Земјотрес
Оваа статија или заглавие има потреба од викифицирање за да ги исполни стандардите за квалитет на Википедија. Ве молиме помогнете во подобрувањето на оваа статија со соодветни внатрешни врски. |
Земјотрес или потрес — природна појава којашто е резултат на поместувањето на тектонските плочи, движењето на Земјината кора, при што се ослободува голема енергија што води до потресување на земјата.[1]
Јачината на потресот зависи од повеќе фактори, како што се количината на ослободена енергија, длабочината на хипоцентарот, оддалеченоста од епицентарот и составот на Земјината кора. Земјотресот се манифестира со потрес или дислокација на Земјиното тло.
Јачината на земјотресот се изразува со помош на Меркали-Канкани-Сибергова скала, попозната како Меркалиева скала, којашто има 12 степени и се темели врз разорноста и последиците од земјотресот.
Постои и Рихтерова скала или скала на Рихтер, којашто има магнитут од 0 до 9 степени и се темели врз јачината (количината) на енергија што се ослободува при потресот.
Науката што се занимава со изучување на земјотреси се нарекува сеизмологија, но и покрај големиот напредок на технологијата и новите сознанија, и денес е многу тешко да се предвиди земјотресот и неговите последици. Направата со којашто се мери земјотресот се нарекува сеизмограф, а документот што останува се нарекува сеизмограм.
Постојат повеќе видови на земјотреси, меѓу кои најчести (90% од случаите) се т.н. тектонски потреси, коишто воедно се и најсилни и најразрушувачки. Наречени се тектонски бидејќи настануваат при движењето и допирот на тектонските плочи. Постојат уште и вулкански земјотреси (7% од случаите), коишто се послаби и настануваат при ерупција на вулкан, и земјотреси коишто настануваат при пропаѓање на земјиштето, т.н. одронски земјотреси (3% од случаите).
Земјотресот со случува во внатрешноста на Земјата и тоа место се нарекува жариште. Точката во внатрешноста на Земјата каде што настанува земјотресот се нарекува хипоцентар, а местото на површината на Земјата каде тој најсилно се чувствува е епицентар. Од епицентарот, трусните бранови продолжуваат да се движат во концентрични кругови, но со послаб интензитет. Според длабочината, хипоцентарот може да биде плиток (до 70 км длабочина), среден (од 70–300 км длабочина) и длабок (300–730 км длабочина).
Земјотресот се шири во бранови. Според брзината на ширење, се делат на лонгитудни или примарни и попречни или секундарни слики. Правецот на ширење на брановите може да биде вертикален или хоризонтален. Земјотресите се важен фактор во формирањето на релјефот на Земјата, но може да нанесат и катастрофални последици од материјална штета или човечки жртви.
Предели кои се најподложни на земјотреси се вулканските огнени прстени и областите околу младите верижни планини. Во Македонија најтрусно подрачје е Вардарската долина. Според статистиката, 8% од сите земјотреси во Европа се случуваат на територијата на Република Македонија.
Дефинирање на земјотресот
уредиЗемјотрес (исто така познат како потрес,трепет) е резултат на ненадејно ослободување на енергија во Земјината кора кој создава сеизмички бранови.Сеизмичка активност на некоја површина се однесува на честотата,видот и големината на земјотресите кои биле искусени во текот на одреден период.Земјотресите се мерат со помош на набљудувања од сеизмометари.Скалата на моментна магнитуда е најчестата скала на која земјотресите поголеми од околу 5 степени се прикажани за целиот свет. Повеќебројните земјотреси помали од 5 степени прикажани од национални сеизмолошки опсерватории се мерат воглавно на локалната скала на магнитуда,исто така позната како Рихтеровата скала.Овие две скали се бројчено слични наспроти нивниот спектар на валидност.Земјотреси од 3 степени или пониски се претежно речиси незабележливи или слаби а со јачина од 7 степени и поголеми потенцијално предизвикуваат сериозни штети врз големи површини,во зависност од нивната длабочина.Најголемите историски земјотреси биле со јачина од малку над 9 степени,иако не постои ограничување на можната јачина.Најновиот голем земјотрес со јачина од 9.0° или повеќе бил земјотресот во Јапонија во 2011 година,кој бил најголемиот Јапонски земјотрес од кога започнала евиденцијата.Интензитетот на тресењето се мери со изменетата Меркалиева скала.Колку е поплиток земјотресот толку повеќе предизвикува штета на градбите,се друго е еднакво.На површината на земјата,земјотресите се манифестираат со тресење а понекогаш и со поместување на земјата.Кога епицентарот на голем земјотрес се наоѓа на копно,морското дно може да биде доста поместено и да предизвика цунами.Земјотресите исто така можат да предизвикаат лизгање на земјиштето,и повремена вулканска активност.Во најопштата смисла, зборот земјотрес се користи за да се опише секој сеизмички настан-без разлика дали е предизвикан природно или од луѓето-кој создава сеизмички бранови.Земјотресите се предизвикани воглавно од прекин на геолошките недостатоци,но исто така и од други настани како што се вулканска активност,лизгање на земјиштето,експлозија во рудник и јадрени испитувања.Точката на земјотресот на почетното распукнување се нарекува фокус или хипоцентар.Епицентарот е точката на земјата директно над хипоцентарот.
Природно предизвикани земјотреси
уредиТектонските земјотреси се случуваат насекаде на земјата каде што има доволно еластична испакната енергија за да се движи пукната пропаганда низ раседна линија со прекини. Страните на раседната линија се разминуваат едни со други без проблеми и асеизмично само ако нема неправилности или нерамнини по површината на раседната линија и го зголемуваат отпорот на триење.Повеќето површини со пукнатини имаат вакви нерамнини и тоа доведува до некоја форма на лизгање.Кога раседната линија ќе се затвори,продолженото движење помеѓу плочите доведува до зголемување на притисокот и на потенцијалната испакната енергија во обемот околу површината на раседната линија.Ова продолжува сè додека притисокот не се зголеми доволно за да се пробие низ нерамнината,одеднаш дозволувајќи лизгање на затворениот дел на раседната линија,ослободувајќи ја потенцијалната енергија.Оваа енергија е ослободена како комбинација од еластични испакнати сеизмички бранови,загревање на раседната линија од триење ,и напукнување на карпата,оттаму предизвикувајќи земјотрес.Овој процес на постепено зголемување на притисокот и напорот испрекинат со повремен ненадеен земјотрес енаведена како еластичен-отскок.Се проценува дека само 10% или помалку од целосната енергија на земјотресот зрачи како сеизмичка енергија.Поголемиот дел од енергијата на земјотресот се користи за напојување на порастот на фрактурата од земјотресот или се претвора во генерирана топлина од триење.Оттаму,земјотресите ја намалуваат потенцијалната енергија на земјата и ја зголемуваат нејзината температура,иако овие промени се занемарливи во споредба со проводниот и конвективниот проток на топлина надвор од длабоката внатрешност на Земјата.
Видови на раседи кои предизвикуваат земјотрес
уредиПостојат три главни видови на раседи,и сите можат да предизвикаат земјотрес:нормален,обратен и избивачки расед.Нормалниот и избивачкиот расед се примери за излизгување,каде поместувањето долж раседот е во насока на простирање и движењето на нив вклучува вертикален дел.Нормалните раседи се појавуваат во областите каде што кората е проширена како раздвојувачка граница.Обратните раседи се појавуваат во областите каде што кората е скратена како на приближувачка граница.Избивачките раседи се стрмни структури каде двете страни на раседот се лизгаат хоризонтално разминувајќи се една со друга;трансформираните граници се посебен вид на избивачки раседи.Многу земјотреси се предизвикани од движењето на раседите кои имаат делови и од избивачките и од лизгачките;ова е познато како косо лизгање.Обратните раседи,особено оние долж плочата на конвергентните граници се поврзани со најмоќните земјотреси,вклучувајќи ги речиси сите оние со јачина од 8° или повеќе.Избивачките раседи,особено копнени преобразби можат да произведат големи земјотреси со јачина до околу 8°.Земјотресите поврзани со нормални раседи се обично со јачина помалку од 7°.Ова е така бидејќи енергијата ослободена во земјотрес,и на тој начин и неговата јачина,е пропорционална со областа на раседот што пука и отпорот се губи.Затоа,што подолга е должината и што поширока ширината на раседната област,толку поголема е јачината.Највисокиот,кршлив дел на Земјината кора,и ладните блокови на тектонските плочи кои слегнуваат надолу во топлата прекривка,се единствените делови на нашата земја кои можат да складираат еластична енергија и да ја ослободат во пукнатините на раседот.Карпи кои се потопли од околу 300°целзиусови се изливаат како последица на отпорот;тие не пукаат за време на земјотрес.Максималните забележани должини на пукнатини и одбележани раседи,кои можат да се пробијат во еден потег се околу 1000км.Примери се земјотресите во Чиле,1960 година;Алјаска 1957г.;Суматра,2004г.Најдолгите дупки на избивачките раседи,како раседот Сан-Андреас(1857,1906),Северноанатолијскиот расед во Турција и раседот Денали во Алјаска(2002),се долги околу половина до една третина,додека должините долж маргините на плочите,и оние долж нормалните раседи се дури пократки.Најважниот параметар кој ја контролира максималната јачина на земјотресот на расед,сепак, не е максималната достапна должина,но расположливата ширина,бидејќи последниот варира со коефициент 20.Долж конвергентните рабови на плочата,вдлабнатиот агол од рамнината со дупки е многу плиток,обично околу 10°.Оттаму ширината на рамнината во горниот кршлив дел на кората на Земјата може да стане од 50 до 100 км (Јапонија,2011г.;Алјаска,1964г.) правејќи ги најјаките можни земјотреси.Избивачките раседи имаат тенденција да бидат ориентирани вертикално,што резултира со приближна ширина од 10км со кршливата кора,со што земјотресите со јачина поголема од 8° не се можни.Максималните јачини долж многу нормални раседи се поограничени,бидејќи многу од нив се наоѓаат долж центарот,како во Исланд,каде што дебелината на кршливиот слој е само околу 6км.Покрај тоа,постои хиерархија на нивото на отпорот во трите типови на раседи.Обратните раседи се создадени според највисокото,избивачките по средното,и нормалните по најниското ниво на отпор.Ова лесно може да се разбере земајќи го предвид правецот на најголемиот водечки отпор,насоката на силата која “ја турка” карпата за време на раседнувањето.Во случајот на нормалните раседи,карпата е истуркана надолу во вертикална насока,оттаму силата на туркањето(најголемиот отпор) е еднаква на тежината на карпата.Во случај на пробивање,карпата “бега” во насока на најмалиот отпор,нагоре,кревајќи ја карпата горе,оттука, преоптоварувањето е еднакво на најмалиот отпор.Избивачкиот расед е средината помеѓу останатите два вида објаснети погоре.Разликата во отпорот во трите околини на раседите можат да придонесат за разликите во исфрлувањето на отпорот за време на раседнувањето,што придонесува во разликите во енергијата што зрачи,без оглед на димензиите на раседот.
Земјотреси надвор од границите на плочата
уредиГраниците на плочата се во континенталната литосфера,каде се шири деформирање во многу поголема област од самите граници.Во случајот на континенталната трансформација на раседот Сан Андреас,многу земјотреси се случиле надвор од границите на плочата и се поврзани со притисоците развиени во рамките на пошироката зона на деформација предизвикана од страна на големи нерамнини по линијата на раседот(пр. регионот “Биг Бенд”).Земјотресот во Нортриџ бил поврзан со движењето на обратен расед во таква зона.Друг пример е цврстата и остра приближувачка граница на плочата помеѓу арапските и евроазиските плочи каде се движи низ северозападниот дел од планините Загрос.Изобличувањето поврзано со оваа граница на плочата е поделено во речиси чисто обратни движења вертикално од границата на широка зона на југозапад и речиси чисто излизгување долж главниот расед во близина на правичната граница.Ова е докажано од фокалните механизми на земјотресот.Сите тектонски плочи имаат полиња на внатрешен притисок предизвикани од нивните интеракции со соседните плочи и таложеното товарање или истоварање.Овие притисоци можат да бидат доволни за да предизвикаат пропаѓање долж постоечките рамнини,кои доведуваат до земјотреси меѓу плочите.
Земјотреси со плиток и длабок фокус
уредиПоголемиот дел од тектонските земјотреси настануваат во длабочините во прстенот од оган кои не надминувајќи десетици километри.Земјотресите кои настануваат во длабочина помала од 70км се класифицирани како земјотреси ‘со плиток фокус’,додека оние со длабочина помеѓу 70 и 300км најчесто се нарекуваат земјотреси со ‘среден фокус’ или со ‘средно ниво на длабочина’.Во зоните на подвлекување каде постарата и поладната океанска кора се спушта под друга тектонска плоча, земјотресите со длабок фокус можат да настанат во многу поголеми длабочини(кои се движат од 300 до 700км).Овие сеизмички активни области на подвлекување се познати како Вадати-Бениоф зони.Земјотресите со длабок фокус настануваат во длабочина каде литосферата на подвлекувањето не треба повеќе да биде кршлива,поради високата температура и притисок.Потенцијален механизам за создавање на земјотреси со длабок фокус е раседнување предизвикано од оливин поминувајќи фаза на преминување во шпинел структура.
Земјотресите и вулканската активност
уредиЗемјотресите најчесто настануваат во вулкански предели и таму се предизвикани,и од тектонските раседи и од движењето на магмата во вулканите.Ваквите земјотреси можат да послужат како предвремено предупредување на вулкански ерупции,како за време на ерупцијата на вулканот Света Елена во 1980 година.Мноштвото на земјотреси можат да послужат како маркери за местото на течењето на магмата за време на вулканите.Ова мноштво може да биде снимено од сеизмометри и користени како сензори за да ги предвидат непосредните или претстојните ерупции.
Активни преломи
уредиТектонски земјотрес започнува со почетен прекин во точка на површината на раседот,процес познат како нуклеација.Скалата на нуклеациската зона е неизвесна,според некои докази,како на пример должините на пукнатината на најмалиот земјотрес,укажувајќи дека е помал од 100м додека други докази,како бавна компонента откриена од спектри на некои земјотреси со ниска честота,укажуваат дека е поголем.Можноста дека нуклеацијата вклучува еден вид на подготвувачки процес е поддржана од истражување дека околу 40% на земјотресите им претходат мали потреси.Откако ќе отпочне преломот започнува да се раширува долж површината на раседот.Механиката на овој процес е лошо разбрана,делумно бидејќи е тешко да се создаде повторно високата брзина на лизгање во лабораторија.Исто така,ефектите на силно движење на земјата го прават тешко снимањето на информации во близина на нуклеациска зона.Ширењето на дупките е оформено со помош на механиката на распукување,поистоветувајќи ја дупката со мешано ширење на скратените дупки.Брзината на распукување е функција на енергијата на распукувањето во обемот околу врвот на пукнатината,зголемувајќи се со намалувањето на енергијата на распукување.Брзината на ширењето на дупките е побрзо отколку брзината на поместување низ раседот. Распукувањата од земјотрес обично се шират со брзини кои се во опсегот околу 70-90% од брзината на С-бранот и се независни од големината на земјотресот.Мала подгрупа на земјотреси се чини дека се ширеле со брзини поголеми од брзината на С-бранот.Овие земјотреси биле забележани за време на големи настани на избивачки раседи.Невообичаената широка зона на косеизмичната штета предизвикана од земјотресот кај Кунлун во 2001 година,се доведува во врска со ефектите на звучниот ѕид развиен во вакви земјотреси.Некои дупки од земјотресот се движат со невообичаено ниски брзини и се познати како бавни земјотреси.Особено опасна форма на бавни земјотреси е земјотресот цунами,забележан во области со релативно низок интензитет,предизвикан од бавното ширење на некои големи земјотреси,кои не упеале да го алармираат населението од соседниот брег,како земјотресот Мејџи-Санрику во 1896 година.
Прилив на сили
уредиИстражувањата покажаа силна врска помеѓу огромен бран на мали сили и невулканска активност.
Повеќе земјотреси(насобрани)
уредиПовеќето земјотреси се дел од некоја серија/секвенца,поврзани едни со други во однос на времето и локацијата.Повеќето групи на земјотреси се состојат од мали потреси кои предизвикуваат мали штети,но постои теорија дека земјотресите можат да се повторат по редовен начин.
Повратен удар(на земјотрес)
уредиПовратниот удар е земјотрес кој настанува по претходен земјотрес,главниот удар.Повторниот потрес е во истиот регион на претходниот но секогаш со помала јачина.Ако повторниот е поголем од главниот,повратниот удар е повторно означен како главниот потрес а оригиналниот главен удар е назначен како предвремен удар.Повратните удари се формирани на Земјината кора околу поместената раседна линија прилагодени кон ефектите од главниот удар.
Мноштво на земјотреси
уредиМноштвото на земјотреси се серии од земјотреси кои удираат во одредена област во краток период.Тие се разликуваат од земјотресите проследени од серија на последователни потреси со фактот дека ниеден земјотрес во низа очигледно не е главниот удар,па затоа некои имаат значително повисоки јачини од другите.Пример за сериски земјотрес е активноста во Националниот парк Јелоустоун во 2004 г.Во август 2012г.серија на земјотреси ја потресоа долината на Јужна Калифорнија,покажувајќи ја најистакнатата активност во областа од 1970 година.
Земјотресни бури
уредиПонекогаш се случуваат серии на земјотреси во вид на земјотресна бура,каде што земјотресите удираат во расед,секој предизвикан од прераспределба на тресење или притисок на претходните земјотреси.Слични на последователни потреси но на гранични делови на расед,овие бури настануваат во текот на годините,и со некои од подоцнежните земјотреси исто така штетни како оние на почетокот.Таква шема е забележана во низа од околу десетина земјотреси кои го погодиле Цеверноанатолијскиот расед во Турција во 20-от век и бил имплициран за постарите невообичаени група на големи потреси во Блискиот Исток.
Големина и зачестеност на појавата
уредиСе проценува дека околу 500.000 земјотреси се случуваат секоја година,забележливи со моменталните инструменти.Околу 100.000 од нив можат да се осетат.Малите земјотреси настануваат речиси постојано низ светот во места како Калифорнија и Алјаска во САД,како и во Мексико,Гватемала,Чиле,Перу,Индонезија,Иран,Пакистан,Азорите во Португалија,Турција,Нов Зеланд,Грција,Италија,Индија и Јапонија,но земјотресите можат да се случат секаде,вклучувајќи ги и Њујорк,Лондон и Австралија.Поголемите земјотреси се случуваат поретко,односот е показателен;на пример, како што повеќето земјотреси со поголема јачина од 4° настануваат околу десет пати во одреден временски период отколку земјотресите со поголема јачина од 5°.Во Велика Британија(ниска сеизмичност),на пример,пресметано е дека просечните повторувања се:земјотрес од 3.7-4.6 секоја година,земјотрес од 4.7-5.5 секои десет години,и земјотрес од 5.6 или поголем на секои сто години.Ова е пример на законот Гутенберг-Рихтер.Бројот на сеизмички станици се зголемил од околу 350 во 1931г. на многу илјадници денеска.Како резултат на тоа,многу повеќе земјотреси се појавуваат отколку во минатото,но тоа е така поради огромното подобрување во инструментацијата,подобро отколку зголемување на бројот на земјотреси.Геолошкиот топографски институт на САД проценува дека,од 1900г.има просек од 18 големи земјотреси(јачина7.0-7.9)и еден голем земјотрес(јачина 8.0 или поголема)годишно,и дека овој просек,е релативно стабилен.Во последните неколку години,бројот на големи земјотреси годишно е намален,иако ова е веројатно статистичка флуктуација наместо планска цел.Повеќе детални статистики за големината и зачестеноста на земјотресите се достапни од Геолошкиот топографски институт на САД.Забележано е неодамна зголемување на бројот на големи земјотреси,што би можело да се објасни со циклична шема на периоди на интензивна тектонска активност,прошарана со подолги периоди на низок интензитет.Сепак,точните снимки од земјотресите започнале во 90-те години,па е премногу рано да се потврди категорично дека ова е случајот.Повеќето од земјотресите во светот(90%,а 81% од најголемите) настанале во 40.000км долгата вретенеста зона наречена Тихоокеанско-сеизмички појас,познат како огнен појас на Тихиот Океан,кој во најголемиот дел ја граничи Тихоокеанската плоча.Масивните земјотреси имаат склоност за настанување долж други граници на плочите,како што се долж Хималаите.Со брзиот раст на мега-градовите како Мексико Сити,Токио и Техеран,во области со висок ризик на сеизмичност,некои сеизмолози предупредуваат дека секој земјотрес може да ги потврди животите на повеќе од 3 милиони луѓе.
Предизвикана сеизмичност
уредиДодека повеќето земјотреси се предизвикани од движењето на тектонските плочи на Земјата,човечката активност,исто така може да произведе земјотреси.Четири главни активности придонесуваат за овој феномен:чување на големи количини на вода зад брана(а веројатно и градење на исклучително тешки градби),ископување и впрскување на течност во бунари,и со вадење на јаглен и ископување на нафта.Најпознатиот пример е земјотресот во Сечуан во 2008г. во кинеската провинција Сечуан во мај;овој потрес резултираше со 69,227 смртни случаи и е деветнаесеттиот крвав земјотрес на сите времиња.Браната Зипингпу се верува дека го флуктуирала притисокот на раседот 1.650 стапки оддалеченост;овој притисок најверојатно ја зголемил моќта на земјотресот и ја забрзал стапката на движење на раседот. Најголемиот земјотрес во историјата на Австралија исто така се тврди дека е предизвикана од човештвото,преку вадење на јаглен.Њукасл бил изграден во една голема зона со многу области на јаглен.Земјотресот бил прикажан за да биде предизвикан од расед кој се активирал повторно поради милиони тони на камен отстранети во процесот на ископување.
Мерење и лоцирање на земјотресите.
уредиЗемјотресите можат да бидат забележани со сеизмометри на големи растојанија, бидејќи сеизмичките бранови патуваат низ целата внатрешност на Земјта. Максималната јачина на земјотресот обично се бележи со броевите на Моменталната скала (порано Рихтерова скала), а почувствуваната јачина се бележи со изменета Меркалиева скала за интензитет. Секој потрес предизвикува различни видови на сеизмички бранови, кои патуваат преку камењата со различни брзини: Должински П-бранови (ударни бранови или потисни бранови) Попречни С-бранови (два вида на телесни Рејлиеви и бранови) Површни бранови (Рејлиеви и Ловеви бранови) Растењето на брзината на сеизмичките бранови се движи од околу 3 километри во секунда од 13 километри во секунда, во зависност од густината и еластичноста на средината. Во внатрешноста на Земјата П-брановите патуваат многу побрзо од С-брановите (размер 1.7:1). Разликите во патното време од епицентарот до обзерваторијата се мерка за растојанието и може да се искористи за да се претстави изворот на земјотресот и структурата во Земјата.И длабочината на хипоцентарот може грубо да се пресмета. Низ цврстите карпи, П-брановите патуваат по околу 6 или 7 километри во секунда; брзината се зголемува во длабоката прекривка до околу 13 километри во секунда. Брзината на С-брановите се граничи од 2-3 километри во секунда во меките седименти до 4-5 километри во секунда во Земјината кора, до 7 километри по секунди во длабоката прекривка. Како последица, првите бранови на далечниот земјотрес пристигнуваат во опсерваторијата преку прекривката на Земјата.Во просек, километарската далечина до земјотресот е бројот на секунди меѓу П-бранот и С-бранот помножено со 8.Мали грешки се предизвикани од нехомогеноста на подповршинската структура. Овие анализи со сеизмограми на Земјината кора ги измисли Бено Гутенберг во 1913 година.Земјотресите не се делат само по јачината, туку и по местото на кое се случуваат. Светот е поделен на 754 Флин-Енгдалови региони (Ф-Е региони), кои се основаат врз политичките и географските граници како и сеизмичката активност. Поактивните зони се делат на помали Ф-Е региони, а помалку активните зони припаѓаат на поголеми Ф-Е региони. Стандардното пријавување на земјотреси ги вклучува нивните јачина, датум и место на појавување, географски координати на епицентарот, длабочина на епицентарот, географски регион, оддалеченост од некое населено место, локација на променливост, број на параметри кои се вклучени во извештаите за земјотреси на УСГС (број на станици кои известуваат, број на обзервации итн), и уникатна идентификација на настанот.
Ефекти од земјотресите
уредиЕфектите од земјотресите вклучуваат, но не се ограничени, на следново:
Тресење и пукање на земјата
уредиТресењето и пукањето на земјата се главните ефекти создадени од земјотресите,главно резултирајќи во повеќе или помалку сериозни оштетувања на згради и други цврсти градби.Сериозноста на локалните ефекти зависи од комплексната комбинација на јачината на земјотресот, растојанието од епицентарот,и локалните геолошки и геоморфолошки услови,кои можат да го засилат или намалат ширењето на бранот.Тресењето на земјата се мери со површинското забрзување.Специфични локални геолошки,геоморфолошки и геоструктурални одлики можат да предизвикаат високо ниво на тресење на површината на земјата дури и од земјотреси со низок интензитет.Овој ефект е наречен локално или месно засилување.Воглавно се должи на пренесувањето на сеизмичкото движење од длабоките почви до меките површински почви и на ефектите од сеизмичката енергија која се должи на типично геометриско поставување на депозитите.Пукањето на земјата е видливо кршење и поместување на површината на Земјата долж линијата на раседот,кој може да биде од редот од неколку метри од големите земјотреси.Пукањето на земјата е голем ризик за големите инженерски градби како брани,мостови и атомски централи и бара внимателно пронаоѓање на постоечките раседи,за да се открие секој оној кој најверојатно ќе се пробие на површината на земјата во рамките на активноста на структурата.
Лизгање на земјиштето и лавини
уредиЗемјотресите,заедно со силните бури,вулканска активност,крајбрежен напад од бранови и шумски пожари можат да произведат нестабилност која доведува до лизгање на земјиштето,голема геолошка опасност.Опасноста од лизгањето на земјиштето може да биде присутна додека службите за итни случаи се обидуваат да спасуваат.
Пожари
уредиЗемјотресите можат да предизвикаат пожари со оштетување на електрична енергија или на гасни линии.Во случај на пукање на водоводна цевка и губење на притисок,може да биде тешко да се запре ширењето на пожарот откако е веќе започнат.На пример,повеќето смртни случаи во земјотресот во Сан Франциско во 1906 г. биле предизвикани од пожар отколку од земјотрес.
Топење на почвата
уредиТопењето на почвата настанува кога,поради тресењето,зрнестите материјали заситени со вода(како што е песокот) привремено ја губат својата сила и преминуваат од тврди во течни.Топењето на почвата може да предизвика крути структури,како згради и мостови,за да се навалат или потонат во течните слоеви.На пример,во земјотресот во Алјаска во 1964г.,топењето на почвата предизвикало потонување на многу згради во земјата,на крајот уривајќи се врз самите себе.
Цунами
уредиЦунами е долга бранова должина,долготрајни морски бранови произлезени од ненадејно и стрмно движење на големи количини на вода.На отворено море,растојанието помеѓу врвовите на бранот може да надмине 100км(62милји),а периодите на бранот можат да варираат од 5 минути до еден час. Како цунамито патува 600-800км на час(373-497милји на час),зависи од длабочината на водата.Големите бранови произведени од земјотрес или од подводно лизгање на земјиштето можат да пустошат во близина на крајбрежните области во дел од минутите.Цунамито може исто така да патува илјадници километри низ отворен океан и да опустошува по далечните брегови многу часови по земјотресот кој ги создава. Вообичаено,земјотресите со јачина под 7.5° според Рихтеровата скала не предизвикуваат цунами,иако некои такви примери биле забележани. Најубиствените цунами се предизвикани од земјотреси со јачина од 7.5° или повеќе.
Поплави
уредиПоплава е излевање на некоја количина на вода која го достигнува земјиштето.Поплавите најчесто се случуваат кога обемот на водата,во маса од вода,како на пример река или езеро,го надминува вкупниот капацитет на создавањето,и како резултат на тоа дел од водата истекува надвор од нормалата.Сепак,поплавите може да бидат секундарни ефекти од земјотресите,ако браните се уништени.Земјотресите можат да предизвикаат излевање на реките од браните кои се одронуваат и предизвикуваат поплави. Земјиштето под Сареското Езеро во Таџикистан е во опасност од катастрофални поплави ако одронетата брана формирана од земјотресот,позната како брана Усои,падне за време на идниот земјотрес.Влијателните предвидувања укажуваат на тоа дека поплавата може да погоди приближно 5 милиони луѓе.
Човечки влијанија
уредиЗемјотресот може да предизвика повреди и губење на живот,штета на мост и пат,штета на општ имот(кој може или не може да биде осигурително покриен),уривање или дестабилизација(водејќи кон иден колапс) на градбите.Последицата може да донесе болест,недостаток на основни потреби,како и повисоки премии за осигурување.
Големи земјотреси
уредиЕден од најпознатите катастрофални земјотреси во пишаната историја се случил на 23 јануари 1556 г. во провинцијата Шанкси, Кина, каде загинале повеќе од 830.000 луѓе. Поголемиот дел од населението во тој период живееле во места наречени “yaodongs” - вештачки пештери во карпи, од кои повеќето биле срушени за време на катастрофата. Во 1976 г., земјотресот во Тангшан, со бројка на загинати лица која се проценува помеѓу 240.000 и 655.000, се верува дека е најголемиот земјотрес на 20. век. Земјотресот од 22 мај 1960 г. е најголемиот земјотрес што се измерил на сеизмограф, достигнувајќи јачина од 9.5°. Неговиот епицентар бил во близина на Кањете, Чиле. Ослободената енергија била приближно двапати поголема од следниот најмоќен земјотрес, големиот земјотрес во Алјаска, со епицентар во заливот на Алјаска.
Во 2010 година, силен земјотрес, со јачина од 8,8 степени, го погодил јужниот дел на Чиле (во градот Консепсион) при што загинале над 500 луѓе, а биле уништени 220.000 објекти. Во септември 2015 година, силен земјотрес, со јачина од 8,3 степени според Рихтеровата скала, го погодил централниот регион на Чиле, во близината на Илјапел. Притоа загинале најмалку пет лица, но еден милион луѓе биле евакуирани. Според Геолошкиот топографски институт на САД, центарот на земјотресот се наоѓал на длабочина од 25 километри, додека сеизмолозите од Чиле пресметале дека длабочината изнесувала 11 километри.[2]
Предвидување
уредиМногу методи се развиени за предвидување на времето и местото во кое ќе се случи земјотресот.И покрај значителните истражувачки напори од страна на сеизмолозите,научно репродуктивните истражувања сè уште неможат да се направат на одреден ден или месец.Сепак,за добро-увидените раседи веројатноста дека некој сегмент може да пукне за време на следните неколку децении може да се процени.Предупредувачките системи за земјотреси се развиени и можат да обезбедат регионално известување за земјотрес кој е во тек,но пред да започне површината на земјата да се мрда,потенцијално им овозможува на луѓето во рамките на опсегот на системот да побараат засолниште пред да се почувствува ударот од земјотресот.
Заштита од земјотресите
уредиЦелта на земјотресното инженерство е да го предвиди влијанието на земјотресите на градбите и други објекти и да изгради такви структури за да се намали ризикот од штета. Постоечките структури можат да бидат изменети од сеизмичка надградба за да го подобрат нивниот отпор од земјотреси. Осигурувањето од земјотрес може да ги обезбеди сопствениците на градбите со финансиска заштита од загуби кои произлегуваат од земјотресите. Стратегии за управување на вонредна состојба можат да бидат употребени од страна на владата или некоја организација за да се ублажат ризиците и да се подготват за последиците.
Начини на преживување на земјотрес
уреди-Бидете подготвени:пред,за време и по земјотресот.Земјотресите не траат долго време,обично неколку секунди до една минута.Земјотресот во Сан Франциско во 1989 година траел само 15 секунди. -Обезбедување на бојлери,големи и високи апарати,тежок мебел за да ги заштити од соборување се разумни чекори.Исто така,складираат и опасни или запалливи течности,тешки и кршливи предмети на ниски полици или во безбедни кабини. -Ако сте во затворена просторија, останете таму. Скријте се под биро или маса и останете таму или застанете до внатрешен ѕид. Останете прегледен од надворешните ѕидови, стакло, тежок мебел, камини и апарати. Кујната е особено опасно место. Ако сте во канцеларија, застанете подалеку од прозорците и надворешните ѕидови и не користете лифт. Останете на ниско и покријте ги главата и вратот со вашите дланки и раце. Потпрете се на ѕид или на тежок мебел кога се работи за послаб земјотрес. -Покријте ги главата и вратот. Користете ги рацете и дланките. Ако имате заболувања на дишните патишта, проверете дали сте ја покриле главата со маица или марамче, додека сите остатоци и сета прав не навлегле во вас. Вдишувањето на валканиот воздух не е добро за вашите бели дробови. -Не стојте на врата. Сликата од трајниот земјотрес во Калифорнија е дом со урнати ќерамиди со рамката од вратата како единствен останат дел. Од ова дојде нашето верување дека вратата е најбезбедното место за време на земјотрес. Точно - ако живеете во стара,нестабилна куќа или во некои куќи од дрво. Во модерните куќи, влезовите не се посилни од било кој друг дел во куќата и вратата не ве штити од најголемиот извор на повреда - паѓачки или летачки објекти.
Земјотресите во Македонија
уредиТериторијата на Македонија е релативно трусно подрачје. Во Македонија има триесетина епицентрални подрачја, а најсилни земјотреси се регистрирани во валандовското, скопското, дебарското и пехчевското подрачје.
На 4 април 1904 година, Пехчево било разурнато од силен земјотрес, чиј епицентар бил меѓу Пехчево и Кресна. Земјотресот бил со интензитет од 10 степени според Меркалиевата, т.е. 7,8 степени според Рихтеровата скала, со што тој е најсилниот регистриран земјотрес на Балканскиот Полуостров. Иако не постојат прецизни податоци, сепак бројот на жртвите бил минимален, бидејќи најголемиот дел од куќите биле ниски и изградени од дрво и кал.[3]
Од поново време се памети земјотресот во Скопје. На 26 јули 1963 година во 5:17 часот, Скопје било разурнато од земјотрес почувствуван со 9 степени по меркалиевата скала и јачина М=6,1 по Рихтерова сеизмичка скала, а помали потреси имало до 05:43 часот. Скопскиот земјотрес се почувствувал на простор од околу 50.000 квадратни километри. Од потресот биле урнати 15.800 станови, а оштетени 28.000. Над 200.000 луѓе останале без покрив над глава. Под урнатините животот го загубиле 1.070 негови граѓани, а биле повредени над 4000 граѓани. Земјотресот е почувствуван во Скопје со интензитет од IV-V степени според Меркалиевата скала, IV степени во кумановскиот регион, III степени во тетовскиот и велешкиот регион.
Битолскиот земјотрес во 1994 година бил земјотрес кој ја зафатил Битола и околината на југозападниот дел на Македонија, на 1 септември 1994 година. 10 лица биле полесно повредени, додека во градот биле уништени фасади и покриви на некои постари градби. Земјотресот, кој бил со магнитуда од 5,2 степени по Рихтеровата скала бил со епицентар 15 км западно Битола, околу 100 километри јужно од Скопје. Неколку постари згради биле исто така оштетени и во Кавадарци. Помали потреси биле почувствувани и во Демир Хисар, Ресен и Охрид.
На 11 септември 2016 година, Скопје го погодил земјотрес, со јачина од 5,3 степени според Рихтеровата скала, но немало човечки жртви и поголеми материјални штети.[4]
На 10 јануари 2022 година, Битола ја погодил земјотрес со јачина од 5,6 степени според Рихтеровата скала. Притоа, немало човечки жртви, туку само материјална штета.
Земјотресот како мотив во уметноста и во популарната култура
уреди- „Одлука“ — кус расказ на австрискиот писател Томас Берхнард од 1978 година.[5]
- „Земјотрес“ — краток расказ на македонскиот писател Ѓорѓи Крстевски од 2019 година.[6]
- „26 јули“ – кус расказ на македонскиот писател Горан Петревски.[7]
Наводи
уреди- ↑ Учебник по географија за трета година (гимназија); стр. 18 и 19.
- ↑ „Силен земјотрес во Чиле, евакуирани еден милион луѓе“, Дневник, година XIX, број 5868, петок, 18 септември 2015, стр. 14.
- ↑ Љупчо Шатевски, „Земјотресот во Пехчево ги пробуди приказните за најстравотниот на Балканот“, Дневник, година XX, број 6174, понеделник, 26 септември 2016, стр. 4-5.
- ↑ Марија Тасев, „Земјотресните афтершкови може д атраат и до две години, но не се опасни“, Дневник, година XX, број 6172, четврток, 22 септември 2016, стр. 4-5.
- ↑ Томас Бернхард, Имитатор на гласови. Скопје: Темплум, 2008, стр. 127-128.
- ↑ Ѓорѓи Крстевски, Другата страна. Скопје: Бегемот, 2019, стр. 40-41.
- ↑ Современост број 3/2023, стр. 27-28.
Надворешни врски
уреди- Европско-средоземен центар за сеизмологија Архивирано на 20 октомври 2008 г.
- Последните забележани земјотреси во светот во последниве 7 дена Архивирано на 13 мај 2009 г.