Социјалистичка Федеративна Република Југославија

Социјалистичка Федеративна Република Југославија (скратено СФРЈ) — поранешна европска и балканска држава, која постоела од 1943 до 1992. СФРЈ е скратениот назив на Југославија.

Socijalistička Federativna Republika Jugoslavijaa Социјалистичка Федеративна Република Југославијаb Socialistična federativna republika Jugoslavijac
1943–1992
Flag Coat of arms
Motto: Братство и единство (македонски) Bratstvo i јеdinstvo/Братство и јединство (српскохрватски) Bratstvo in enotnost (словенечки)
Химна: Хеј, Словени/Hej, Slovani
Статус	Федерација
Главен град	Белград
Говорени јазици	српски, хрватски, словенечки и македонски(АВНОЈ 1944. - 1963. во Сојузна скупштина: 1945. - 1963.) српскохрватски: СР Босна и Херцеговина, СР Србија, СР Хрватска, СР Црна Гора словенечки: СР Словенија македонски: СР Македонија
Уредување	Социјалистичка република
Претседател
• 1945 - 1953	Иван Рибар
• 1953-1980	Јосип Броз Тито
Премиер
• 1945 - 1963	Јосип Броз Тито
• 1989 - 1991	Анте Марковиќ
Историски период	Студена војна
• Прокламација	29 ноември 1943 1943
• Членство во ОН	24 октомври 1945
• Устав	21 февруари 1974
• Распад	27 април 1992 1992
Површина
1991	255.804 km2 (98,766 sq mi)
Население
• 1991	23.229.846
Валута	Југословенски динар
Временска зона	UTC+1
Повикувачки број	38
Претходници Наследници Кралство Југославија Кралство Италија Нацистичка Германија Словенија Хрватска Македонија Република Босна и Херцеговина Сојузна Република Југославија
a Името на државата на српскохрватски и македонски јазик (името е исто на двата јазика), со латинична транскрипција. (Види ја секцијата Етимологија за повеќе информации.) b Името на државата на српскохрватски и македонски јазик (името е исто на двата јазика), со кирилична транскрипција. (Види ја секцијата Етимологија за повеќе информации.) c Името на државата на словенечки. Словенечкиот јазик се пишува само со латинично писмо. (Види ја секцијата Етимологија за повеќе информации.)

Формирана е на 29 ноември 1943 на Второто заседание на АВНОЈ во Јајце како заедница на 5 народи и 6 републики (Босна и Херцеговина, Македонија, Словенија, Србија, Хрватска и Црна Гора), со првобитно име Демократска Федеративна Југославија (ДФЈ). На ова заседание немало македонски претставници. Тоа име е променето на 29 ноември 1945 на Третото заседание на АВНОЈ во Белград, во Федеративна Народна Република Југославија (ФНРЈ), за конечно на 7 април 1963 да го добие името Социјалистичка Федеративна Република Југославија (СФРЈ).

Социјалистичка Федеративна Република Југославија е наследничка на Кралството Југославија (1918-1943). За еден од најважните моменти што подоцна влијаеја Југославија да се распадне, се смета неуспехот на Вонредниот конгрес на Сојузот на комунистите на Југославија, во Белград, на 22.1.1990. Престанува да постои во 1992, со отцепувањето на 4 од 6-те републики. Србија и Црна Гора, формираа нова заедница - најпрво Сојузна Република Југославија, а подоцна во 2003-та државната заедница Србија и Црна Гора.

СФРЈ се граничела со Италија и Австрија на северозапад, Унгарија и Романија на север, Бугарија на исток, и Грција и Албанија на југ. Западниот дел на републиката излегувал на Јадранско Море.

Југославија била важен член на Движењето на неврзаните за време на Студената војна.

Потекло на поимот

Главна статија: Име на Југославија

Името „Југославија“ е мешовит збор составен од зборовите „југ“ и „славија“ што би значело земја на Словените. Според тоа преводот на „Југославија“ би бил „Јужна Славија“ или „земјата на Јужните Словени“. Зборот ги обединува шесте поврзани јужнословенски народи на Југославија, Бошњаци/Муслимани по националност, Македонци, Словенци, Срби, Хрвати и Црногорци. Сепак целосното официјално име на државата, варирало доста драстично од периодот 1943 — 1992.

Првата Југославија, била формирана под името Кралство на Србите, Хрватите и Словенците. Во јануари 1929 година, кралот Александар I, вовел диктатура во земјата и ја преименувал во Кралство Југославија, и со тоа за првпат го употребил овој термин, кој дотогаш неофицијално се употребувал. Откако окупацијата и ослободувањето на кралството во Втората светска војна, новата југословенска држава била прогласена в 1943 година и именувана како Демократска Федеративна Југославија (скратено ДФ Југославија или ДФЈ), со кое име го оставила прашањето за република или кралство отворено. Во 1946 година, се преименувала во Федеративна Народна Република Југославија (ФНР Југославија или ФНРЈ), а веќе во 1963 станала Социјалистичка Федеративна Република Југославија (СФР Југославија или СФРЈ). Најчесто кога се мисли на земјата се употребува последното официјално име (Социјалистичка Федеративна Република Југославија) кое останало најголем период како официјално име на оваа земја. Од трите официјални југословенски јазици, српскохрватската и македонската варијнта за името на земјата била иста, додека словенечката се разликувала помалку во спелувањето на зборот „Социјалистичка“:

• српскохрватски и македонски јазик:
  • латиница: Socijalistička Federativna Republika Jugoslavija
  • кирилица: Социјалистичка Федеративна Република Југославија
• словенечки јазик:
  • Socialistična Federativna Republika Jugoslavija

Поради големината на името често биле користени кратенки кои се однесувале на Социјалистичка Федеративна Република Југославија, иако државата најпозната била само како „Југославија“. Најчестата и најупотребувана кратенка е „СФРЈ“, иако „СФР Југославија“ исто така било употребувано во официјална улога, посебно од страна на медиумите.

Историја

Втора светска војна

Главна статија: Југословенски фронт (Втора светска војна)

На 6 април 1941 година, Југославија била нападната од страна на силите на оската предводени од Германија. До 17 април 1941, земјата била целосно окупирана и подоцна поделена од страна на земјите окупатори. Како што германските сили оделе кон исток за да го нападната СССР, во Југославија била формирана Народно Ослободителна армија и партизанските единици на Југославија, познати едноставно како партизани. Врховен партизански командант бил Јосип Броз Тито (претседател на КПЈ), и под негова команда на движење наскоро започнува воспоставувањето на "ослободени територии", кои привлекоа вниманието на окупациски сили. За разлика од разни националистички сили, активни во окупирана Југославија, партизаните биле панјугословенско движење, односно го промовирале "братството и единството на југословенските народи, и ги претставувале републиканските, левичарските и социјалистичките елементи на политичкиот спектар на Југославија. Владеачката коалиција на политички партии, фракции и најпознати индивдуи кои стоеле зад ова биле сместени во Народно-ослободителниот фронт предводен од страна на Комунистичката партија на Југославија (КПЈ). Фронтот формирал претставничко политичко тело - Анти-фашистичко собрание за народно ослободување на Југославија, попознато само како АВНОЈ. На првото заседание на АВНОЈ кое било одржано во Бихаќ била донесена одлука дека парламентот треба да ја има врховната улога во државата.

Во 1943 година, југословенските партизани започнувале сè повеќе и повеќе да го привлекуваат вниманието на Германците. Во две големи операции наречени Fall Weiss (од јануари до април 1943) и Fall Schwartz (15 мај до 16 јуни 1943), силите оската се обиделе да стават крај на противењето на југословенската држава еднасш засекогаш. Имало голем број битки, но како најпознати се издвоиле Битката на Неретва и Битката на Сутјеска. 20000 силни партизански трупи се бореле со 150000 војници кои припаѓале на тројниот пакт. И во двата случаи, покрај големите партизански жртви, Јосип Броз Тито успеал да ја избегне замката безбедно да се сокрие. По повлекувањето на главните сили на Оската, партизаните успеале да ослободат значаен дел од Југославија. Настаните значително го зголемиле достоинството на партизаните, и со тоа им се доделил поволен углед кај југословенското населени. Со тоа многу југословенски цивили се приклучиле кон партизанската чета. На 8 септември 1943 година фашистичка Италија капитулира, оставајќи празна зона во Југославија, отворена за партизаните. Тито ги искористил настаните и ослободил неколку крајрежни градови.

По многу поволна верига од настани, АВНОЈ одлучиле да се состанат за вторпат - сега во партизански-ослободениот град Јајце. На второто заседание на АВНОЈ, кое траело од 21 ноември до 29 ноември 1943 година (веднаш после Техеранската конференција) се добиле неколку важни заклучоци. Најважен од нив е создавање на Демократска Федерална Југославија, република, која ќе биде федерација од шест подеднакво јужнословенски републики (за разлика од српската превласт во Кралството Југославија). Советот донел одлука за "неутрално", име и намерно го оставиле прашањето "монархија против република" отворено, и било одлучено дека на кралот Петар II ќе му биде дозволено да се врати од прогонство во Лондон, при поволен резултат на Пан-југословенскиот референдум по ова прашање. Меѓу другите решенија, АВНОЈ се решиле за формирање на привремен извршен орган на Националниот комитет за ослободување на Југославија или НКОЈ (Nacionalni Komitet oslobođenja Jugoslavije) и го назначиле Јосип Броз Тито за премиер. Како што се нижеле успеси, во 1943 година, на Тито му било дадено признането Маршал на Југославија. Поволни вести дошле и од Техеранската конференција во Иран, која се одржувала во речиси исто време. На партизаните им се доделиле набавки на воени оружја и добиле поддршка во борбата против силите на оската.

Бидејќи војната се драстично се свртила контра оската во 1944 година, партизаните продолжиле да имаат значителни парчиња од југословенската територија. Со сојузниците во Италија, југословенските острови на Јадранското Море беа рај за отпор. На 17 јуни 1944 година во партизанската база на островот Вис била местото каде што се одржала конференцијата помеѓу Јосип Броз Тито, премиер на НКОЈ (AVNOJ) и Иван Субашиќ, премиер на кралската југословенска влада која се наоѓала во егзил во Лондон. Со заклучоците, познати како договор меѓу Тито-Субашиќ, кралот го признал АВНОЈ и Демократска Федерална Југославија, како и потпишал договор за воспоставување на заедничка коалиција во југословенската влада, на чело со Тито, со Субашиќ како министер за надворешни работи и со АВНОЈ потврдено дека привременото тело на парламентот на Југославија.. Белград, главниот град на Југославија, бил ослободен со помош на советската Црвена армија во октомври 1944 година, a формирањето на новата влада југословенска било одложено за 2 ноември 1944 година. На овој ден во Белград било потпишан договор со кој се формирала и привремената влада. Договорот исто така предвидувал евентуално по војната избори, кои ќе ја одредат иднината на државата, како и нејзиниот систем на управување и економија.

До 1945 година партизаните правеле чистка на силите на оската и ги ослободувале останатуте делови од окупираната територија. На 20 март 1945 година, партизаните започнале со движење кое имало за цел, целосно да ги тргне Германците и останатите народи од оската од југословенска територија. До крајот на април 1945 година, останатите северните делови на Југославија биле ослободени и парченца од јужно-германска/австриска територија, како и италијанска територија околу полуостровот Трст. Демократската Федерална Југославија, стана целовита, и во неа биле вклучени шест сојузни покраини: Федерална Република Босна и Херцеговина (ФР Босна и Херцеговина), Федерална Република Хрватска (ФР Хрватска), Федерална Република Македонија (ФР Македонија), Федерална Република Црна Гора (ФР Црна Гора), Федерална Република Србија (ФР Србија) и Федерална Република Словенија (ФР Словенија).

Пост-воен период

Првите пост-југословенски воени избори, биле одредени за 11 ноември 1945 година. Во тој период коалицијата на партии за поддршка на партизаните, „Единствениот народнослободителен фронт“ (Jedinstveni narodnooslobodilački часа, JNOF), бил преименуван во „Народен фронт“ (Народни часа, NOF). Народниот фронт во главно бил предводен од Комунистичката партија на Југославија (КПЈ) и претставуваn од страна Јосип Броз Тито. Старите политички партии формирани пред војната, биле обновени. Во ран јануари 1945, кога непријателот сѐ уште окупирал делови од северозапад, Јосип Броз Тито искоментирал:

Јас не сум во принцип против политичките партии, бидејќи под демократија исто така се подразбира слободата на изразувањето на принципи и една идеја. Но да се создадат партии за партиите на земјата, сега, кога сите ние, како една земја, мора да се пренесе секупната наша сила во насока на истерување на окупаторските сили од нашата земја, кога нашатата татковина е уништена до темел, кога имаме ништо, а само нашата свест и нашите раце (...) ние немаме време за тоа сега. И тука е популарно движењето [на Народниот фронт]. Секој е добредојден во него, како комунисти, така и оние кои се демократи и радикали и други како и да се нарекуваат. Ова движење е силата, единствената сила, која може да ја избави нашата земја од овој ужас и мизерија, и да ни донесе целосна слобода.

— Премиер Јосип Броз Тито, јануари 1945

Покрај тоа, самите избори биле одржани со тајно гласање и кампања која била многу нередовна и нерегуларна. Опозициските весници биле забранети повеќепати, и во Србија, водачите на опозицијата како Милан Грол добиле закани преку печатот. Опозицијата се повлекла од изборите во знак на протест поради непријатната атмосфера која што била создадена. Сепак, изборите сѐ уште вклучувале опција да се гласа за опозицијата во кутија без листа. Изборните резултатите од изборите на 11 ноември 1945 година одлучиле во корист на другата, со просек 85% гласачи на секоја сојузна држава. На 29 ноември 1945 година на втората годишнина од вторато заседание на АВНОЈ на конститутивна седница на собранието на Југославија, државата била прогласена за република. Демократска федерална Југославија станала Федеративна Народна Република Југославија (ФНР Југославија, фНРЈ), како и претставките на имињата на шесте републики се промениле од "Сојузна држава" во "народна република".

Штафета на младоста, 1960

Југословенската влада влегла во коалиција со Советскиот Сојуз во рамките на владеењето на Сталин и во почетокот на Студената војна биле отстранети два американски авиона, кои лебделе над југословенскиот воздушен простор, на 9 и 19 август 1946 година. Ова биле првите воздушни несреќи на западни авиони за време на Студената војна и со оваа акција била предизвика длабока недоверба на Тито во САД и сметал дури дека се спремала воена интервенција против Југославија. Новата Југославија во почетокот го користела Сталинистичкиот модел за економски развиток во раниот период и притоа во некои делови доживеала успех. Тензиите со западот станале високи откако Југославија се приклучила кон планот на Сталин и СССР и во раниот период на Студената војна Југославија започнала со агресивна внатрешна политика. Откако ослободила поголем дел од Јулијскиот дел и Корушка и со историски барања на овие два региона, југословенската влада започнала дипломатски мисии со цел да ги приклучи кон своја територија. Овие две барања биле одбиени од западот. Најголема точка на раздорот била на пристаништето-град Трст. Градот и неговата внатрешност биле претежно ослободени од партизаните во 1945 година, но притисокот од страна на западните сојузници ги присилило да се повлечат вна т.н. „Морганска линија“. Слободната територија на Трст била создадена, и поделена на зона А и зона Б, водени од западните сојузници и Југославија соодветно. Првично Југославија била поддржана од Сталин, но од 1947 година односите на двете земји (Југославија и СССР) заладиле. Ова прашање било решено кога започнала конфликтот меѓу Тито и Сталин, така што зоната А и била дадена на Италија, а зоната Б на Југославија.

Првата конференција на Движењето на неврзаните, Белград 1961 година.

Во меѓувреме избувнала граѓанската војна во Грција - јужниот сосед на Југославија. Притоа југословенската влада се одлучила да ја поддржува Комунистичката партија на Грција за победа. Југославија направила пратка на помош во Грција, биле испратени оружје и муниција како и храна. На грчките сили дури им било дозволено да ја користат и југословенската територија како. Иако СССР, Бугарија и Албанија и помогнале исто така и помогнале, помошта не можела да се мери со онаа која Југославија и ја упатила на грчката држава. Како и да е на оваа југословенска „авантура“ и дошол крајот кога настанала и Тито-Сталин поделбата, при што грчките комунисти во таа поделба застанале на страната на Сталин и одбиле секаква помош од југословенската влада. Без неа сепак ти биле победени во 1949 година. Како резултат на тоа многу Македонци биле избркани од Грција и нивните домови биле заземени.

Вооружени сили

Главна статија: Југословенска народна армија

Авион Соко Г-4 Супер Галеб

Вооружените сили на СФР Југославија ги сочинувале Југословенската народна армија (Jugoslovenska narodna armija, JNA), Територијална одбрана (TO), Цивилна заштита (CZ) и Милиција (полиција) во време на војна. Социјалистичка Југославија одржувала јака воена сила. ЈНА била главна организација на воените сили, и се состоела од копнена војска, морнарица и авијација. Воено, Југославија водела политика на само-доволност. Поради нејзината политика на неутралност и неврзаност, се настојувало да се развие воената индустрија во земјата која ја обезбедувала војската со сите нејзини потреби, па дури и произведувала за извоз. Најголемиот дел од воената опрема и делови биле домашно произведени, додека некои биле увезени од Исток и од Запад.

Образование

Правниот факултет во Белград

Ректоратот на Универзитетот во Љубљана

Универзитетот во Загреб (основан во 1669) и Универзитетот во Белград (основан во 1808) веќе постоеле пред создавањето на Југославија.

Помеѓу 1918 и 1992, биле основани следниве универзитети:

• Универзитет во Љубљана (1919)
• Универзитет во Сараево (1949)
• Универзитет во Скопје (1949)
• Универзитет во Нови Сад (1960)
• Универзитет во Ниш (1965)
• Универзитет во Приштина (1970)
• Универзитет на уметностите во Белград (1973)
• Универзитет во Риека (1973)
• Универзитет во Сплит (1974)
• Универзитет во Титоград (1974)
• Универзитет во Бања Лука (1975)
• Универзитет во Марибор (1975)
• Универзитет во Осиек (1975)
• Универзитет во Крагуевац (1976)
• Универзитет во Тузла (1976)
• Универзитет во Битола (1979)

Федерални единици

Име	Главен град	Знаме	Грб	Местоположба
Социјалистичка Република Босна и Херцеговина бошњачки: Socijalistička Republika Bosna i Hercegovina	Сараево			СР Словенија СР Хрватска СР Босна и Херцеговина СР Црна Гора СР Македонија СР Србија САП Војводина САП Косово
Социјалистичка Република Македонија	Скопје
Социјалистичка Република Словенија словенечки: Socialistična Republika Slovenija	Љубљана
Социјалистичка Република Србија српски: Социјалистичка Република Србија Социјалистичка Автономна Покраина Косово Социјалистичка Автономна Покраина Војводина	Белград Приштина Нови Сад
Социјалистичка Република Хрватска хрватски: Socijalistička Republika Hrvatska	Загреб
Социјалистичка Република Црна Гора српски: Socijalistička Republika Crna Gora	Титоград (сега Подгорица)

Јазици

Југословенските републики со главните градови.

Населението на Југославија зборувало три јазици, српскохрватски, словенечки и македонски. Српскохрватскиот бил зборуван од населението во федералните републики СР Босна и Херцеговина, СР Србија, СР Хрватска и СР Црна Гора - со тотални говорители, 12,390,000 луѓе во тоа време. Словенечкиот бил зборуван од 1,400,000 жители на СР Словенија, додека македонскиот бил зборуван од 931,000 жители на СР Македонија. Исто така националните малцинства го употребувале нивниот мајчин јазик - 506,000 луѓе зборувале унгарски (најмногу во САП Војводина) и 780,000 луѓе го употребувале албанскиот јазик во САП Косово и СР Македонија. Турскиот, романскиот и италијанскиот исто така биле зборувани, но во помал степен.

Трите главни јазици се меѓусебно доста слични, сите три припаѓаат на семејството на јужнословенски јазици. На тој начин јужнословенските народи се разбирале меѓусебе независно во која република живееле. Српскохрватскиот јазик е составен од три дијалекта, штокавски, кајкавски и чакавски со тоа што Штокавскиот бил употребен во стандардниот литературен јазик. Официјалниот српскохрватски (штокавски), бил поделен на две слични варијанти, хрватска и српска варијанта, со мали разлики кои ги одделувале една од друга.

Две азбуки биле употребувани во Југославија: латиницата и кирилицата. Двете азбуки биле уредени за употреба во српскохрватскиот јазик, иако српскохрватската латинична азбука е позната како латинична азбука на Гај, додека за кириличата азбука се мисли на српската кирилична азбука. Со српскохрватскиот јазик се употребувале двете азбуки, со македонскиот јазик само кирилицата, додека со словенечкиот само латиницата. Хрватската варијанта на јазикот била целосно предадена на латиничното писмо, додека пак со српската варијанта се употребувале двете писма - и латиничното и кириличното.

Култура

Литература

Иво Андриќ, добитник на Нобеловата награда за литература во 1961

Некои од најпознатите југословенски писатели биле Иво Андриќ, Мирослав Крлежа, Меша Селимовиќ, Бранко Ќопиќ, Мак Диздар и други.

Југославија како тема во уметноста и во популарната култура

• „Југославија“ - песна на српскиот поет Бранко Миљковиќ.

Поврзано

• Знамиња на југословенските социјалистички републики

Надворешни врски

• Лексикон на ЈУ митологија (на српски и на хрватски) Архивирано на 10 јули 2006 г.
• Филтер Југославија од Константин Петровски