Гладијатор

За други значења на поимот, погл. Гладијатор (појаснување).

Гладијатори (латински: gladiatōrēs) — борци во Стариот Рим што се бореле во арена против животни и едни против други. Терминот „гладијатор“ потекнува од зборот „гладиус“ (латински gladius), краток римски меч за бодење и сечење.

Жан-Леон Жером Pollice Verso (1872)

Дел од мозаик од Либија (Leptis Magna), од околу 80-100 година наша ера

Гладијаторските борби се воведени во Рим во првата половина на 3 век п.н.е. во состав на погребните свечености, како ритуал на жртвување човечки животи за сенките на покојниците. Во првата забележана борба 264 п.н.е. се бореле само три пара. Кон крајот на 2 век гладијаторските борби станале многу популарни претстави кои римските цареви му ги подарувале на својот народ. Првобитно се изведувале во Форумот, а подоцна во амфитеатрите низ целото Римско Царство. Најпознат амфитеатар е римскиот Колосеум.

Гладијаторите биле робови или воени заробеници кои биле задолжени да се борат, криминалци кои сакале да побегнат од смртна казна, или слободни луѓе кои на тој начин сакале да заработат и да се извлечат од сиромаштијата. Постоеле и гладијатори жени, кои обично се маскирале како легендарните Амазонки. На почетокот на 3 век, царот Септимиј Север ги забранил борбите на жените.

Гладијаторските борби се укинати со јакнењето на христијанството, врз основа на законот на цар Константин Велики од 325 година, но и натаму се одржувале одвреме-навреме до околу 450 година. Последните гладијаторски борби во самиот град Рим се одржани на 1 јануари 404 година.

Потекло и кратка историја

Потеклото на гладијаторските борби лежи во религиозната традиција. Се претпоставува дека оваа традиција потекнува од старите култури од Апенинскиот Полуостров, најверојатно од Етрурците, и дека всушност тоа биле човечки жртви во чест на воините паднати во борба. Во прво време тоа биле двајца заробеници присилени да се борат на живот и смрт на гробот на паднатите херои.

Римскиот историчар Тит Ливиј забележал дека првите гладијаторски борби се одржани во 310 п.н.е. во Кампанија, и дека претставувале славење на победата на Кампанијанците над Самнитите. Првите римски гладијаторски борби се одржани во 246 п.н.е.. Ги организирале Марко и Децимо Брут пред почетокот на Пунските војни, во чест на својот татко, Јуниј Брут. Тоа бил скромен спектакл со само три дуела на робови на сточниот пазар.

Постепено гладијаторските борби сè повеќе се претворале во јавни спектакли. Коначно, во 44 п.н.е., после убиството на Гај Јулиј Цезар ја снемало религиозната позадина. Организирањето на гладијаторските борби станало начин за претендентите на местото магистрат да ги придобијат граѓаните и да добијат гласови. Но, бидејќи републиката сè повеќе се приближувала кон својот колапс, организирањето на гладијаторските борби сè повеќе преминувало во рацете на државата, и конечно Октавијан Август, првиот цар на Римското Царство, го официјализирал тоа потполно преземање на организацијата на гладијаторските борби од страна на државата.. Повод за ова било Спартаковото востание во 73 п.н.е. како и спречување на создавање приватни војски.

Октавијан Август го регулирал организирањето на гладијаторските борби со редица прогласи: магистратите биле задолжени да организираат одреден број борби во одреден период.

Во втората половина на 1 век, династијата на Флавиевците го регулирала организирањето на гладијаторските борби со редица закони. Од тогаш, освен во провинциите, борбите биле исклучиво во надлежност на царот. Во текот на постоењето на Римското Царство, гладијаторските борби се претвориле во омилена забава на римските граѓани и една од основните одлики на римската цивилизација.

Борбите биле начин да се потврдат и да се засилат врските меѓу царот и неговите поданици. Пред сè биле знак за неговата великодушност. Исто така биле прилика царот да се појави во јавноста со сите обележја на моќта. Тој одредувал кој ќе живее, а кој ќе умре во арената, седејќи во својата раскошно украсена ложа. Сето ова имало значајна улога при утврдувањето на неговиот авторитет и популарноста меѓу народот. Од друга страна, овие борби канализирале позитивни емоции од народот кон царот, и истовремено на правилен начин го ослободувале народот од негативните емоции со што се намалувал ризикот од општи побуни.

Место на одржување

Внатрешноста на колосеум

За време на Римското Царство, изградени се посебни простории во кои се одржувале гладијаторските борби — амфитеатрите. Тоа биле елипсовидни градби кои ги замениле импровизираните простории во форумите каде се одржувале борбите за време на Републиката.

Првиот амфитеатар го изградил магистратот Гај Ескрабониј Куриј, кон средината на 1 век п.н.е.. Градбата била направена од дрво и се состоела од два полуелипсовидни подвижни дела кои се вртеле после драмската претстава и ја менувале театарската сцена во гладијаторска арена. Идејата наишла на општо одобрување, па веќе во 29 п.н.е. во времето на Октавијан Август е изграден втор постојан амфитеатар кој делумно бил од камен.

Откако овој амфитеатар изгорел во пожар, Веспазијан, од династијата на Флавиевците, решил да направи импресивно голема и трајна градба која данас во светот е позната како Римски колосеум.

Колосеумот во Рим

Колосеумот, како и неговите копии низ провинциите, служел првенствено за гладијаторски борби. Обично се одржувале борби меѓу двајца гладијатори, но исто така се огранизирале борби меѓу две групи гладијатори што често се претворале во вистински битки со потоци крв. Понекогаш, заради внесување на возбуда, борците се бореле со затворани очи.

Програмите во Колосеумот биле разновидни, но секогаш сурови. Наутро се организирале спектакли во кои учествувале ѕверови — „венацио“ (латински venatio) и „бестијарии“ (латински bestiarii). Потоа на ред биле „нокси“ (латински noxii) — излегувале осуденици на смрт (латински damnatio) во арената. Биле спалувани (латински comburere), распнувани на крст (латински cruce suffregeri), убивани со меч (латински damnati ad gladium), или биле препуштани на милост и немилост на некоја дива ѕверка (латински damnati ad bestius).

На пладне во арената излегувале „гладијатори меридијани“ (латински gladiatores meridiani) - односно криминалци, кои биле необучени за борба и осудени да се борат на смрт едни со други, некои голораки, некои со оружје, но на крајот сите биле убивани.

Попладнето се одржувале борбите на професионалните гладијатори, кои не биле секогаш мажи. Постоеле и жени гладијатори — гладијаторки. Борбите меѓу жените биле претставувани како посебен настан, бидејќи биле ретки. Но, околу 200 година, Септимиј Север им забранил на жените пристап во гладијаторската арена.

Наумахии

Главна статија: Наумахии

Слика на наумахии во амфитеатар.

Наумахиите биле поморски борби на гладијаторите во кои се симулирани поморски битки. Првите вакви борби биле за време на Гај Јулиј Цезар во ископан базен покрај реката Тибар, во 46 година п.н.е. за време на прославувањето на неговиот четирикратен триумф. Базенот бил доволно голем за да може во него да се сместат неколку вида на воени бродови. Октавијан Август во 2 година п.н.е. во чест на отворањето на храмот на Марс Ултор наредил да се изгради нов базен. Клавдиј наредил да се изведе наумахија во езерото Фучино во чест на завршувањето на работите со системот за наводнување.

Нерон го преместил одржувањето на наумахиите во амфитеатрите. Првата таква борба била одржана во 57 година во дрвен амфитеатар изграден на Марсовото поле. Уште една наумахија била одржанана во 64 година. Тит во 80 година, во чест на отворањето на Колосеумот одржал две наумахии, една во Августовиот базен, а друга во новиот амфитеатар.

За разлика од обичните гладијаторски борби кои претставувале борба меѓу поединци, во наумахиите учествувале многу повеќе борци.

Оружје

Шлем на Тракиец

На почетокот се користело истото оружје што се користело за воени цели, но полека почнало да се менува заради истакнување на вештината на оние што се служат со оружјето. Се користеле разни видови на тризапци, лесни копја, ножеви и кратки мечеви, рамни (гладиуси) или искосени (сики). Не се користело долгото и тешко копје „пилум“ (латински pilum), кое било типично за римските легионари.

Што се однесува до одбраната, штитниците за некои делови од телото биле поедноставни од војничките. Штитовите биле помали, а оклопи не се користеле. Сепак, царските гладијатори имале подобри штитови за нозете и рацете, за да не се прекинува борбата поради ранети екстремитети или глава.

Шлемовите што се користеле во арената биле позатворени и потешки од оние што се користеле во вистински битки, а тоа имало своја функција. Можеле да се носат на главата само кратко време (подолго не било ни потребно, како што му е потребно на еден војник), па затоа имале и психолошки ефект, бидејќи биле богато украсени со орнаменти кои му давале помпезен и застрашувачки изглед на оној што ги носел. Бидејќи гладијаторите што се бореле обично се познавале меѓу себе, во пресуден момент било полесно да се убие анонимусот кој се крие зад маската-шлем, отколку гледајќи го во лице човекот што го знаеле, кој неретко им бил и пријател.

Видови гладијатори

Чутурка со мотиви на завршниот момент на борба меѓу мурмил кој победува трекс

Најголемиот број гладијатори биле воени заробеници, робови или криминалци осудени да се борат во арената - дамнати ад лудос (латински damnati ad ludos). Христијаните или криминалците осудени да умрат во арената биле нарекувани дамнати ад мортем (латински damnati ad mortem).

Слободните луѓе кои по своја волја се занимавале со оваа работа, биле нарекувани аукторати (латински auctorati), и до крајот на Републиката, биле половина од вкупниот број гладијатори.

Во прво време воените заробеници биле присилувани да се борат во својата облека, со своето оружје и да користат свој специфичен начин на борба, па според тоа и им се ставени имињата. Самнити били римски прототип на професионални гладијатори, и отпрвин била прифатена нивната опрема и оружје како типично гладијаторски. Другите два вида гладијатори исто така добиле име по поразените племиња — Гали и Тракијци.

За време на Октавијан Август, Самнитите станале римски сојузници, и поради тоа, тој тип на гладијатори престанал да постои.

• Мурмило (латински Murmillo) било комбинација на Самнити и Гали. Носел шлем во форма на глава од риба, и штитник на десната рака и на левата нога. Од оружје користел краток меч - гладиус, едан мал заоблен штит, и друг голем и правоаголен (латински scutum). Обично се борел против трекс или Тракиец, единствениот оригинален тип на гладијатор од времето на Републиката кој опстанал.

Дршка од нож изрезбана во слонова коска во форма на гладијатор секутор

• Секутор (латински Secutor), во превод од латински значи „прогонувач“. Според Исидор Севилски го добил тоа име затоа што го „гонел“ својот противник, ретариус. Ова била класата во која се борел царот Комод. Левата рака му била заштитена со некој вид штитник, а носел голем правоаголен штит и заоблен и мазен шлем за да не може лесно да го фати мрежата на неговиот противник, ретариус. Од оружје користел меч што бил подолг и поправ од гладиусите. Понекогаш користел и тризабец и нож.
• Ретарио (латински Retario) обично се борел против секутор. Од оружје, користел тризабец и мрежа, а бил заштитен само со штитник на левото рамо. Понекогаш ретарио се борел и против мурмило.

Борба меѓу секутор и ретариус. Ретариус е на земја, а натписот IMPROBUM, значи фаул, недозволен удар. Во долниот дел се гледа само секутор.

• Трекс (латински Traex) или Тракиец е единствениот вид гладијатор кој ги преживеал промените од времето на Републиката, кога гладијаторите се разликувале според имињата на племињата што биле римски непријатели. Обично се борел против мурмило. Користел штит кој бил помал од тој на мурмило (латински parmula), и имал подолги штитници за нозете. Напаѓал со краток меч што се викал сика (латински sica). На главата носел шлем со визир. Интересно било и тоа што трекс носел штит во десната рака, а меч во левата, и во таа негова „леворакост“ била неговата предност, бидејќи не било лесно да се нападне леворак борец.

Освен овие кои биле најзастапени, постоеле и други, некои дури многу егзотични типови на гладијатори. Еседари (латински essedarii), кои се бореле во двоколки во стилот на британските Келти и кои веројатно ги вовел Гај Јулиј Цезар после инвазијата на Британските Острови, еквитес (латински equites), кои влегувале во арена на коњи, велитес (латински velites) чие копје било заврзано за неговата рака така што можел да го поврати кога ќе го фрли, лакеари (латински laquearii) кои користеле ласо, сагитари (латински sagittarii), кои користеле лак и стрела, димакери (латински dimachaeri), кои се бореле со два меча, и многу други. Меѓу побизарните може да се наведат андабате (латински andabatae), на кој шлемот буквално му паѓал на очи, така што непријателот го барал буквално допирајќи околу себе.

Важно било да се спојат два типа кои биле со приближно иста сила. Предноста на едниот во оружјето морала да биде надополнета со некоја друга предност кај другиот, на пример со силата. Така во борба меѓу мурмило и ретарио, ретарио бил полесно вооружен, но многу подвижен, додека мурмило бил потешко вооружен, но затоа потром поради тешкиот оклоп и оружјето. Публиката токму тоа ја привлекувало: различното вооружување, начините на борба и подвижноста. Исто вооружени борци ретко станувале противници во арената.

Гладијаторки

Главна статија: Гладијаторки

Иако било ретка појава, сепак постоеле и гладијаторки, за што постојат докази како во археологијата, така и во книжевноста. Сè до 3 век жените се бореле маскирани како легендарните Амазонки, а тогаш ги забранил Септимиј Север.

Гладијаторките првпат се појавиле за време на римскиот цар Нерон, на игрите организирани во чест на ерменскиот крал Тиридат I. Петрониј, во својот Сатирикон споменува жена еседиариус (латински essediarius) (гладијатор кој се бори од двоколка во келтски стил).

Гај Светониј Транквил во своето дело „Дванаесет римски цареви“ зборува за тоа дека императорот Домицијан сакал да гледа борби меѓу жени и џуџиња. Од сликите и мозаиците може да се заклучи дека се бореле со разголени гради и дека ретко носеле шлемови, без разлика на кој тип гладијатор припаѓале.

Според изворите, изгледа дека жените се бореле главно ноќе. Со оглед на фактот дека ноќта било времето за важните и главните настани во арената, може да се заклучи дека борбите во кои учествувале жените биле важни и дека претставувале реткост. Фактот што античките историчари често ги споменуваат жените гладијатори укажува на тоа дека гладијаторките биле многу пораспространети отколку што тоа го потврдуваат директните докази.

Дион Касиј споменува не само жени, туку и деца кои се бореле на гладијаторските игри во 66 година што ги организирал Нерон. Исто така е познато дека Нерон ги присилувал жените на некои познати римски сенатори да се борат во арената.

Историчарот Марк Весли вели дека гладијаторските школи веројатно не биле најсоодветните места за обука на жените, и дека нив веројатно ги подучувале приватни тутори во школите за млади (латински collegia iuvenum). Тие школи служеле и за обука на аристократи мажи постари од 14 години во боречки вештини. Весли нашол три наводи во кои се споменува дека имало жени во тие школи.

Животни во арената

Бронзен медаљон кој претставува борба меѓу гладијатор и ѕвер

Меѓу две пунски војни, почнале да се носат диви животни од Северна Африка во Рим, посебно диви мачки — лавови, леопарди, тигри, како и егзотични ретки животни кои биле изложувани како дел од победничките игри. Според Тит Ливиј, на почетокот тие животни биле ловени (186 година п.н.е.), а подоцна 169 п.н.е. биле вклучени за првпат во циркуските игри, кога 63 африкански пантери и 40 мечки и слонова се убиени во арената. Потоа борбите со животни и ловот на животни станале составен, иако не задолжотелен дел на гладијаторските борби.

Постоеле две вида спектакли со животни — борби и лов. Оние кои се бореле со животите се нарекувале „бестијари“ (латински bestiarii), а оние кои ги ловеле ги нарекувале „венаторес“ (латински venatores).

Бестијарите биле обично криминалци или воени заробеници осудени да умрат во арената, необучени за борба со ѕверови, и чиј крај била сигурна смрт во канџите на нивните противници. Подоцна, тоа станало типична судбина на христијаните. Сенека (Посланици, -LXX- 20) и Симах раскажуваат случаи на бројни бестијари, кои извршиле самоубиство само за да не се најдат во арената очи во очи со ѕверовите. Сенека раскажува за германски заробеник кој се задавиол со сунѓер, а Симах (Писма, II,46) за 29 Саксонци кои меѓусебно се испотепале за да ја избегнат страшната смрт во арената. Бестијари се нарекувале и луѓето кои се грижеле за животните, ги изнесувале во арената и ги оддалечувале од жртвите за да трае спектаклот што подолго.

Венатор се бори против мечка

Венаторес биле специјално обучени ловци на ѕверови, а спектаклот на ловот во кој учествувале се нарекувал венатионес (латински venationes). Во вакви спектакли се убивани стотици животни дневно. На почеток тоа биле егзотични и крволочни животни, како што се лавови, тигри, леопарди, мечки, лисици, волки, шакали, творови, нерци, ласици, носорози, нилски коњи, вепри, хиени и други, но бидејќи тие животни станале скапи, во арената почнале да се воведуваат и тревопасни животни, како на пример жирафи, диви коњи, бикови, елени, дивокози, итн.

Во „Царска историја“ (латински Historia Augusta) се наведува дека Филип Арапски во 248 година во арената изнесол 32 слона, 10 елена, 10 тигри, 60 лавови, 10 хиени, 1 нилски коњ, 10 жирафи, 10 диви магариња, 40 диви коњи и многу други животни.

Некои од животните потполно исчезнале од своите природни живеалишта. Нилските коњи ги снемало од Нубија, додека слоновите од Северна Африка изумреле. Ги нема ни лавовите кои денес можат да се видат на асирските релјефи. Во Колосеумот се убиени меѓу пет и десет илјади животни; 11.000 умреле во арената по повод Трајановото освојување на Дакија. За време на Октавијан Август, во 26 венатионеси се убиени 35.000 животни.

Општествена позиција на гладијаторите

Односот на Римјаните кон гладијаторите бил амбивалентен. На оваа професија во римското општество се гледало како и на проституцијата, која исто како и гладијаторството, фасцинирала и одбивала истовремено. Од една страна, општеството желно за борби какво што било римското, ги ценело гладијаторите поради нивната храброст, но истовремено ги омаловажувало поради нискоста и грубоста на професијата. Но, некои гладијатори успевале да стекнат голема слава, а постојат записи кои потврдуваат дека со таа професија се занимавале и припадници на сенаторските и другите богати римски семејства. Се знае дека дури девет римски цареви (меѓу другите Калигула, Хадријан и Комод) во некој момент од својот живот биле привлечени од оваа професија.

Гладијаторот кој имал успех, заработувал меѓу 3.000 и 15.000 сестерци, што било вистинско мало богатство во однос на нормалната плата на еден гладијатор која изнесувала меѓу 1.000 и 2.000 сестерци. Повеќето гладијатори биле робови кои нивните господари ги купувале, ги изнајмувале и ги продавале по своја волја.

Во арената повеќе се ценеле криминалците и слободните луѓе отколку робовите и воените заробеници, бидејќи првите се бореле похрабро и со повеќе волја со оглед на фактот дека добивале нешто како надомест — вистинска слобода или пари.

Обука

Хопломакус против трекс

Сите гладијатори за да можат да се борат во арената, морале претходно да поминат обука. Вежбале под будното око на магистерот (латински magister), кој во исто време водел и школа и обука. Во текот на обуката гладијаторите користеле штитови од гранки и мечеви од дрво кои се нарекувале рудис (латински rudis), и кои биле дупло потешки од мечот што обично се користел во арената. Овие мечеви им се предавале на оние гладијатори кои успешно стигнувале до крајот на гладијаторската кариера, како награда за добрата служба и како дозвола да отворат своја школа за гладијатори. Во Рим имало многу приватни гладијаторски школи за време на Републиката, но кога настапил периодот на царството, државата ги презела сите тие мали школи, како и покровителството над самите борби..

При влегување во школата, идниот гладијатор, кој се нарекувал новициус (латински novicius), полагал заклетва - сакраментум (латински sacramentum) дека го посветува својот живот на боговите на подземјето и дека прифаќа без приговор секаков вид на понижување. Доброволците исто така потпишувале и договор - ауктораментум (латински auctoramentum) со управникот на гладијаторите - ланистот (латински lanista), со кој се одредувало колку често треба да се бори, кое оружје ќе го користи и колку ќе заработува.

На обуката оние кои сакале да станат гладијатори, минувале низ физички преглед што го вршел лекар и со кој се утврдувало дали кандидатот е физички способен да ја издржи напорната обука, како и тоа дали е естетски привлечен. Естетиката на борците била нераздвоен дел од гладијаторските борби пред публика.

Во Рим постоеле четири школи: лудус магнус (латински ludus magnus), лудус дакус (латински ludus dacus), лудус галикус (латински ludus gallicus) и лудус матутинус (латински ludus matutinus). Последнава школа обучувала гладијатори за борби со животни.

Школите имале бараки со мали соби за гладијаторите и огромни терени за вежбање. Некои имале и место за гледачи за оние кои сакале да ги гледаат тренинзите. Тренинзите ги воделе посебни тренери кои биле наречени доктори (латински ludus doctores), а кои често и самите биле гладијатори.

Се вежбало со удирање во столбови (латински ludus palus) од два метра вкопани во земја. Соперништвото меѓу идните гладијатори брзо се појавувало, и уште побрзо се воспоставувала хиерархија меѓу нив врз основа на вештините што ги покажувале на обуката.

Еден ден во арената

Колосеумот во Рим

Неколку дена пред борбите се водела рекламна кампања. Се објавувале детали на борбите — место, датум, час, име на покровителот, колкоу парови ќе се борат итн. Ноќта пред спектаклот се организирала гозба на која покрај самите гладијатори, можеле да учествуваат и гледачите. Тоа била можност подобро да се запознаат борците, да се измерат силите и секако да се извршат кладбите.

Во арената гладијаторите прво дефилирале во облека со боја на злато и пурпур пред публиката, а по нив оделе робови кои им го носеле оружјето. Потоа застанувале пред ложата на покровителот на борбите или царот, и го поздравувале и му оддавале почест.

Прво се воделе лесните борби без крв, кои служеле како загревање. Овие борби се нарекувале лусори (латински lusorii). Потоа се бирале паровите што ќе се борат и се вршел преглед на оружјето што ќе се користи.

Звукот на труба го означувал почетокот на првата борба. Борците излегувале во арената, а публиката толку френетички врескала што понекогаш ја надгласувала и самата воена музика со која се кревала тензијата и неизвесноста. Со музика се обележувале сите важни драмски моменти како на пример, промена на напад, момент на исчекување на пресудата на магистерот кој судел, или моментот пред царот или покровителот — кој се нарекувал едитор (латински editor) — да ја каже конечната пресуда за животот на победениот гладијатор.

Ако пресудата била „смрт“, победникот после извршување на пресудата шетал еден круг при овации од публиката, а мртвото тело на победениот најпрвин помошникот облечен како Меркур го туркал со вжештено железо, а потоа друг, кој го претставувал Каронт, го удирал со стап повеќепати за да се осигура дека е навистина мртов. Потоа телото се изнесувало од арената, а песокот се зарамнувал за да се скрие крвта и да се подготви теренот за наредната борба.

Извици во арената

Како и денес на стадионите каде се одржуваат разни спортски настани, така и во амфитеатрите гледачите имале одредени извици кои ги извикувале гласно кога требало да се решава за судбината на борците. Исто така постоеле и вообичаени извици кои ги користеле самите гладијатори за да ги поздрават луѓето од власта. Секој од овие извици означувал еден од клучните моменти во арената..

• Uri, vinciri, verberari, ferroque necari — Да бидам спален, врзан, удиран и да умрам од челик. Ова е заклетвата со која кандидатот за гладијатор изјавувал дека ја прифаќа без поговор секоја судбина што може да му се случи во арената. Оваа заклетва на оваа професија (која се сметала за недолична), му давала одредено ниво на војничка част. Била дел од општата заклетва која претендентите за местото гладијатор ја положувале пред магистратите, и која се нарекувала сакраментум гладиаторум (латински sacramentum gladiatorum).
• Ave Caesar, morituri te salutant — Здраво Цезаре, те поздравуваат оние што ќе умрат. Оваа реченица прв и последен пат е употребена во текот на наумахијата што ја организирал Клавдиј, а ја забележал Гај Светониј Транквил во своето дело „Дванаест римски цареви“.
• Habet, hoc habet — Готов е, готов е!. Ова го извикувала публиката во моментот кога еден борец ќе потклекнел во борбата, што во тој момент било врв на спектаклот. Од овој момент, судбината на губитникот била во рацете на покровителот на борбата. Ако го кренел палецот нагоре, значело дека му го простува животот. Ако со палецот покажел надолу, тоа значело дека мора да биде убиен.
• Mitte! — Пушти го! Победениот можел да моли за милост така што ќе се покриел со мечот и ја кревал левата рака. Доколку се борел чесно, публиката го поддржувала со овој извик, и со кренат палец високо нагроре. Последниот збор го имал царот или покровителот на борбата, и победникот го оставал во живот победениот ако царот го кренел палецот нагоре.
• Iugula! — Убиј го! Понекогаш публиката барала смрт за победениот и тоа со овој извик и со покажување на палецот надолу (pollice verso) или кон своите гради (pollice vertere). Царот или организаторот на борбите му удоволувал на народот со тоа што го повторувал истото тоа движење осудувајќи го така губитникот на смрт, од кој се очекувало мирно да ја прифати својата судбина.

Крајот на гладијаторските борби

Борба на Тракиец и мурмило денес

Гладијаторските борби се одржувале сè до 3 век. Тоа било златното доба на гладијаторските вештини. Но, сè поголемото влијание на христијанството кое зајакнувало, предизвикало декаденција на борбите во арените. Константин Велики почнал полека да ја намалува помошта за овој спектакл. Во 326 година забранил убивање на затворениците во арените со животни, најмногу заради тоа што бил прохристијански ориентиран, а голем број на христијани умреле токму во арените, растргнати од ѕверовите.

Наследниците на Константин сè повеќе го следеле неговиот пример. Борбите на гладијаторите ги снемало кон крајот на 4 век, а на почетокот на 5 век, 404 година Хонориј ги забранил овие борби засекогаш, кои на тој начин ги снемало заедно со општеството кое ги поддржувало.

Гладијаторите во уметноста и во популарната културра

Филм и телевизија

Разбирливо е дека гладијаторите биле честа тема во бројни историски филмови и телевизиски серии. Меѓу нив се филмовите:

• Гладијатор (филм од 1992), драма
• Гладијатор (филм од 2000), во режија на Ридли Скот
• Спартак (1960 филм),
• Деметриус и гладијаторите (1954),
• Кво вадис (1951 филм)

Телевизиски серии:

• А. Д. (1985) (во која се прикажани и гладијаторки)
• Рим (ТВ серија)

Книжевност

• „Гладијатор (новела)“, од 1939 година на Артур Кестлер
• „Кво вадис (роман)“, на Хенрик Шенкевич, со посебен осврт на фрлањето на христијаните на лавовите и дивите ѕверови

Музика

• „Гладијатор“ (Gladiator) - песна на американската рок-група „Џизас лизард“ (The Jesus Lizard) од 1992 година.

Видео игри

Познати видеоигри со тема поврзана за гладијаторите:

• Gladiator A.D. или Гладијатор н.е. игра за Нинтендо
• Colosseum: Road to Freedom
• Shadow of Rome
• Gladiator: Sword of Vengeance
• Spartan:Total Warrior
• Gladius and God of War

Поврзано

• Гладијаторки
• Колосеум
• Спартаково востание

Корисна литература

• Michael Grant: Gladiators, Penguin Books, London 1967, reprinted 2000, ISBN 0-14-029934-3
• Fik Meijer: The Gladiators: History's Most Deadly Sport, Thomas Dunne Books 2003; reprinted by St. Martin's Griffin 2007. ISBN 978-0-312-36402-1.
• Eckart Köhne and Cornelia Ewigleben (editors); Gladiators and Caesars; British Museum Press, London, 2000; ISBN 0-520-22798-0
• Fergus Millar: The Crowd in Rome in the Late Republic. Ann Arbor, Mich.: University of Michigan Press, 1998. ISBN 0-472-10892-1

Надворешни врски

• Classics technology center:Gladiators
• BBC News:Gladiators' graveyard discovered 2 мај 2007
• Насилството и Римјаните:Спектакли во арената Архивирано на 1 јули 2007 г. (англиски)
• Гладијатори: Римска енциклопедија (англиски)

Статијата „Гладијатор“ е избрана статија. Ве повикуваме и Вас да напишете и предложите избрана статија (останати избрани статии).