Јужнословенски јазици

Јужнословенските јазици постојат како посебна група меѓу словенските јазици. Тие произлегуваат од еден претпоставен јужен прасловенски макродијалект, којшто се оформил во времето на второто разделување на прасловенскиот јазик.

Јужнословенски јазици
Географска
распространетост:
Југоисточна Европа
Класификација:индоевропски
Гранки:
Источни јужнословенски
Западни јужнословенски
ISO 639-5:zls

  Држави во кои јужнословенски јазик е службен јазик
Јазично стебло на словенските јазици.

Општа одлика

уреди

Јужнословенските јазици се делат на две подгрупи: западна и источна . Источната подгрупа се одликува со зачувањето на (различното) звучење на еровите самогласки (ъ и ь), а западната подгрупа - со наставка -ga во генитив еднина машки и среден род на придавките и наставка –mo кај глаголите во множина прво лице .

Јужнословенските јазици имаат и неколку општи стари фонетски одлики од касниот период на развивање на прасловенскиот јазик, дел од кои се општи и за источнословенските јазици:

  • промена на согласните групи *dl > l и *tl > l: *radlo > ralo, pletlъ > plelъ;
  • промена на соглааните групи *kv > cv и *gv > dzv пред ě2: cvětъ, dzvězda;
  • промена *ch > s’ поради втора и трета палатализација: vьchь > vьsь, mouchě > mousě.

Историски развој

уреди

Словените добија за првпат писменост на свој јазик во втората половина на 9 век. Старословенскиот јазик, првиот литературен јазик на Словените, со мисијата на Кирила и Методија и на нивните ученици најде своја примена и кај западните и кај јужните Словени, а потоа се пренесе и кај источните Словени. Меѓутоа, само едно кратко време тој имаше изгледи да се зацврсти како јазик на писменоста на сите словенски народи во Средниот век. Борбата меѓу Цариград и Рим, која доведе до црковен расцеп, имаше меѓу другото и таква последица што словенскиот свет да се раздели рано меѓу православието и католицизмот.[1]

 
Октоих првоглансик, првата печатена книга на кирилица, во печатницата на Црноевиќ на Цетиње во 1494 год.

Поделени така во две сфери со свои посебни религиозни, политички и културни карактеристики – Словените беа поставени во различни услови и во поглед на развојот на јазикот на нивната писменост. Во католичката сфера, старословенскиот јазик беше рано истиснат од западнословенската област. Тој се задржа уште само кај Хрватите-глаголаши. Од друга страна, кај православните Словени тој јазик, во своите различни варијанти или рецензии, остана како заеднички писмен јазик скоро до почетокот на 19 век.[1]

Стандардизација на јазиците

уреди

Од почетокот на 19 век век па наваму било потребно современите јужнословенски јазици да се изградуваат на една нова дијалектна база. Така за српскохрватскиот таа база ја даде херцеговското наречје, за бугарскиот источното наречје, за македонскиот централните говори итн. Во ниеден од овие случаи не се работи за внесување на некој чист дијалектен тип во основата на литературниот јазик, ами во помала или поголема мера се избираат во него и особености од една поширока говорна ареа. Комбинирањето на особености од повеќе дијалекти е на пример карактеристично за словенечкиот литературен јазик и произлегува од големата дијалектна издиференцираност на словенечката јазична територија, при што не можел еден дијалект да се наложи порешително. Како и да било, овие јазици се обелeжени со поголема близост до современите народни говори, отколку што е случај со јазиците што продолжуваат во некој вид подолга писмена традиција.[1]

Развојот на современите словенски нации и на нивните литературни јазици го постави прашањето за изборот на националното име, односно и на името на јазикот на нацијата. Co оглед на различните регионални традиции, и со оглед на тоа дека во Средниот век само мал број народносни имиња меѓу Словените стекнаа поширока афирмација, споменатиот избор се претставува како значајна компонента во процесот на диференцирањето на словенските нации. Хрватските писатели пред 19 век го викале својот јазик почесто словински (словенски, славонски, славински) или илирски отколку хрватски. Освен овие се јавувале и регионалните називи: босански, дубровачки (па значење на регионално име добил и називот славонски). Изнесувајќи го ова за периодот пред 19 век, Иван Броз констатира за почетокот на тој век; „јазикот хрватски се викаше кај писателите најмногу хрватски, словински, илирски и српски. Тие различни имиња за еден исти јазик – вели тој – беа најглавниот повод за заблудите и збрките, на кои ни до денеска не им е сосем загубена трагата (Цртице из хрватске књижевности, Загреб 1886, стр. 162). Во првата половина на минатиот век, во врска со Илирското движење, нов импулс добива употребата на името илирски јазик. Требало да помине извесно време дури, при постојната регионална поделеност, името хрватски не стекнало општа употреба. Во меѓувремето, илирски бил оној назив што, како регионално немаркиран, служел згодно за обележување на писмениот јазик што се наоѓал во процесот на оформување и кој, како што знаеме, се замислувал и како општ јужнословенски литературен јазик.[1]

 
Граматика на словенскиот говор во Крањ, Корушка и Штаерска на Јернеј Копитар од 1808 год. на германски јазик.

Пред 19 век и кај Словенците не било уште обопштено едно име за јазикот и народноста. Од регионалните називи најпознато било името крањски. Уште во втората половина на 18 век често се правело дури и разлика меѓу крањскиот (во Крањска) и виндскиот (во Корушка и Штаерска). Во 1779 г. Блаж Кумердеј им се обраќал на словенечките филолози по следниот начин: „... дојде пријатниот миг кога веќе немаме никаква причина да се срамиме ако зборуваме крањски. Се прават секакви напори, тој скриен јазик да излезе од мракот на светлина“. „Кумердеј – вели Е. Кардељ – барем во почетокот се ограничуваше прилично на Крањците и „крањскиот јазик“. Јернеј Копитар беше поширок дух што дојде до разбирање дека словенечкиот литературен јазик мора да биде единствен. Во тој поглед само Корушецот Гутсман дојде до исто така јасно разбирање. Затоа Копитаровата граматика од 1809 година, која се издига над покраинските предрасуди, е епохално дело за процесот на националното будење“. Освалд Гутсман, во својот речник од 1789 г., вели дека крањскиот и виндскиот „се ластари на општиот словенски јазик“. Валентин Водник го употребувал називот крањски за локалниот јазик, а словенски за јазикот на сите Словени. Граматиката на Јернеј Копитар, пишувана на германски јазик, излезе под следниот наслов: Grammatik der slavischen Sprache in Krain, Kärnten und Steyermark. Дури при крајот на 18 и во почетокот на 19 век се обопштува сè повеќе називот словенски што пред тоа, бил повообичен во хрватската писменост. Пак предноста на едно име, регионално немаркирано, се искористила за обележување на националната и јазичната општност што се изградувала.[1]

Вук Караџиќ
(1787 — 1864).
Марин Дринов
(1838 — 1906).
Кодификаторите на современите српски, бугарски и македонски јазик.

Во случајот со македонското национално име и името на македонскиот јазик се искористил еден покраински назив со долга традиција, и опфатот на кој во минатото се менувал. Во рамките на турската империја несловенските соседи, како Грците, го означувале обично словенското население со името Бугари и неговиот јазик како бугарски. Сепак Албанците го употребуваат името Shqê = Словени. Тоа означување не водело сметка за разликите меѓу самото словенско население. Така, Евлија Челебија споменува во 17 век за „Бугари“ дури во Белград и Сараево. Тоа име имало, покрај некои други пошироки или регионални називи, извесна употреба и кај нас. Друго е прашањето колкава и со каква содржина. Во врска со ова треба да се има предвид дека и во самата Бугарија во некои краишта било потиснато во турскиот период името Бугарин. Називот „простејши јазик болгарски (Долнија Мисии)“ се среќава во некои наши дамаскини, како и кај Крчовски и Пејчиновиќ. Оние наши културни и книжевни работници од минатиот век што биле за заеднички литературен јазик за Македонците и Бугарите внесувале во тој назив и нова содржина што произлегувала од извесна инклинација во национална смисла. Меѓутоа, едновремено почнува да се афирмира и името Македонец, македонски, кое послужува за обележување на македонската национална и јазична посебност.[1]

Најповршен е впечатокот дека во 19 век се дробело нешто што пред тоа било единствено и дека имено тоа дробење се изразува во диференцирањето на имињата. Всушност, поврзаноста сега е далеку поголема, при сета национална издиференцираност, отколку што била кога и да е во минатото, при некакво мнимо народносно единство. Оформувањето на современите нации значи надминување на регионалната затвореност, и тоа има стигнато најдалеку до каде што можело да стигне и не потаму, не затоа што се одело намерно кон дробење, ами затоа што имено разделеноста во минатото не дозволила да се создадат реални услови за уште поголема интеграција.[1]

Јужнословенски јазици

уреди
 
Јужнословенскиот дијалектен континуум со главните дијалектни групи
Словенечки
Кајкавски
Чакавски
Штокавски
  Mолишки дијалект (заокружен)
Торлачки
Македонски
  Северни говори
  Западни говори
  Централни говори
  Источни говори
  Јужни говори
Бугарски
  Банатски говор (заокружен)

Вокабулар

уреди

Во табелата е дадена споредна на некои зборови во јужнословенските јазици.

Јужнословенски јазици Реконструиран
прасловенски
Западни Источни
Српско-хрватски Словенечки Бугарски Македонски Старословенски
jabuka / јабука jabolko ябълка јаболко аблъко *ablъko
kćer / кћер hči, hčerka дъщеря ќерка дъщи *dъťi
mrtav / мртав mrtev мъртъв мртов мрьтвъ *mьrtvъ
dubok / дубок globok дълбок длабок глѫбокъ *glǫbokъ
zemlja / земља zemlja земя земја землꙗ *zemľa
jaje / јаје jajce яйце јајце аице *ajьce
riba / риба riba риба риба рꙑба *ryba
hoditi / ходити hoditi ходи оди ходити *xoditi
dobar / добар dober добър добар добръ *dobrъ
slušati / слушати slušati слуша слуша слоушати *slušati
ja / ја jaz аз јас азъ *(j)azъ
živ(j)eti / жив(ј)ети živeti живее живее жити *žiti
noć / ноћ noč нощ ноќ нощь *noťь
jedan / један eno един еден единъ, ѥдьнъ *edinъ
istina / истина res истина вистина истина *jьstina
dva / два dva два два дъва *dъva
nas / нас nas нас нас насъ *nasъ
r(i)ječ / р(и)јеч beseda дума збор слово *slovo
godina / година leto година година лѣто *lěto

Писма

уреди
 
Асеманиево евангелие (11 век)

Многу азбуки биле користени едно или друго време за пишување на јужнословенските јазици. Најчесто користени се глаголицата, кирилицата и латиницата; спорадично биле користени и грчката и арапската азбука.

Приближната дистрибуција по локација и период е приближно следнава:[2]

  • Глаголица – Македонија (9 – 11 век); Бугарија (9 – 12 век); Хрватска (10 – 16 век), потоа во црковна употреба до 19 век, и спорадично во 20 век; Словенија (15 – 16 век);
  • Кирилица – Бугарија (9 век – денес); Македонија, Србија, Босна и Црна Гора (10 век – денес);
  • Латиница – Хрватска и Словенија (10 век – денес); Србија (но секогаш споредна на кирилицата), исто така Босна, истиот период;
  • Грчка азбука – Македонија, особено во егејскиот дел (15 – 19 век);
  • Арабица – Босна (15 – 20 век).

Споредба на јужнословенските азбуки

уреди

Во следнава табела е направена споредба на буквите од јужнословенските азбуки, со кои се претставува еден ист глас. Во квадратчињата со сребрена боја е прикажан приближниот изговор на гласот за кој нема соодветна буква во дадената азбука.

Македонска Бугарска Српска Хрватска
А а А а А а A a
Б б Б б Б б B b
В в В в В в V v
Г г Г г Г г G g
Д д Д д Д д D d
Ѓ ѓ Гь гь Гј гј Gj gj
Дј дј Дь дь Ђ ђ Đ đ
Е е Е е Е е E e
Ж ж Ж ж Ж ж Ž ž
З з З з З з Z z
Ѕ ѕ Дз дз Дз дз Dz dz
И и И и И и I i
Ј ј Й й Ј ј J j
К к К к К к K k
Л л Л л Л л L l
Љ љ Ль ль Љ љ Lj lj
М м М м М м M m
Н н Н н Н н N n
Њ њ Нь нь Њ њ Nj nj
Македонска Бугарска Српска Хрватска
О о О о О о O o
П п П п П п P p
Р р Р р Р р R r
С с С с С с S s
Т т Т т Т т T t
Ќ ќ Кь кь Кј кј Kj kj
Тј тј Ть ть Ћ ћ Ć ć
У у У у У у U u
Ф ф Ф ф Ф ф F f
Х х Х х Х х H h
Ц ц Ц ц Ц ц C c
Ч ч Ч ч Ч ч Č č
Џ џ Дж дж Џ, џ Dž dž
Ш ш Ш ш Ш ш Š š
Шт шт Щ щ Шт шт Št št
/ (темен глас) Ъ ъ / /
/ (мек глас) Ь ь / /
Ју ју Ю ю Ју ју Ju ju
Ја ја Я я Ја ја Ja ja

Наводи

уреди
  1. 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 1,6 Конески 1968.
  2. Comrie & Corbett 2003, стр. 20.

Литратура

уреди
  • Конески, Блаже (1968), Македонскиот јазик во развојот на словенските литературни јазици, „Култура“ - Скопје
  • Comrie, Bernard; Corbett, Greville, уред. (2003). The Slavonic Languages. Taylor & Francis. ISBN 9781136861376.

Надворешни врски

уреди