Ерменија
Ерменија (ерменски: Հայաստան, Хајастан) — држава во Евроазија. Од некои историско-културни причини се смета за дел и на Европа. Главен град е Ереван.
| Република Ерменија Հայաստանի Հանրապետություն Hayastani Hanrapetut῾yun |
||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
|
||||||
| Химна: Մեր Հայրենիք (ерменски) Mer Hayrenik "Нашата татковина" |
||||||
.svg) |
||||||
| Главен град (и најголем) | Ереван 40°11′N 44°31′E / 40.183° СГШ; 44.517° ИГД | |||||
| Службен јазик | ерменски[1] | |||||
| Народности (2011) | ||||||
| Демоним | Ерменски | |||||
| Уредување | Претседателска република[4] | |||||
| • | Претседател | Армен Саркисјан | ||||
| • | Премиер | Никол Пашињан | ||||
| • | Прет. на парламентот | Арарат Мирзојан | ||||
| Независна | ||||||
| • | Традиционална[5] | 11 август 2492 пр.н.е |
||||
| • | Урарту под Араму | 840s пр.н.е |
||||
| • | Тигранес Оронтид | 560 пр.н.е |
||||
| • | Кралство Ерменија формирано |
190 пр.н.е |
||||
| • | Ерменска апостолска црква | 301 г. |
||||
| • | Демократска Република Ерменија основана | 28 мај 1918 |
||||
| • | Независност од СССР Декларирана Призната Финализирана |
23 август 1990 21 септември 1991 25 декември 1991 |
||||
| Површина | ||||||
| • | Вкупна | 29,800 км2 | ||||
| • | Вода (%) | 4,71 | ||||
| Население | ||||||
| • | проценка за 2024 г. | ▲ 3,229,717 | ||||
| • | Густина | 101 жит/км2 | ||||
| БДП (ПКМ) | проценка за 2008 г. | |||||
| • | Вкупен | $19,298 милијарди[6] | ||||
| • | По жител | $5.437[6] | ||||
| БДП (номинален) | проценка за 2008 г. | |||||
| • | Вкупно | $12,070 милијарди[6] | ||||
| • | По жител | $3.400[6] | ||||
| Џиниев коеф. (2013) | 31.5[7] среден |
|||||
| ИЧР (2013) | ▬ 0.730[8] висок |
|||||
| Валута | Драм (AMD) |
|||||
| Часовен појас | UTC (UTC+4) | |||||
| • | (ЛСВ) | DST (UTC+5) | ||||
| Се вози на | десно | |||||
| НДД | .am | |||||
| Повик. бр. | 374 | |||||
| Светец заштитник | Св. Апостол Вартоломеј, Св. Апостол Тадеј, Богородица |
|||||
Потекло на поимот
уредиЕрменија, Ерменците ја нарекуваат Хајастан, што значи „Хаикова земја“. Според Светото писмо, Хаик бил правнук на Ное. Според легендата, тој во својата 130 година, отишол во Шинар, Вавилон, да ја гради Вавилонската кула. Тогашниот асирски крал Бел, познат и како Нимрод, поради неговата „божествена“ надворешност, му понудил да остане во Вавилон и му ветил дека тие ќе го слават и почитуваат како Бог. Но, тој одбил и се вратил во својата земја под Арарат. Тогаш асирскиот крал Нимрод, ја собрал војската и тргнал по него. Во Битката кај езерото Ван (денешна Турција), Хаик со стрела со три пердуви, го пробил оклопот на Химрод и го убил. Асирската војска се повлекла, а се вели дека Хаик живеел 400 години. Од таа битка се смета традиционалниот ерменски календар.
Името Ерменија (Аrmenia),коешто се користи во повеќето земји, се користи од пред околу 3.000 години. Почнале да го користат грчките историчари, по ерменскиот водач Арам, кој според легендата бил шести член на Хаиковата лоза (правнук на правнукот на Хаик).
Историја
уредиПраисторија
уредиНа просторот на денешна Ерменија, во околу 6 век п.н.е. Ерменците се населиле во царството Урарту. Во времето на Тигран Велики (95 п.н.е.- 45 п.н.е.), ерменската држава го достигнала својот најголем подем и станала една од најголемите и најсилните држави во Азија. Во тоа време, таа се протегала од Касписко Езеро до Средоземно Море. Во текот на својата античка историја, Ерменија била постојан сојузник на Македонците, Римјаните итн.
Кралство Ерменија
уредиЕрменија станала првата држава која го примила христијанството како официјална религија во 301 година.
Последното Ерменско царство (1050 - 1375) опфаќало територии од денешна југоисточна Турција.
Среден век
уредиЕрменците во Отоманското Царство припаѓале на Ерменската апостолска црква, Ерменската католичка црква и Ерменската протестантска црква. Во составот на Отоманското Царство тие претежно живееле во ерменскиот милет.
Денешната територија на Ерменија под Османлиите започнала да потпаѓа во времето на Мехмед II, а целосното заземање завршило во времето на Селим II (1524 - 1574). Османлиското владеење на Ерменија траело околу 300 години кога по Руско-турската војна (1828-1829) Источна Ерменија била отстапена на Руската Империја. Западниот дел од земјата под османлиско владеење била до поразот на империјата во Првата светска војна.
Во текот на османлиското владеење дел од елитните ерменски семејства имале голема доверба кај султанот и добиле можност да допрат до големи позиции во власта. Со текот на времето бројот на Ерменците постојано се намалувал главно поради тоа што биле третирани како народ од втора класа или пак поради разни прогони, па дури и геноциди.
Во Цариград по 1453 година продолжила да опстојува Ерменската апостолска црква предводена од ерменскиот патријарх. Ерменците живееле во шест вилаети и тоа Ерзурум, Ван, Битлиш, Дијарбекир, Карпут и Сивас.
По Берлинскиот конгрес се отворило т.н. Ерменско прашање кое се однесувало во преден план за заштита на населението. Ерменското прашање станало дел од Источното прашање во меѓународната политика. Во империјата било формирано Ерменска револуционерна организација која се борела за решавање на ерменското прашање и подем на ерменскиот национализам.
Поради ова следувале серија од бунтови и востанија од страна на ерменските сили кои завршувале безуспешно. Во текот на Првата светска војна ерменското население било подложено на масовно истребувње од империјата. По крајот на војната Ерменија за кратко станала независна држава.
Светски војни
уредиРепублика Ерменија била основана на 28 мај 1918 година, по поразот на Османлиското Царство во Првата светска војна. Како таква, функционирала до 29 ноември 1920 година, кога била заземена од советската армија. На 12 март 1922 година Грузија, Ерменија и Азербејџан се обединиле како Закавкаска Советска Федеративна Социјалистичка Република. Од 1936 година, Ерменија станала одделна република во рамките на СССР.
Најнова историја
уредиНа 23 август 1990 година е преименувана во „Република Ерменија“, којашто беше во составот на СССР уште една година, а потоа добива суверенитет во 1991 година.
Географија и клима
уреди
Поголемиот дел од територијата на Ерменија е планинска. Највисоката точка во државата се наоѓа на планината Арагатс, на 4.095 метри надморска височина. Езерото Севан се наоѓа на 1.900 метри надморска височина. Климата во Ерменија е континентална. Летата се суви и топли и траат од јуни до септември, а зимите се многу студени со изобилство од снег. Вкупната површина на земјата изнесува 29.800 км2, и според тоа се наоѓа на 142 место по големина во светот. Ерменија граничи на север и исток со Грузија и Азербејџан, а на југ и запад со Иран и Турција.
Политички систем
уредиАдминистративна поделба
уредиЕрменија е поделена на покраини и град Ереван кој има специјална административна положба:
| Марз | Главен град | Површина | Население |
|---|---|---|---|
| Арагацотн (Արագածոտն) | Аштарак (Աշտարակ) | 2,753 км2 | 126,278 |
| Арарат (Արարատ) | Арташат (Արտաշատ) | 2,096 км2 | 252,665 |
| Армавир (Արմավիր) | Армавир (Արմավիր) | 1,242 км2 | 255,861 |
| Гехаркуник (Գեղարքունիք) | Гавар (Գավառ) | 5,348 км2 | 215,371 |
| Котајк (Կոտայք) | Раздан (Հրազդան) | 2,089 км2 | 241,337 |
| Лори (Լոռի) | Ванаѕор (Վանաձոր) | 3,789 км2 | 253,351 |
| Ширак (Շիրակ) | Гјурми (Գյումրի) | 2,681 км2 | 257,242 |
| Сјуник (Սյունիք) | Капан (Կապան) | 4,506 км2 | 134,061 |
| Тавуш (Տավուշ) | Иџеван (ջևան) | 2,704 км2 | 121,963 |
| Вајоц Ѕор (Վայոց Ձոր) | Ехегнаѕор (Եղեգնաձոր) | 2,308 км2 | 53,230 |
| Ереван (Երևան) | – | 227 км2 | 1,091,235 |
Стопанство
уреди
Ерменија е индустриско-аграрна земја. Државата располага со значајни наоѓалишта на бакар, молибден, боксит и градежен материјал, а постојат и мали залихи од благородни метали како злато и полускапоцени камења.[9] Исто така, бројни се и минералните извори.[10]
Општи одлики на стопанството
уредиБДП според паритетот на куповната моќ во 2010 година изнесувал 17,27 милијарди американски долари, додека БДП по жител изнесувал 5.800 американски долари. Структрурата на БДП за 2010 година била следната: примарен сектор 22%, секундарен сектор 46,6% и терцијарен сектор 31,4%.[11]
Уште во советско време, во Ерменија била развиена модерна индустрија која го снабдувала останатиот дел од Советскиот Сојуз со машини, опрема и други производи во замена за суровини и енергија. Земјоделството се развивало на основ ана големи земјоделско-индустриски комбинати. Распадот на Советскиот Сојуз, војната во Нагорно-Карабах и затворањето на границата со Турција довеле до стопански колапс на почетокот на 1990-тите години. Многу фабрики биле затворени заради недостаток на суровини и енергија, а земјоделството се вратило во рамки на производство за сопствени потреби. По добивањето независност во земјата биле спроведени бројни пазарни реформи, вклучувајќи и приватизација на државниот капитал, со цел да бидат ублажени последиците од транзицијата во пазарна економија. Исклучително големата зависност на домашното стопанство од надворешните фактори, ја направило Ерменија особено осетлива на потресите на глобалниот пазар. Со помош на Меѓународниот монетарен фонд, владата на Ерменија во 1994 година покренала амбициозен програм за економска либерализација што помогнало да се намали сиромаштијата и исклучително високата инфлација, била стабилизирана националната валута, а била интензивирана и приватизацијата на средните и малите претпријатија.
Според индексот на човековиот развој на Организацијата на обединети нации Ерменија во 2010 година била рангирана на 78. место што било најлошо во однос на останатите земји од Кавказ — Азербејџан бил 67., а Грузија 76.,[12] а по индексот на перцепција на корупцијата во 2010 година од 178 држави била рангирана на 123. место.[13] Според индексот на економски слободи била рангирана на 36. место (3 мај 2011).[14]
Во средината на 2000-тите години, годишната стапка на стопански раст била околу 10 %, но во 2009 година дошло до голема рецесија и пад на БДП за дури 14% (и покрај огромните странски кредити). Иако во средината на 2010 година дошло до благо закрепнување, магазинот Форбс во својата публикација за 2011година, ја рангирал Ерменија како втора најлоша економија на светот.[се бара извор] Ерменија е членка на СТО од 2003 година. И покрај силниот економски раст во последните години, и понатаму еден од големите проблеми е изразито високата стапка на невработеност.[15]
Земјоделство
уредиЕрменија располага со многу малку обработливо и плодно земјиште, и тоа главно во долината на Аракса и на јужните краеви на Араратската Низина. На мал број земјоделски површини се одгледува памук, маслинки, винова лоза, бадеми, житарици и зеленчук. Ерменија е традиционално подрачје на одгледување винова лоза – а на нејзино тло е пронајдена и најстарата винарија на светот.[16] Грозјето, заради климатските фактори и педолошки одлики е со одличен квалитет, плодот е богат со шеќер и како таков погоден за производство на десертни вина и ракија. Развиено е и овоштарството, а по квалитет особено се издвојуваат сортите кајсии, праски, дуњи, сливи и ореви.
Сточарство, лов и риболов
уредиБлагодарени на големите пространства кои се под пасишта развиено е овчарството и говедарството, односно месната и млечната индустрија. Традиционален сточарски крај е Лориската Висорамнина, каде се одгледува кавкаското говедо. Овчарството главно е раширено на повисоките подрачја со планински ливади. Најважните рибји ресурси се концентрирани на езерото Севан, на кое моментално е забранет риболов за економски цели. Најважните видови риба се севанската пастрмка, белица и крап.
Индустрија и енергетика
уредиСекундарниот сектор ги обезбедува најважните извозни производи — челик, бакар, молибден и други обоени метали.[17] Дисбалансот во надворешната трговија се создал главно заради турската и азербејџанската економска блокада, делумно бил покриван со средства од меѓународна помош, дознаки од дијаспората како и преку директни странски инвестиции.[18] Јадрената енергија учествува со 40% во енергетскиот сектор на земјата, додека нахидроенергија отпаѓа само 25% и покрај големиот хидропотенцијал на ерменските реки, а постојат планови во врска со искористување на енергијата на ветрот за економски цели.[19] Во енергетскиот сектор Ерменија е многу зависна од увозот на енергенси (особено од Русија и Иран).[20] Многу електроенергетски објекти денес се главно во руска сопственост.[21] Еден реактор од атомската електрана кај Мецамор изградена во 1970 година е затворено по големиот земјотрес во 1988 година (иако самата електрана не претрпела поголеми оштетувања), додека другиот продолжил со работа сè до 1995 година, а последните години повторно почнал со работа (под управа на руската агенција за енергија).[22] Изградбата на нови атомски централи е единствен начин да се спречи зависноста на земјата во енергетскиот сектор. На крајот на 2007 година била завршена изградбата на гасоводот со кој би се транспортирал природен гас од Иран за потребите на термоелектраната кај Ереван (завршена во средината на 2010).[се бара извор]
Сообраќај
уреди
Вкупната должина на пругите е 852 км (2001 година) и сите се електрифицирани и имаат висок пропусен опсег, но неопходна е реконструкција на повеќето од нив.[23] Ерменската железница во меѓународен сообраќај имаат отворени линии единствено со Грузија. Планирана е изградба на нови линии кон Иран (вредност на проектот меѓу 1 и 2 милијарди евра) со вкупна должина околу 500 км.[24]
Вкупната должина на асфалтираните патишта е 8,4 илјади километри и поголемиот дел се во многу лоша состојба. Особено очајна е патната инфраструктура во провинцијата каде доминира макадам.[23]
Воздушниот сообраќај се одвива преку два аеродрома: Звартнотс во Ереван и Ширак во Гјумри. Национална авиокомпанија е Армавија. Меѓународниот аеродром Звартнотс се наоѓа 10 км западно од Ереван и е поврзан со 70 градови ширум светот. Бил изграден во 1961 година, а во 1998 бил отворен нов карго терминал, и во 2007 нов патнички терминал. Од аеродромот Ширак се лета главно кон Москва, Ростов на Дон и Сочи, а во тек се проширувања и работа на модернизација на пистата во склад со меѓународните стандарди.
Туризам
уредиТуристичкиот сектор во Ерменија сè уште не е доволно развиен, а приходите од туризмот не претставуваат значајна ставка во буџетот. Во 2009 година Ерменија ја посетиле 575.281 туристи.[25] На туристите особено интересни им се планинските одморалишта како Дилиџан и Цахкадзор, каде се наоѓаат популарни скијачки центри на само 50 км североисточно од Ереван и само 5 км од Храздана, а кој во советско време бил главна база за висински подготовки на советските спортисти. На туристите им се привлечни и бројни воздушни бањи со минерални извори на висини од преку 2.000 м како Џермук, Мегри и бројни средновековни манастири ширум земјата. Главни летни центри за пливање се наоѓаат на езерото Севан.
Население, јазик и религија
уредиЕрменците или арменците се индоевропски народ, кој претежно живее во Ерменија и сочинува 93% од населението. Нивната држава Ерменија (Armenia) постоела на Кавказот уште по првиот милениум пред новата ера и претставува една од најстарите светски цивилизации. Ерменија била прва држава во светот која христијанството го прогласила како официјална религија околу 300 години по новата ера.
Ерменците се по вероисповед христијани (монофизити), а зборуваат на ерменски јазик, кој се смета за посебна гранка на индоевропската фамилија на јазици.
Ерменци има вкупно 7.631.000, од нив 3.509.000 во Ерменија, 851.000 во САД, 611.000 во Азербејџан и 577.000 во Грузија. Ерменците се и мнозинско население (околу 95%) во Република Нагорно-Карабах, која формално припаѓа на Азербејџан, но фактички претставува независна држава. Ерменците се мнозинско население (90%) и во грузиската покраина Џавахетија.
За време на Првата светска војна, тешко настрадале во ерменскиот геноцид (убиени се околу 1.500.000 Ерменци) од страна на Младотурците, кога и се протерани на територијата на којашто и денес живеат. Младите Ерменци сѐ уште се борат да го докажат геноцидот. Тоа е народ кој со гордост ја раскажува својата историја.
Религија
уреди
Поголемиот дел од Ерменците се христијани, религија што во Ерменија постои пред околу 1.700 години. Ерменија има своја црква, Ерменска апостолска црква. Според едно предание, таа била основана од страна на Апостол Вартоломеј и Апостол Тадеј. Историски била формирана од страна на светецот Григориј Просветител во 301 година, чијшто син Аристакес учествувал на Првиот вселенски собор. Оваа црква се потпира на решенијата од првите три вселенски собори и ја поддржува христологијата на Свети Кирил Александриски. Веќе на Четвртиот вселенски собор, ерменската апостолска црква не учествувала и не ги поддржала, односно не ги признала решенијата од тој собор. Во периодот од 491 до 536 година конечно се оделила од Византија.
Култура
уреди
Јазик и писменост
уредиЕрменците имаат карактеристично писмо и јазик. 96% од населението зборува ерменски, а 40% и руски. Населението на Ерменија е потполно писмено, 99% од населението знае да чита и пишува. Повеќето возрасни лица во Ереван зборуваат и на руски јазик, а популарноста на англискиот јазик постојано расте.
Книжевност
уредиЕрменскиот фолклор обилува со различни видови усно народно творештво. Старите бајки, како „За Гајка и Бела“, зборуваат за отпорот на ерменскиот народ кон асирските освојувачи, а многу е пзоната и прекрасната бајка „За раѓањето на Ваагна“ во која се раскажува за големите јунаци, за огнените коњи, за светлото и темното царство, итн. Едно од најголемите достигнувања на ерменскиот фолклор е епот „Сасунци Давид“ од 10 век во кој се пее за борбата против арапското ропство.[26]
Музеи и галерии
уредиГрадската национална галерија на уметности има повеќе од 16.000 дела, од кои, некои потекнуваат уште од средниот век. Во неа се наоѓаат и слики на многу европски мајстори. Музејот на модерната уметност, Галеријата на детски слики и Сарјанскиот музеј се само мал дел од уметничката понуда во Ереван. Исто така, постојат повеќе лични галерии, а боројот на нови постојано расте. Во нив се организираат ротациски изложби и продажби.
Музика
уредиЕрменскиот филхармониски оркестар е од светска класа, свири во зградата на Градската опера, каде што настапува и ерменската опера и балет. Џезот е популарен, особено во лето, кога живите свирки се редовна појава во градските кафулиња.
Театар
уредиВо Ереван има повеќе драмски театри, каде што се играат претстави на ерменски, руски и повремено на англиски јазик.
Занаетчиство
уредиВо Ереван се наоѓа и плоштад на уметнички дела и занаети, блиску до Плоштадот на Републиката, каде што стотици продавачи ги нудат своите ракотворби. На овој плоштад можат да се купат антиквитети, чипка, рачно-изработени волнени теписи... Ерменското златарство има долга и очувана традиција и во еден дел од плоштадот можат да се купат и предмети од злато.
Образование
уредиАмериканскиот универзитет во Ерменија, помеѓу останатото, нуди и студии по менаџмент и право. Оваа институција е плод на зедничките напори на владата на Ерменија, Ерменскиот добротворен совет, USAID и Bolt Hall School of Law од Калифорнискиот универзитет во Беркли.
Наводи
уреди- ↑ The Constitution of the Republic of Armenia (27 ноември 2005), Chapter 1: The Foundations of Constitutional Order, Article 12 Архивирано на 22 мај 2012 г..
- ↑ Asatryan, Garnik; Arakelova, Victoria (Yerevan 2002). The Ethnic Minorities in Armenia. Part of the OSCE. at WebCite (16 April 2010).
- ↑ Ministry of Culture of Armenia "The ethnic minorities in Armenia. Brief information" Архивирано на 10 октомври 2017 г.. As per the most recent census in 2011. "National minority".
- ↑ The Constitution of the Republic of Armenia (27 ноември 2005), Chapter 3: The President of the Republic, Article 55 Архивирано на 22 мај 2012 г..
- ↑ date of the Battle of Dyutsaznamart of Khorenac‘i's History as calculated by Mikayel Chamchian (1784); see Panossian, Razmik (2006). The Armenians: From Kings And Priests to Merchants And Commissars. Columbia University Press. стр. . 106. ISBN 978-0231139267.
- ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 „Armenia“. International Monetary Fund. Посетено на 2008-10-09.
- ↑ „Gini index“. World Bank. Посетено на 12 May 2016.
- ↑ „Human Development Report 2013“. United Nations. 2013. Архивирано од изворникот на 2013-03-06. Посетено на 21 мај 2013.
- ↑ The Government of the Republic of Armenia: Geography (англиски)
- ↑ Сите податоци поврзани за економската дејност на Република Ерменија се достапни на службената страница на Стопанската комора на Ерменија
- ↑ CIA world fact book Архивирано на 19 јули 2010 г. (англиски)
- ↑ UNDP: Human Development Report 2010 — 20th Anniversary Edition: The Real Wealth of Nations: Pathways to Human Development(англиски)
- ↑ Transparency International: Corruption Perceptions Index 2010 Архивирано на 27 октомври 2010 г. (англиски)
- ↑ Heritage Foundation: 2011 Index of Economic Freedom World Rankings Архивирано на 16 септември 2017 г. (англиски)
- ↑ Statistical Yearbook 2007, Armenia National Statistical Service, Yerevan
- ↑ BBC Russian: В Армении найдена древнейшая винодельня (руски)
- ↑ „Country Studies - Armenian Industry“. Countrystudies.us. Посетено на 19 октомври 2011.
- ↑ „Economy of Armenia“. Absoluteastronomy.com.
- ↑ „Projects: Iran-Armenia Wind Farm“. Ebrdrenewables.com.
- ↑ Resolving a Supply Dispute, Armenia to Buy Russian Gas, New York Times, April 7, 2006.
- ↑ ARMENIA: NEW PROJECTS A STAB AT INDEPENDENCE FROM MOSCOW? Архивирано на 5 октомври 2012 г., EurasiaNet.org, October 17, 2008.
- ↑ "New Armenian Power Plant Set For Launch", Armenia Liberty (RFE/RL), December 21, 2010.
- ↑ 23,0 23,1 Armenia Country Specific Information. Travel.State.Gov Архивирано на 4 август 2013 г.
- ↑ Uden, Marco van (1 јуни 2008). „Railway Operators in Armenia“. Railfaneurope.net.
- ↑ Социально-экономическое положение Республики Армения в январе 2010 года \\ 4.2 јануари Международный туризм (pdf). Национальная статистическая служба Республики Армения.
- ↑ Ц. Котевска, „Бисери народног духа“, во: Кавкаске бајке. Београд: Народња књига, 1963, стр. 178.
Поврзано
уредиНадворешни врски
уреди- HayLife Ерменија Архивирано на 3 март 2006 г.
- Armenica.org