совладее крутотелесните сили, така што ќе добие хидростатички урамнотежен облик (речиси округол)
  3. Телото го има орбитална надмоќ во неговата орбита

Дефиницијата за планета — широк опсег на небесни тела. Грчките астрономи го користеле поимот астерес планетај (ἀστέρες πλανῆται), „ѕвезди скитници“, за објекти слични на ѕвезди кои очигледно се движеле над небото. Во текот на милениумите, терминот вклучувал различни објекти, од Сонцето и Месечината до сателити и астероиди.

Во современата астрономија, постојат две основни концепции за терминот „планета“. Занемарувајќи ги често неконзистентните технички детали, тие се дали астрономското тело динамички доминира во неговиот регион (т.е. дали ја контролира судбината на другите помали тела во негова близина) или дали е во хидростатичка рамнотежа (т.е. дали изгледа тркалезно). Овие може да се одликуваат како дефиниција за динамичка доминација и геофизичка дефиниција.

Прашањето за јасна дефиниција за планетата дошла до израз во јануари 2005 година со откривањето на заднептунскиот објект Ерида, тело помасивно од најмалата тогаш прифатена планета, Плутон. Во својот одговор од август 2006 година, Меѓународниот астрономски сојуз (МАС), признаена од астрономите како светско тело одговорно за решавање на прашањата за номенклатурата, ја објавила својата одлука за ова прашање за време на состанокот во Прага. Оваа дефиниција, која се однесува само на Сончевиот Систем (иако вонсончевите планети биле опфатени во 2003 година), вели дека „планета“ е небесно тело кое: (а) е во орбита околу Сонцето, (б) има доволна маса за неговата сопствена гравитација за да ги победи силите на кружно тело, така што зазема хидростатичка рамнотежа (речиси округол) облик и (в) го има исчистено соседството околу својата орбита.

Според оваа формализирана дефиниција, Плутон и другите заднептунски објекти не се квалификуваат како планети. Одлуката на МАС не ги решила сите контроверзии, и додека многу астрономи ја прифатиле, некои планетарни научници целосно ја отфрлиле, предлагајќи наместо тоа геофизичка или слична дефиниција.

Историја

уреди

Планети во антиката

уреди
 
Филозофот Платон

Додека знаењето за планетите е пред историјата и е заедничко за повеќето цивилизации, зборот планета датира од Стара Грција. Повеќето Грци верувале дека Земјата е неподвижна и во центарот на универзумот во согласност со геоцентричниот модел и дека објектите на небото, а всушност и самото небо, се вртат околу неа (исклучок бил Аристарх од Самос, кој предложил рана верзија на хелиоцентризам). Грчките астрономи го користеле терминот asteres planetai (ἀστέρες πλανῆται), „ѕвезди-скитници“,[2][3] да ги опишат оние ѕвездени светла на небесата што се движеле во текот на годината, за разлика од asteres aplaneis (ἀστέρες ἀπλανεῖς), „фиксните ѕвезди“, кои останале неподвижни релативно една на друга. Петте тела кои моментално се нарекуваат „планети“ и кои им биле познати на Грците биле оние видливи со голо око: Меркур, Венера, Марс, Јупитер и Сатурн.

Грчко-римската космологија вообичаено се смета за седум планети, а меѓу нив се вбројуваат Сонцето и Месечината (како што е случајот во современата астрологија); сепак, има одредена нејасност во таа точка, бидејќи многу древни астрономи ги разликувале петте планети слични на ѕвезди од Сонцето и Месечината. Како што забележал германскиот натуралист од 19 век Александар фон Хумболт во своето дело Космос,

Од седумте космички тела кои, според нивните постојано различни релативни позиции и растојанија, уште од најоддалечените антички времиња се разликуваат од „незалутаните топчиња“ на небото на „фиксираните ѕвезди“, кои по сета разумна појава ги зачувуваат своите релативни позиции, само пет - Меркур, Венера, Марс, Јупитер и Сатурн - носат изглед на ѕвезди - „cinque stellas errantes“ - додека Сонцето и Месечината, од големината на нивните дискови, нивната важност за човекот и местото кои им биле доделени во митолошките системи, биле класифицирани одделно.[4]

 
Планетите пред прифаќањето на хелиоцентричниот модел

Во неговиот Тимај, напишан во приближно 360 п.н.е., Платон ги споменува „Сонцето и Месечината и пет други ѕвезди, кои се нарекуваат планети“.[5] Неговиот ученик Аристотел прави слична разлика во неговиот На небесата : „Движењата на сонцето и месечината се помали од оние на некои планети“.[6] Во неговите Феномени, во кој се подготвува астрономска расправа напишана од филозофот Евдокс во приближно 350 п.н.е.,[7] поетот Аратус ги опишува „оние пет други орби, кои се мешаат со [соѕвездијата] и тркалото талка на секоја страна од дванаесетте фигури на Зодијакот“.[8]

Во неговиот Алмагест напишан во 2 век, Птоломеј се однесува на „Сонцето, Месечината и петте планети“.[9] Хигин експлицитно ги спомнува „петте ѕвезди кои многумина ги нарекоа скитници, а кои Грците ги нарекуваат Планета“.[10] Марко Манилиј, латински писател кој живеел во времето на Цезар Август и чија поема Astronomica се смета за еден од главните текстови за современата астрологија, вели: „Сега дудекатеморијата е поделена на пет дела, бидејќи толку многу се ѕвездите наречени скитници кои со минлива светлина светат на небото“.[11]

Единствениот поглед на седумте планети се наоѓа во Сонот на Сципион од Цицерон, напишан некаде околу 53 п.н.е., каде духот на Сципион Африканецот прокламира: „Седум од овие сфери ги содржат планетите, по една планета во секоја сфера, кои сите се движат спротивно. до движењето на небото“.[12] Во неговата Природна историја, напишана во 77 н.е., Плиниј Постариот се осврнува на „седумте ѕвезди, кои поради нивното движење ги нарекуваме планети, иако ниту една ѕвезда не талка помалку од нив“.[13] Нон, грчкиот поет од 5 век, вели во својата Дионисијака: „Имам пророштва за историјата на седум плочи, а плочите ги носат имињата на седумте планети“.

Планети во средниот век

уреди
 
Џон Говер

Средновековните и ренесансните писатели генерално ја прифатиле идејата за седум планети. Стандардниот средновековен вовед во астрономијата, De Sphaera од Јоан Сакробоско ги вклучува Сонцето и Месечината меѓу планетите,[14] понапредната Theorica planetarum ја претставува „теоријата на седумте планети“. Во својата Confessio Amantis, поетот од 14 век Џон Говер, осврнувајќи се на врската на планетите со алхемискиот занает, пишува: „Од планетите Златото е навалено кон Моната“, што покажува дека Сонцето и Месечината биле планети.[15] Дури и Никола Коперник, кој го отфрлил геоцентричниот модел, бил амбивалентен во однос на тоа дали Сонцето и Месечината се планети. Во неговиот De Revolutionibus, Коперник јасно ги одвојува „сонцето, месечината, планетите и ѕвездите“;[16] сепак, во своето De revolutionibus orbium coelestium, Коперник се осврнува на „движењето на сонцето и месечината... и на петте други планети“.[17]

Земја

уреди
 
Никола Коперник

На крајот, кога хелиоцентричниот модел на Коперник бил прифатен над геоцентричниот, Земјата била ставена меѓу планетите и Сонцето и Месечината биле прекласифицирани, што наложувало концептуална револуција во разбирањето на планетите. Како што забележал историчарот Томас Кун во својата книга, Структурата на научните револуции:[18]

Коперниканците кои го негирале нејзиниот традиционален наслов „планета“ на сонцето... го менуваа значењето на „планета“ така што таа ќе продолжи да прави корисни разлики во свет каде што сите небесни тела... се гледаа поинаку од начинот на кој што беа гледани претходно... Гледајќи во Месечината, оној што го преобратил коперниканизмот... вели: „Еднаш ја сфатив Месечината да биде (или ја видов Месечината како) планета, но бев во заблуда“.

Коперник ја означува Земјата како планета во De Revolutionibus кога вели: „Имајќи ги претпоставките за движењата што и ги припишувам на Земјата, со долго и интензивно проучување конечно открив дека ако движењата на другите планети се во корелација со Земјината орбита...“ Галилео, исто така, тврдел дека: „Земјата, не помалку од Месечината или која било друга планета, треба да се брои меѓу природните тела што се движат кружно“.[19]

Современи планети

уреди
 
Вилијам Хершел, откривач на Уран

Во 1781 година, астрономот Вилијам Хершел го набљудувал небото и она што го пронашол го нарекол комета во соѕвездието Бик. За разлика од ѕвездите, кои останале само точки на светлина дури и при големо зголемување, големината на овој објект се зголемила пропорционално. Дека овој чуден објект можеби е планета едноставно не му паднало на памет на самиот Хершел; петте планети надвор од Земјата биле дел од замислата на човештвото за универзумот уште од антиката. Бидејќи астероидите допрва требало да бидат откриени, кометите биле единствените подвижни објекти кои се очекувало да се најдат во телескопот.[20] Меѓутоа, за разлика од кометата, орбитата на овој објект била речиси кружна и во рамките на еклиптичката рамнина. Пред Хершел да го објави своето откритие за својата „комета“, неговиот колега, британскиот астроном Невил Маскелин, му напишал, велејќи: „Не знам како да ја наречам. Веројатно е дека станува збор за обична планета која се движи во орбита речиси кружна до Сонцето како и комета која се движи во многу ексцентрична елипса. Сè уште не сум видел никаква кома или опашка кон неа.“ [21] „Кометата“ исто така била многу далеку, премногу далеку за да биде обична комета. На крајот таа била препознаена како седма планета и именувана како Уран по таткото на Сатурн.

Гравитациски предизвикани неправилности во набљудуваната орбита на Уран на крајот довеле до откривање на Нептун во 1846 година, а претпоставените неправилности во орбитата на Нептун последователно довеле до пребарување кое не го нашло вознемирувачкиот објект (подоцна било откриено дека е математички артефакт предизвикан од масата на Нептун), но било пронајдено ново тело, познато како Плутон во 1930 година. Првично се верувало дека е приближно со масата на Земјата, набљудувањето постепено ја намалувало проценетата маса на Плутон сè додека не било откриено дека е премногу мала за воопшто да влијае на орбитата на Нептун. Во 1989 година, Војаџер 2 утврдил дека неправилностите се должат на преценување на масата на Нептун.[22]

Сателити

уреди
 
Галилео Галилеј

Кога Коперник ја сместил Земјата меѓу планетите, тој исто така ја поставил Месечината во орбитата околу Земјата, со што Месечината станала првиот природен сателит кој бил идентификуван. Кога Галилео ги открил своите четири сателити на Јупитер во 1610 година, тие му дале тежина на аргументот на Коперник, бидејќи ако другите планети би можеле да имаат сателити, тогаш и Земјата би можела. Сепак, останала одредена забуна за тоа дали овие објекти се „планети“; Галилео ги нарекол како „четири планети кои летаат околу ѕвездата на Јупитер во нееднакви интервали и периоди со чудесна брзина“.[23] Слично на тоа, Кристиан Хајгенс, по откривањето на најголемата месечина на Сатурн, Титан во 1655 година, употребил многу термини за да ја опише, вклучително и „планет“ (планета), „стела“ (ѕвезда), „луна“ (месечина) и посовремениот „сателит“. (придружник).[24] Џовани Касини, објавувајќи го своето откритие на Сатурновите месечини Јапет и Реја во 1671 и 1672 година, ги опишал како Nouvelles Planetes autour de Saturne („Нови планети околу Сатурн“).[25] Меѓутоа, кога „Journal de Scavans“ го објавил откритието на Касини на две нови сатурнски месечини (Диона и Тетис) во 1686 година, тој ги нарекол строго како „сателити“, иако понекогаш Сатурн била наречена како „примарна планета“.[26] Кога Вилијам Хершел го објавил своето откритие на два објекти во орбитата околу Уран во 1787 година (Титанија и Оберон, тој ги нарекол „сателити“ и „секундарни планети“.[27] Сите последователни извештаи за откритија на природни сателити го користеле исклучиво терминот „сателит“,[28] иако книгата „Илустрираната астрономија на Смит“ од 1868 година ги нарекува сателитите како „секундарни планети“.[29]

Мали планети

уреди
 
Џузепе Пјаци, откривач на Церера

Еден од неочекуваните резултати на откривањето на Уран од страна на Вилијам Хершел било тоа што се сметало дека го потврдува Бодеовиот закон, математичка функција која ја генерира големината на големата полуоска на планетарните орбити. Астрономите го сметале „законот“ за бесмислена случајност, но Уран паднал на речиси точното растојание што го предвидел законот. Со оглед на тоа што Бодеовиот закон предвидел и тело меѓу Марс и Јупитер кое во тој момент не било забележано, астрономите го свртеле своето внимание кон тој регион со надеж дека можеби повторно ќе се оправда. Конечно, во 1801 година, астрономот Џузепе Пјаци пронашол минијатурен нов свет, Церера, која лежи токму на вистинската точка во вселената. Објектот бил поздравен како нова планета.[30]

Потоа, во 1802 година, Хајнрих Олберс ја открил Палада, втора „планета“ на приближно исто растојание од Сонцето како Церера. Тоа што две планети би можеле да заземаат иста орбита било навреда за вековното размислување; дури и Шекспир ја исмејувал идејата („Две ѕвезди не го задржуваат своето движење во една сфера“).[31] И покрај тоа, во 1804 година, друг свет, Јунона, бил откриен во слична орбита. Во 1807 година, Олберс открил четврти објект, Веста, на слично орбитално растојание.

Хершел предложил на овие четири света да им се даде своја посебна класификација, астероиди (што значи „ѕвездести“ бидејќи тие биле премногу мали за нивните дискови да се разрешат и на тој начин личеле на ѕвезди), иако повеќето астрономи претпочитале да ги нарекуваат планети. Оваа концепција била вкоренета со фактот дека, поради тешкотијата да се разликуваат астероидите од сè уште неоткриени ѕвезди, тие четири останале единствените астероиди познати до 1845 година.[32][33] Научните учебници во 1828 година, по смртта на Хершел, сè уште ги нумерирале астероидите меѓу планетите.[30] Со доаѓањето на повеќе рафинирани ѕвездени карти, потрагата по астероиди продолжила, а петтиот и шестиот биле откриени од Карл Лудвиг Хенке во 1845 и 1847 година.[33] До 1851 година бројот на астероиди се зголемил на 15, а бил усвоен нов метод за нивна класификација, со ставање број пред нивните имиња по редослед на откривање, што ненамерно ги става во нивната посебна категорија. Церера станала „(1) Церера“, Палада станала „(2) Палада“ итн. До 1860-тите, бројот на познати астероиди се зголемил на над сто, а опсерваториите во Европа и САД почнале да ги нарекуваат колективно како „мали планети “ или иако на првите четири астероиди им требало подолго време да бидат групирани како такви.[30] До денес, „мала планета“ останува официјална ознака за сите мали тела во орбитата околу Сонцето, а секое ново откритие е соодветно нумерирано во Каталогот за мали планети на МАС.[34]

Плутон

уреди
 
Клајд Томбо, откривач на Плутон

Долгиот пат од планетарноста до преиспитувањето што го поминала Церера е отсликана во приказната за Плутон, која била именувана за планета веднаш по нејзиното откривање од страна на Клајд Томбо во 1930 година. Уран и Нептун биле прогласени за планети врз основа на нивните кружни орбити, големите маси и близината на еклиптичката рамнина. Ниту едно од овие не се однесувало на Плутон, мал и леден свет во регион на гасовити џинови со орбита што го носела високо над еклиптиката, па дури и внатре во онаа на Нептун. Во 1978 година, астрономите ја откриле најголемата месечина на Плутон, Харон, што им овозможило да ја одредат нејзината маса. Откриено е дека Плутон е многу поситна отколку што некој очекувал: само една шестина од масата на Месечината на Земјата. Започнувајќи од 1992 година, астрономите почнале да откриваат голем број на ледени тела надвор од орбитата на Нептун кои биле слични на Плутон по состав, големина и орбитални одлики. Тие заклучиле дека го откриле долго хипотезираниот Кајперовиот Појас (понекогаш наречен Еџворт-Кајперов Појас), појас од ледени остатоци кои се извор за комети со „краток период“ - оние со орбитални периоди до 200 години.[35]

Орбитата на Плутон лежела во овој појас и затоа нејзиниот планетарен статус бил доведен во прашање. Многу научници заклучиле дека малиот Плутон треба да се рекласифицира како мала планета, исто како што била Церера еден век порано. Мајк Браун од Калифорнискиот институт за технологија сугерирал дека „планетата“ треба да се редефинира како „секое тело во Сончевиот Систем што е помасивно од вкупната маса на сите други тела во слична орбита“.[36] Оние објекти под таа граница на маса би станале помали планети. Во 1999 година, Брајан Г. Марсден од Центарот за мали планети на Универзитетот Харвард предложил на Плутон да му се даде сатус на мала планета со број 10000, додека сè уште ја задржува својата официјална позиција како планета.[37][38] Изгледите за „деградирање“ на Плутон предизвикале јавно негодување, а како одговор Меѓународниот астрономски сојуз појаснил дека во тоа време не предлагала да се отстрани Плутон од списокот на планети.[39]

Откривањето на неколку други заднептунски објекти, како што се Квавар и Седна, продолжило да ги еродира аргументите дека Плутон е исклучителен од остатокот од заднептунската популација. На 29 јули 2005 година, Мајк Браун и неговиот тим го објавиле откривањето на заднептунски објект за кој било потврдено дека е помасивен од Плутон,[40] по име Ерида.[41]

Веднаш по откривањето на објектот, постоеле многу дискусии за тоа дали може да се нарече „десетта планета“. НАСА дури објавила соопштение за медиумите во кое го опишува како такво.[42] Сепак, прифаќањето на Ерида како десетта планета имплицитно барало дефиниција за планета што ја поставила Плутон како произволна минимална големина. Многу астрономи тврдат дека дефиницијата на планетата била од мало научно значење, која претпочита да го препознае историскиот идентитет на Плутон како планета од „затекната положба“.[43]

Дефиниција на МАС

уреди

Откривањето на Ерида го принудило на МАС да дејствува според дефиницијата. Во октомври 2005 година, група од 19 членови на МАС, кои веќе работеле на дефиниција од откривањето на Седна во 2003 година, го намалиле својот избор за дефиниција на три, користејќи гласање за одобрување. Дефинициите биле:

 
Мајкл Е Браун, откривач на Ерида
  • Планета е секој објект во орбитата околу Сонцето со пречник поголем од 2000 км. (единаесет гласови „за“)
  • Планета е секој објект во орбитата околу Сонцето чија форма е стабилна поради сопствената гравитација. (осум гласа „за“)
  • Планета е секој објект во орбитата околу Сонцето кој е доминантен во неговото непосредно соседство. (шест гласа „за“) [44][45]

Бидејќи не можело да се постигне консензус, комитетот одлучил да ги стави овие три дефиниции на пошироко гласање на состанокот на Генералното собрание на МАС во Прага во август 2006 година,[46] и на 24 август, МАС го ставил конечниот нацрт на гласање, со комбинирани елементи на два од трите предлози. Во суштина, таа создаде медијална класификација помеѓу планета и карпа (или, во новиот збор, мало тело на Сончевиот Систем), наречена џуџеста планета и ја сместила Плутон во неа, заедно со Церера и Ерида.[47][48] Гласањето било усвоено, а во гласањето учествувале 424 астрономи.[49][50]

{{quote|Затоа, МАС решава планетите и другите тела во нашиот Сончев Систем, освен сателити, да бидат дефинирани во три различни категории на следниов начин:

(1) „планета“1 е небесно тело кое: (а) е во орбита околу Сонцето, (б) има доволна маса за неговата сопствена гравитација за да ги победи силите на кружно тело, така што зазема хидростатичка рамнотежа (речиси округол) облик и (в) го има исчистено соседството околу својата орбита.

(2) „Џуџеста планета“ е небесно тело кое: (а) е во орбита околу Сонцето, (б) има доволна маса за неговата сопствена гравитација за да ги победи силите на кружно тело, така што зазема хидростатичка рамнотежа (речиси округол) облик, и (в) го нема исчистено соседството околу својата орбита

(3) Сите други објекти, освен сателитите, кои кружат околу Сонцето ќе се нарекуваат колективно како „Мали тела на Сончевиот Систем“.

Фусноти:

1 Осумте планети се: Меркур, Венера, Земја, Марс, Јупитер, Сатурн, Уран и Нептун.

2 МАС ќе воведе процедура за назначување на погранични објекти во рамките на категоријата „џуџеста планета“ или други категории.

3 Овие моментално се највеќето астероиди во Сончевиот Систем, највеќето заднептунци, комети и други мали тела.

 ЗемјаДисномијаДисномијаЕридаЕридаХаронХаронНиктаНиктаКерберКерберСтиксСтиксХидраПлутонПлутонМакемакеМакемакеНамакаНамакаХијакаХијакаХаумејаХаумејаСеднаСедна2007 OR102007 OR10ВејвотВејвотКваварКваварВантВантОркОркПодатотека:EightTNOs-mk.svg
Уметничка споредба на Плутон, Ерида, Макемаке, Хаумеја, Седна, 2007 OR10, Квавар, Орк и Земјата заедно со Месечината
[ ]

МАС, исто така, решил дека „ планетите и џуџестите планети се две различни класи на објекти“, што значи дека џуџестите планети, и покрај нивното име, нема да се сметаат за планети.[51]

На 13 септември 2006 година, МАС ги сместил Ерида, нејзината месечина Дисномија и Плутон во нивниот Каталог на мали планети, давајќи им ги официјалните ознаки за мали планети (134340) Плутон, (136199) Ерида и (136199) Ерида I Дисномија.[52] Другите можни џуџести планети, како што се 2003 EL 61, 2005 FY 9, Седна и Квавар, биле оставени во привремена неизвесност додека не се донесе формална одлука за нивниот статус.

На 11 јуни 2008 година, извршниот комитет на МАС го објавил формирањето на подкласа на џуџести планети што ја сочинуваат гореспоменатата „нова категорија заднептунски објекти (ЗНО)“ на кои Плутон е прототип. Оваа нова класа на објекти, наречени плутоиди, ќе ги вклучи Плутон, Ерида и сите други заднептунски џуџести планети, но ја исклучува Церера. МАС одлучил оние ЗНО со апсолутна магнитуда посветла од +1 да бидат именувани од заедничка комисија на комитетите за именување на планетите и малите планети, под претпоставка дека тие најверојатно се џуџести планети. До денес, само две други ЗНО, 2003 EL61 и 2005 FY9 го исполниле условот за апсолутна магнитуда, додека другите можни џуџести планети, како Седна, Орк и Квавар, биле именувани само од Комитетот за помали планети.[53] На 11 јули 2008 година, Работната група за планетарна номенклатура ја именувала 2005 FY9 во Макемаке,[54] и на 17 септември 2008 година, тие ја именувале 2003 EL61 како Хаумеја.[55]

Прифаќање на дефиницијата на МАС

уреди
 
Приказ на сегашните позиции на сите познати објекти на Кајперовиот Појас, поставени наспроти надворешните планети

Меѓу најгласните застапници на одлучната дефиниција на МАС се Мајк Браун, откривачот на Ерида; Стивен Сотер, професор по астрофизика во Американскиот музеј за природна историја; и Нил де Грас Тајсон, директор на Хајденскиот планетариум.

Во раните 2000-ти, кога Хајденскиот планетариум поминувал низ реновирање, Тајсон одбил да го нарече Плутон како деветта планета во планетариумот.[56] Тој објаснил дека повеќе би сакал да ги групира планетите според нивните заеднички одлики наместо да ги брои. Оваа одлука резултирала добивање на големи количини на пораки со омраза, првенствено од деца наменети кон Тајсон.[57] Во 2009 година, Тајсон напишал книга со детали за деградирањето на Плутон.

Во една статија во изданието на Scientific American од јануари 2007 година, Сотер го навел инкорпорирањето на дефиницијата на актуелните теории за настанокот и развојот на Сончевиот Систем; дека како што најраните протопланети се појавиле од вртливата прашина на протопланетарниот диск, некои тела ја „победиле“ првичната конкуренција за ограничен материјал и, како што растеле, нивната зголемена гравитација значела дека тие акумулирале повеќе материјал, а со тоа и станале поголеми, на крајот надминувајќи ги други тела во Сончевиот Систем со многу голема разлика. Астероидниот појас, вознемирен од гравитациското влечење на блискиот Јупитер, и Кајперовиот Појас, премногу широко распореден за неговите составни објекти да се соберат заедно пред крајот на почетниот период на формирање, и двата не успеале да победат во натпреварот за насобирање.

Кога бројките за победничките објекти се споредуваат со оние на губитниците, контрастот е впечатлив; ако се прифати Сотеровиот концепт дека секоја планета зафаќа „орбитална зона“ [b], тогаш најмалку орбитално-доминантната планета, Марс, е поголема од сите други собрани материјали во нејзината орбитална зона за фактор 5100. Церера, најголемиот објект во астероидниот појас, сочинува само една третина од материјалот во нејзината орбита; Односот на Плутон е уште помал, околу 7 проценти.[58] Мајк Браун тврди дека оваа огромна разлика во орбиталната доминација не остава „апсолутно никаков простор за сомневање за тоа кои објекти припаѓаат и кои не припаѓаат“.[59]

Тековни контроверзии

уреди

И покрај декларацијата на МАС, голем број критичари остануваат неубедени во дефиницијата. Дефиницијата некои ја гледаат како произволна и збунувачка. Голем број поборници за Плутон како планета, особено Алан Стерн, шеф на мисијата на НАСА за „Нови Хоризонти“ на Плутон, испратиле петиција меѓу астрономите за промена на дефиницијата. Тврдењето на Стерн е дека, бидејќи помалку од 5 проценти од астрономите гласале за тоа, одлуката не била претставителна за целата астрономска заедница.[60] Сепак, иако оваа контроверзност е исклучена, остануваат неколку нејаснотии во дефиницијата.

Расчистување на околината

уреди

Една од главните точки во прашање е прецизното значење на „чистење на соседството околу неговата орбита“. Алан Стерн тврди дека „невозможно и измислено е да се постави линија на поделба помеѓу џуџестите планети и на самите планети“ [61] и дека бидејќи ниту Земјата, Марс, Јупитер ниту Нептун целосно не ги исчистиле своите региони од остатоци, ниту една од нив не може правилно да се разгледа како планета според дефиницијата на МАС. [c]

 
Астероидите на внатрешниот Сончев Систем; забележани се тројанските астероиди (зелено), заробени во орбитата на Јупитер од нејзината гравитација

Мајк Браун ги спротивставува овие тврдења велејќи дека, далеку од тоа што не ги исчистиле своите орбити, големите планети целосно ги контролираат орбитите на другите тела во нивната орбитална зона. Јупитер може да коегзистира со голем број мали тела во неговата орбита (тројански астероиди), но овие тела постојат само во орбитата на Јупитер затоа што се под влијание на огромната гравитација на планетата. Слично на тоа, Плутон може да ја премине орбитата на Нептун, но Нептун одамна ги заклучил Плутон и неговите придружни објекти од Кајперовиот Појас, наречени плутино, во резонанца 3:2, т.е. тие кружат околу Сонцето двапати за секои три орбити на Нептун. Орбитите на овие објекти се целосно диктирани од гравитацијата на Нептун, и на тој начин, Нептун е гравитациски доминантен.

Во октомври 2015 година, астрономот Жан-Лик Маргот од Универзитетот Калифорнија во Лос Анџелес предложил метрика што произлегува од тоа дали објектот може да ја исчисти орбиталната зона со обем 2 √3 од неговиот Хилов полупречник во одредена временска скала. Оваа метрика поставува јасна линија на поделба помеѓу џуџестите планети и планетите на Сончевиот Систем.[62] Пресметката се заснова на масата на ѕвездата домаќин, масата на телото и орбиталниот период на телото. Тело со маса на Земјата кое кружи околу ѕвезда со сончева маса ја чисти својата орбита на оддалеченост до 400 астрономски единици од ѕвездата. Тело со маса на Марс на орбитата на Плутон ја расчистува својата орбита. Оваа метрика, која го остава Плутон како џуџеста планета, се однесува и на Сончевиот Систем и на вонсончевите системи.[62]

Некои противници на дефиницијата тврдат дека „расчистувањето на соседството“ е двосмислен концепт. Марк Сајкс, директор на Институтот за планетарна наука во Тусон, Аризона и организатор на петицијата, го изразил ова мислење за Националното радио. Тој верува дека дефиницијата не ја категоризира планетата по состав или формација, туку, делотворно, според нејзината местоположба. Тој верува дека објект со големина на Марс или поголем надвор од орбитата на Плутон не би се сметал за планета, бидејќи верува дека нема да има време да ја исчисти својата орбита.[63]

Сепак, Браун забележува дека критериумот за „расчистување на соседството“ треба да се напушти, бројот на планети во Сончевиот Систем може да се зголеми од осум на повеќе од 50, со уште стотици потенцијални да се откријат.[64]

Хидростатичка рамнотежа

уреди
 
Протеј, месечината на Нептун, е неправилна, иако е поголема од сфероидниот Мимант.

Дефиницијата на МАС наложува планетите да бидат доволно големи за нивната сопствена гравитација да ги формира во состојба на хидростатичка рамнотежа; тоа значи дека тие ќе достигнат тркалезна, елипсоидна форма. До одредена маса, објектот може да биде со неправилна форма, но надвор од таа точка гравитацијата почнува да го влече објектот кон својето тежиште додека објектот не се сруши во елипсоид. (Ниту еден од големите објекти на Сончевиот Систем не е навистина топчест. Многу од нив се сфероиди, а неколку, како што се поголемите месечини на Сатурн и џуџестата планета Хаумеја, дополнително се искривени во елипсоиди поради брзата ротација или плимните сили, но сепак во хидростатичка рамнотежа.[65])

Сепак, не постои прецизна точка во која може да се каже дека некој објект достигнал хидростатичка рамнотежа. Како што забележал Сотер во својата статија, „како да го измериме степенот на заобленост што ја разликува планетата? Дали гравитацијата доминира на такво тело ако неговата форма отстапува од сфероидот за 10 отсто или за 1 отсто? Природата не обезбедува незафатен јаз помеѓу тркалезни и неокругли форми, така што секоја граница би била произволен избор.“ Понатаму, точката во која масата на објектот го компресира во елипсоид варира во зависност од хемискиот состав на објектот. Предметите направени од мраз, [d] како Енкелад и Миранда, ја преземаат таа состојба полесно од оние направени од карпи, како што се Веста и Палада. Топлинската енергија, од гравитацискиот колапс, ударите, плимните сили како орбиталните резонанции или радиоактивното распаѓање, исто така влијаат на тоа дали објектот ќе биде елипсоиден или не; Ледената месечина на Сатурн, Мимант е елипсоидна (иако повеќе не е во хидростатичка рамнотежа), но поголемата месечина на Нептун, Протеј, која е слично составена, но постудена поради нејзината поголема оддалеченост од Сонцето, е неправилна. Дополнително, многу поголемиот Јапет е елипсоиден, но ги нема очекуваните димензии за неговата моментална брзина на ротација, што покажува дека некогаш бил во хидростатичка рамнотежа, но повеќе не е,[66] и истото важи и за Месечината на Земјата.[67][68]

Двојни планети и месечини

уреди
 
Телескопска слика на Плутон и Харон

Дефиницијата конкретно ги исклучува сателитите од категоријата џуџеста планета, иако директно не го дефинира терминот „сателит“. Во првичниот нацрт предлог, бил направен исклучок за Плутон и неговиот најголем сателит, Харон, кои поседуваат барицентар надвор од волуменот на кое било тело. Првичниот предлог ги класифицирал Плутон-Харон како двојна планета, при што двата објекти кружат околу Сонцето во тандем. Сепак, конечниот нацрт јасно ставил до знаење дека, иако тие се слични по релативна големина, само Плутон моментално би бил класифициран како џуџеста планета.[51]

 
Дијаграм што ја илустрира коорбитата на Месечината со Земјата

Сепак, некои сугерираат дека Месечината сепак заслужува да се нарекува планета. Во 1975 година, Исак Асимов забележал дека времето на орбитата на Месечината е во тандем со сопствената Земјина орбита околу Сонцето - гледајќи надолу кон еклиптиката, Месечината всушност никогаш не се врти назад кон себе, и во суштина таа сама кружи околу Сонцето.[69]

Исто така, многу месечини, дури и оние кои не орбитираат директно околу Сонцето, често покажуваат одлики кои се заеднички со вистинските планети. Во Сончевиот Систем има 19 месечини кои постигнале хидростатичка рамнотежа и би се сметале за планети доколку се земат предвид само физичките параметри. И месечината на Јупитер Ганимед и месечината на Сатурн Титан се поголеми од Меркур, а Титан дури има значителна атмосфера, подебела од Земјината. Месечините како Ија и Тритон покажуваат очигледна и постојана геолошка активност, а Ганимед има магнетно поле. Исто како што ѕвездите во орбитата околу други ѕвезди сè уште се нарекуваат ѕвезди, некои астрономи тврдат дека објектите во орбитата околу планетите кои ги споделуваат сите нивни одлики може да се наречат и планети.[70][71][72] Мајк Браун направил токму такво тврдење во своето расчленување на ова прашање, велејќи:

Тешко е да се направи конзистентен аргумент дека 400 км ледената топка треба да се смета за планета бидејќи може да има интересна геологија, додека 5000 км сателит со огромна атмосфера, езера од метан и драматични бури [Титан] не треба да се ставаат во истата категорија, како и да го наречете.

Сепак, тој продолжува да вели дека, „За повеќето луѓе, разгледувањето на тркалезните сателити (вклучувајќи ја и нашата Месечина) „планети“ ја нарушува идејата за тоа што е планета“.

Алан Стерн тврди дека местоположбата не треба да биде важна и дека само геофизичките атрибути треба да се земат предвид при дефиницијата за планета, и го предлага терминот сателитска планета за месечини со планетарна маса.[73]

Екстрасончеви планети и кафеави џуџиња

уреди

Откритието од 1992 година на екстрасончеви планети, или објекти со големина 5.246 такви планети во 3.875 планетарни системи, вклучувајќи 842 повеќе планетарни системи од 1 ноември 2022 ), ја проширила дебатата за природата на планетарноста на неочекувано начини. Многу од овие планети се со значителна големина, приближувајќи се до масата на малите ѕвезди, додека многу новооткриени кафеави џуџиња се, обратно, доволно мали за да се сметаат за планети.[74] Материјалната разлика помеѓу ѕвезда со мала маса и голем гасовит џин не е јасна; освен големината и релативната температура, малку е да се одвои гасовит џин како Јупитер од неговата ѕвезда домаќин. И двата имаат сличен целокупен состав: водород и хелиум, со нивоа на траги на потешки елементи во нивната атмосфера. Општо прифатената разлика е онаа на формирањето; Се вели дека ѕвездите се формирале од „горе надолу“, од гасовите во маглината додека биле подложени на гравитациски колапс, и на тој начин би биле речиси целосно составени од водород и хелиум, додека планетите се вели дека се формирале од „долу нагоре “, од собирањето прашина и гас во орбитата околу младата ѕвезда, а со тоа треба да има јадра од силикати или мраз.[75] Сè уште не е сигурно дали гасните гиганти поседуваат такви јадра, иако мисијата <i id="mwAsI">Јунона</i> на Јупитер би можела да го реши проблемот. Ако навистина е можно гасниот џин да се формира како ѕвезда, тогаш се поставува прашањето дали таков објект треба да се смета за ѕвезда со мала маса што орбитира, а не за планета.

 
Кафеавото џуџе Глизе 229B во орбитата околу својата ѕвезда

Традиционално, дефинирачка одлика за ѕвездената состојба е способноста на објектот да соедини водород во неговото јадро. Меѓутоа, ѕвездите како кафеавите џуџиња отсекогаш ја предизвикувале таа разлика. Премногу мали за да започнат одржливо соединување на водород-1, тие добиле статус на ѕвезда поради нивната способност да спојат деутериум. Меѓутоа, поради релативната реткост на тој изотоп, овој процес трае само мал дел од животниот век на ѕвездата, па оттука повеќето кафеави џуџиња би престанале да се спојуваат долго пред нивното откривање.[76] Бинарни ѕвезди и други формации со повеќе ѕвезди се вообичаени, а многу кафеави џуџиња кружат околу други ѕвезди. Затоа, бидејќи тие не произведуваат енергија преку јадрено соединување, би можеле да се опишат како планети. Астрономот Адам Бароус од Универзитетот во Аризона тврди дека „од теоретска перспектива, колку и да се различни нивните начини на формирање, вонсончевите џиновски планети и кафеавите џуџиња се во суштина исти“.[77] Бароус, исто така, тврди дека таквите ѕвездени остатоци како што се белите џуџиња не треба да се сметаат за ѕвезди,[78] што би значело дека едно бело џуџе кое орбитира, како што е Сириус Б, може да се смета за планета. Меѓутоа, сегашната конвенција меѓу астрономите е дека секој објект доволно масивен за да поседува способност да одржува атомско соединување за време на неговиот живот и кој не е црна дупка треба да се смета за ѕвезда.[79]

Збунетоста не завршува со кафеавите џуџиња. Марија Роса Сапатарио-Осорио и сор. откриле многу објекти во млади ѕвездени јата со маса помала од онаа што е потребна за да се одржи соединување од секаков вид (во моментов се пресметува на приближно 13 маси на Јупитер).[80] Овие се опишани како „слободнолебдечки планети“ бидејќи сегашните теории за настанок на Сончевиот Систем сугерираат дека планетите може целосно да бидат исфрлени од нивните ѕвездени системи доколку нивните орбити станат нестабилни.[81] Сепак, исто така е можно овие „слободни пловечки планети“ да се формирале на ист начин како и ѕвездите.[82]

 
Осамениот Ча 110913-773444 (средина), можно под-кафеаво џуџе, поставено на скала против Сонцето (лево) и планетата Јупитер (десно)

Во 2003 година, работната група на МАС објавила изјава [83] за да се воспостави работна дефиниција за тоа што претставува екстрасончева планета и што претставува кафеаво џуџе. До денес, тоа останува единственото упатство понудено од страна на МАС за ова прашање. Комитетот за дефиниција на планетата од 2006 година не се обидел да го оспори или да го вклучи во нивната дефиниција, тврдејќи дека прашањето за дефинирање на планета веќе е тешко да се реши без да се земат предвид и екстрасончевите планети.[84] Оваа работна дефиниција била изменета од Комисијата F2 на МАС: Вонсончеви планети и Сончев Систем во август 2018 година.[85]

  • Објекти со вистинска маса под ограничувачката маса за термојадрено соединување на деутериум (во моментов се пресметува на 13 маси на Јупитер за објекти со соларна металност) кои кружат околу ѕвезди, кафеави џуџиња или ѕвездени остатоци и кои имаат сооднос на маса со централниот објект под Лагранжова тачка (L4 L5) се „планети“ (без разлика како се формирале).
  • Минималната маса/големина потребна за некој вонсончев објект да се смета за планета треба да биде иста како онаа што се користи во нашиот Сончев Систем
 
CHXR 73 b, објект кој лежи на границата помеѓу планета и кафеаво џуџе

Оваа дефиниција ја прави местоположбата, наместо формирањето или составот, одлучувачка одлика за планетарноста. Слободно лебдечки објект со маса помала од 13 маси на Јупитер е „под-кафеаво џуџе“, додека таков објект во орбитата околу спојуваната ѕвезда е планета, дури и ако, во сите други аспекти, двата објекти може да се идентични.

Исто така, прекинот на масата на Јупитер од 13 нема прецизно физичко значење. Спојувањето на деутериум може да се случи кај некои објекти со маса под таа граница. Количеството на споен деутериум зависи до одреден степен од составот на објектот.[86] Почнувајќи од 2011 година, Енциклопедијата на вонсончеви планети вклучува објекти до 25 маси на Јупитер, велејќи: „Фактот дека не постои посебна одлика околу 13 MJ во набљудуваниот масен спектар го зајакнува изборот да се заборави оваа граница на масата.“ [87] Од 2016 година оваа граница била зголемена на 60 маси на Јупитер [88] врз основа на студија за односите маса-густина.[89] Истражувачот на податоци за вонсончеви планети вклучува објекти до 24 маси на Јупитер со совет: „Разликувањето на 13-маси на Јупитер од Работната група на МАС е физички немотивирано за планети со карпести јадра и е проблематично за набљудување поради нејасноста на sin i “.[90] Архивата за вонсончеви планети на НАСА вклучува објекти со маса (или минимална маса) еднаква или помала од 30 маси на Јупитер.[91]

Друг критериум за одвојување на планетите и кафеавите џуџиња е дали во притисокот во јадрото доминира страничниот притисок или притисокот на дегенерација на електрони.[92][93]

Една студија сугерира дека предметите над 10 MJ се формирале преку гравитациска нестабилност, а не преку насобирање на јадрото и затоа не треба да се сметаат за планети.[94]

Наводи

уреди
  1. ↑ „IAU 2006 General Assembly: Resolutions 5 and 6“ (PDF). IAU. 24 август 2006. Посетено на 23 јуни 2009.
  2. ↑ „Definition of planet“. Merriam-Webster OnLine. Посетено на July 23, 2007.
  3. ↑ „Words For Our Modern Age: Especially words derived from Latin and Greek sources“. Wordsources.info. Посетено на July 23, 2007.
  4. ↑ Alexander von Humboldt (1849). Cosmos: A Sketch of a Physical Description of the Universe. digitised 2006. H.G. Bohn. стр. 297. ISBN 978-0-8018-5503-0. Посетено на 2007-07-23.
  5. ↑ „Timaeus by Plato“. The Internet Classics. Архивирано од изворникот на 2012-05-01. Посетено на February 22, 2007.
  6. ↑ „On the Heavens by Aristotle, Translated by J. L. Stocks, volume II“. University of Adelaide Library. 2004. Архивирано од изворникот на 2008-08-23. Посетено на February 24, 2007.
  7. ↑ „Phaenomena Book I — ARATUS of SOLI“. Архивирано од изворникот на September 1, 2005. Посетено на June 16, 2007.
  8. ↑ A. W. & G. R. Mair (translators). „ARATUS, PHAENOMENA“. theoi.com. Посетено на June 16, 2007.
  9. ↑ R. Gatesby Taliaterro (trans.) (1952). The Almagest by Ptolemy. University of Chicago Press. стр. 270.
  10. ↑ theoi.com. „Astra Planeta“. Посетено на February 25, 2007.
  11. ↑ GP Goold (trans.) (1977). Marcus Manilius: Astronomica. Harvard University Press. стр. 141.
  12. ↑ Cicero (1996). „The Dream of Scipio“. Roman Philosophy. Richard Hooker (translator). Архивирано од изворникот на July 3, 2007. Посетено на June 16, 2007.
  13. ↑ IH Rackham (1938). Natural History vol 1. William Heinemann Ltd. стр. 177, viii.
  14. ↑ Sacrobosco, "On the Sphere", in Edward Grant, ed. A Source Book in Medieval Science, (Cambridge: Harvard University Press, 1974), p. 450. "every planet except the sun has an epicycle."
  15. ↑ P. Heather (1943). „The Seven Planets“. Folklore. 54 (3): 338–361. doi:10.1080/0015587x.1943.9717687.
  16. ↑ Edward Rosen (trans.). „The text of Nicholas Copernicus' De Revolutionibus (On the Revolutions), 1543 C.E.“. Calendars Through the Ages. Архивирано од изворникот на 2015-03-06. Посетено на February 28, 2007.
  17. ↑ Nicolaus Copernicus. „Dedication of the Revolutions of the Heavenly Bodies to Pope Paul III“. The Harvard Classics. 1909–14. Посетено на February 23, 2007.
  18. ↑ Thomas S. Kuhn, (1962) The Structure of Scientific Revolutions, 1st. ed., (Chicago: University of Chicago Press), pp. 115, 128–9.
  19. ↑ „Dialogue Concerning the Two Chief World Systems“. Calendars Through the Ages. Архивирано од изворникот на 2012-04-19. Посетено на June 14, 2008.
  20. ↑ Croswell, Ken (1999). Planet Quest: The Epic Discovery of Alien Solar Systems. Oxford University Press. стр. 48, 66. ISBN 978-0-19-288083-3.
  21. ↑ Patrick Moore (1981). William Herschel: Astronomer and Musician of 19 New King Street, Bath. PME Erwood. стр. 8. ISBN 978-0-907322-06-1.
  22. ↑ Ken Croswell (1993). „Hopes Fade in hunt for Planet X“. Посетено на November 4, 2007.
  23. ↑ Galileo Galilei (1989). Siderius Nuncius. Albert van Helden. University of Chicago Press. стр. 26.
  24. ↑ Christiani Hugenii (Christiaan Huygens) (1659). Systema Saturnium: Sive de Causis Miradorum Saturni Phaenomenon, et comite ejus Planeta Novo. Adriani Vlacq. стр. 1–50.
  25. ↑ Giovanni Cassini (1673). Decouverte de deux Nouvelles Planetes autour de Saturne. Sabastien Mabre-Craniusy. стр. 6–14.
  26. ↑ Cassini, G. D. (1686–1692). „An Extract of the Journal Des Scavans. Of April 22 st. N. 1686. Giving an Account of Two New Satellites of Saturn, Discovered Lately by Mr. Cassini at the Royal Observatory at Paris“. Philosophical Transactions of the Royal Society of London. 16 (179–191): 79–85. Bibcode:1686RSPT...16...79C. doi:10.1098/rstl.1686.0013. JSTOR 101844.
  27. ↑ William Herschel (1787). An Account of the Discovery of Two Satellites Around the Georgian Planet. Read at the Royal Society. J. Nichols. стр. 1–4.
  28. ↑ See primary citations in Timeline of discovery of Solar System planets and their moons
  29. ↑ Smith, Asa (1868). Smith's Illustrated Astronomy. Nichols & Hall. стр. 23. secondary planet Herschel.
  30. ↑ 30,0 30,1 30,2 Hilton, James L. „When did asteroids become minor planets?“ (PDF). U.S. Naval Observatory. Посетено на May 25, 2006.
  31. ↑ William Shakespeare (1979). King Henry the Fourth Part One in The Globe Illustrated Shakespeare: The Complete Works Annotated. Granercy Books. стр. 559.
  32. ↑ „The Planet Hygea“. spaceweather.com. 1849. Посетено на June 24, 2008.
  33. ↑ 33,0 33,1 Cooper, Keith (June 2007). „Call the Police! The story behind the discovery of the asteroids“. Astronomy Now. 21 (6): 60–61.
  34. ↑ „The MPC Orbit (MPCORB) Database“. Посетено на October 15, 2007.
  35. ↑ Weissman, Paul R. (1995). „The Kuiper Belt“. Annual Review of Astronomy and Astrophysics. 33: 327–357. Bibcode:1995ARA&A..33..327W. doi:10.1146/annurev.aa.33.090195.001551.
  36. ↑ Brown, Mike. „A World on the Edge“. NASA Solar System Exploration. Архивирано од изворникот на April 27, 2006. Посетено на May 25, 2006.
  37. ↑ „Is Pluto a giant comet?“. Central Bureau for Astronomical Telegrams. Посетено на July 3, 2011.
  38. ↑ Kenneth Chang (September 15, 2006). „Xena becomes Eris – Pluto reduced to a number“. New York Times. Посетено на June 18, 2008.
  39. ↑ Witzgall, Bonnie B. (1999). „Saving Planet Pluto“. Amateur Astronomer article. Архивирано од изворникот на October 16, 2006. Посетено на May 25, 2006.
  40. ↑ Brown, Mike (2006). „The discovery of 2003 UB313, the 10th planet“. California Institute of Technology. Посетено на May 25, 2006.
  41. ↑ M. E. Brown; C. A. Trujillo; D. L. Rabinowitz (2005). „DISCOVERY OF A PLANETARY-SIZED OBJECT IN THE SCATTERED KUIPER BELT“ (PDF). The American Astronomical Society. Посетено на August 15, 2006.
  42. ↑ „NASA-Funded Scientists Discover Tenth Planet“. Jet Propulsion Laboratory. 2005. Архивирано од изворникот на 2015-03-19. Посетено на February 22, 2007.
  43. ↑ Bonnie Buratti (2005). „Topic — First Mission to Pluto and the Kuiper Belt; "From Darkness to Light: The Exploration of the Planet Pluto"“. Jet Propulsion Laboratory. Посетено на February 22, 2007.
  44. ↑ McKee, Maggie (2006). „Xena reignites a planet-sized debate“. NewScientistSpace. Посетено на May 25, 2006.
  45. ↑ Croswell, Ken (2006). „The Tenth Planet's First Anniversary“. Посетено на May 25, 2006.
  46. ↑ „Planet Definition“. IAU. 2006. Архивирано од изворникот на August 26, 2006. Посетено на August 14, 2006.
  47. ↑ „IAU General Assembly Newspaper“ (PDF). August 24, 2006. Посетено на March 3, 2007.
  48. ↑ „The Final IAU Resolution on the Definition of "Planet" Ready for Voting“. IAU (News Release — IAU0602). August 24, 2006. Посетено на March 2, 2007.
  49. ↑ Robert Roy Britt (2006). „Pluto demoted in highly controversial definition“. Space.com. Посетено на August 24, 2006.
  50. ↑ „IAU 2006 General Assembly: Resolutions 5 and 6“ (PDF). IAU. August 24, 2006. Посетено на June 23, 2009.
  51. ↑ 51,0 51,1 International Astronomical Union (News Release — IAU0603) (24 август 2006). "IAU 2006 General Assembly: Result of the IAU Resolution votes". Соопштение за печат."IAU 2006 General Assembly: Result of the IAU Resolution votes" (Press release). International Astronomical Union (News Release — IAU0603). August 24, 2006. Retrieved December 31, 2007. (orig link Архивирано на 3 јануари 2007 г.)
  52. ↑ Central Bureau for Astronomical Telegrams, International Astronomical Union (2006). „Circular No. 8747“. Посетено на July 3, 2011. web.archive
  53. ↑ „Plutoid chosen as name for Solar System objects like Pluto“. Paris: International Astronomical Union (News Release — IAU0804). June 11, 2008. Архивирано од изворникот на June 13, 2008. Посетено на June 11, 2008.
  54. ↑ „Dwarf Planets and their Systems“. Working Group for Planetary System Nomenclature (WGPSN). July 11, 2008. Посетено на July 13, 2008.
  55. ↑ „USGS Gazetteer of Planetary Nomenclature“. Посетено на September 17, 2008.
  56. ↑ Space.com (2001). Astronomer Responds to Pluto-Not-a-Planet Claim
  57. ↑ The Colbert Report, August 17, 2006
  58. ↑ Steven Soter (August 16, 2006). „What is a Planet?“. The Astronomical Journal. 132 (6): 2513–2519. arXiv:astro-ph/0608359. Bibcode:2006AJ....132.2513S. doi:10.1086/508861.
  59. ↑ Michael E. Brown (2006). „The Eight Planets“. Caltech. Посетено на February 21, 2007.
  60. ↑ Robert Roy Britt (2006). „Pluto: Down But Maybe Not Out“. Space.com. Посетено на August 24, 2006.
  61. ↑ Paul Rincon (August 25, 2006). „Pluto vote 'hijacked' in revolt“. BBC News. Посетено на February 28, 2007.
  62. ↑ 62,0 62,1 Jean-Luc Margot (2015). „A Quantitative Criterion For Defining Planets“. The Astronomical Journal. 150 (6): 185. arXiv:1507.06300. Bibcode:2015AJ....150..185M. doi:10.1088/0004-6256/150/6/185.
  63. ↑ Mark, Sykes (September 8, 2006). „Astronomers Prepare to Fight Pluto Demotion“ (RealPlayer). NPR.org. Посетено на October 4, 2006.
  64. ↑ Mike Brown. „The Dwarf Planets“. Посетено на August 4, 2007.
  65. ↑ Brown, Michael E. „2003EL61“. California Institute of Technology. Посетено на May 25, 2006.
  66. ↑ Thomas, P. C. (July 2010). „Sizes, shapes, and derived properties of the saturnian satellites after the Cassini nominal mission“ (PDF). Icarus. 208 (1): 395–401. Bibcode:2010Icar..208..395T. doi:10.1016/j.icarus.2010.01.025. Архивирано од изворникот (PDF) на 2018-12-23. Посетено на 2021-12-05.
  67. ↑ Garrick-Bethell et al. (2014) "The tidal-rotational shape of the Moon and evidence for polar wander", Nature 512, 181–184.
  68. ↑ M. Bursa, Secular Love Numbers and Hydrostatic Equilibrium of Planets, Earth, Moon, and Planets, volume 31, issue 2, pp. 135–140, October 1984
  69. ↑ Asimov, Isaac (1975). Just Mooning Around, In: Of time and space, and other things. Avon.
  70. ↑ Marc W. Buie (March 2005). „Definition of a Planet“. Southwest Research Institute. Посетено на July 7, 2008.
  71. ↑ „IAU Snobbery“. NASA Watch (not a NASA Website). June 15, 2008. Посетено на July 5, 2008.
  72. ↑ Serge Brunier (2000). Solar System Voyage. Cambridge University Press. стр. 160–165. ISBN 978-0-521-80724-1.
  73. ↑ „Should Large Moons Be Called 'Satellite Planets'?“. News.discovery.com. May 14, 2010. Архивирано од изворникот на 2012-05-05. Посетено на November 4, 2011.
  74. ↑ „IAU General Assembly: Definition of Planet debate“. 2006. Архивирано од изворникот на July 13, 2012. Посетено на September 24, 2006.
  75. ↑ G. Wuchterl (2004). „Giant planet formation“. Institut für Astronomie der Universität Wien. 67 (1–3): 51–65. Bibcode:1994EM&P...67...51W. doi:10.1007/BF00613290.
  76. ↑ Basri, Gibor (2000). „Observations of Brown Dwarfs“. Annual Review of Astronomy and Astrophysics. 38: 485–519. Bibcode:2000ARA&A..38..485B. doi:10.1146/annurev.astro.38.1.485.
  77. ↑ Burrows, Adam; Hubbard, William B.; Lunine, Jonathan I.; Leibert, James (2001). „The Theory of Brown Dwarfs and Extrasolar Giant Planets“. Reviews of Modern Physics. 73 (3): 719–765. arXiv:astro-ph/0103383. Bibcode:2001RvMP...73..719B. doi:10.1103/RevModPhys.73.719.
  78. ↑ Croswell p. 119
  79. ↑ Croswell, Ken (1999). Planet Quest: The Epic Discovery of Alien Solar Systems. Oxford University Press. стр. 119. ISBN 978-0-19-288083-3.
  80. ↑ Zapatero M. R. Osorio; V. J. S. Béjar; E. L. Martín; R. Rebolo; D. Barrado y Navascués; C. A. L. Bailer-Jones; R. Mundt (2000). „Discovery of Young, Isolated Planetary Mass Objects in the Sigma Orionis Star Cluster“. Division of Geological and Planetary Sciences, California Institute of Technology. 290 (5489): 103–107. Bibcode:2000Sci...290..103Z. doi:10.1126/science.290.5489.103. PMID 11021788.
  81. ↑ Lissauer, J. J. (1987). „Timescales for Planetary Accretion and the Structure of the Protoplanetary disk“. Icarus. 69 (2): 249–265. Bibcode:1987Icar...69..249L. doi:10.1016/0019-1035(87)90104-7. |hdl-access= бара |hdl= (help)
  82. ↑ „Rogue planet find makes astronomers ponder theory“. Reuters. October 6, 2000. Архивирано од изворникот на 2015-01-01. Посетено на May 25, 2006.
  83. ↑ „Working Group on Extrasolar Planets (WGESP) of the International Astronomical Union“. IAU. 2001. Архивирано од изворникот на September 16, 2006. Посетено на May 25, 2006.
  84. ↑ „General Sessions & Public Talks“. International Astronomical Union. 2006. Архивирано од изворникот на December 8, 2008. Посетено на November 28, 2008.
  85. ↑ „Official Working Definition of an Exoplanet“. IAU position statement. Посетено на November 29, 2020.
  86. ↑ David S. Spiegel; Adam Burrows; John A. Milsom (2010). „The Deuterium-Burning Mass Limit for Brown Dwarfs and Giant Planets“. The Astrophysical Journal. 727 (1): 57. arXiv:1008.5150. Bibcode:2011ApJ...727...57S. doi:10.1088/0004-637X/727/1/57.
  87. ↑ Schneider, J.; Dedieu, C.; Le Sidaner, P.; Savalle, R.; Zolotukhin, I. (2011). „Defining and cataloging exoplanets: The exoplanet.eu database“. Astronomy & Astrophysics. 532 (79): A79. arXiv:1106.0586. Bibcode:2011A&A...532A..79S. doi:10.1051/0004-6361/201116713.
  88. ↑ Exoplanets versus brown dwarfs: the CoRoT view and the future, Jean Schneider, April 4, 2016
  89. ↑ Hatzes Heike Rauer, Artie P. (2015). „A Definition for Giant Planets Based on the Mass-Density Relationship“. The Astrophysical Journal. 810 (2): L25. arXiv:1506.05097. Bibcode:2015ApJ...810L..25H. doi:10.1088/2041-8205/810/2/L25.
  90. ↑ Wright, J. T. (2010). „The Exoplanet Orbit Database“. |arxiv= required (help)
  91. ↑ Exoplanet Criteria for Inclusion in the Archive, NASA Exoplanet Archive
  92. ↑ Basri, Gibor; Brown, Michael E. (2006). „Planetesimals To Brown Dwarfs: What is a Planet?“. Annu. Rev. Earth Planet. Sci. 34: 193–216. arXiv:astro-ph/0608417. Bibcode:2006AREPS..34..193B. doi:10.1146/annurev.earth.34.031405.125058.
  93. ↑ Boss, Alan P.; Basri, Gibor; Kumar, Shiv S.; Liebert, James; Martín, Eduardo L.; Reipurth, Bo; Zinnecker, Hans (2003). „Nomenclature: Brown Dwarfs, Gas Giant Planets, and ?“. Brown Dwarfs. 211: 529. Bibcode:2003IAUS..211..529B.
  94. ↑ Evidence of an Upper Bound on the Masses of Planets and its Implications for Giant Planet Formation, Kevin C. Schlaufman, January 18, 2018. The Astrophysical Journal, Volume 853, Number 1, 2018 January 22, http://iopscience.iop.org/article/10.3847/1538-4357/aa961c/meta

Библиографија и надворешни врски

уреди
Преземено од „https://mk.wikipedia.org/w/index.php?title=Дефиниција_на_планета&oldid=5290960“