Павао Вук-Павловиќ
Павао Вук-Павловиќ (роден Павао Волф) (Копривница, 9 февруари 1894 – Загреб, 13 ноември 1976) — филозоф, естетичар, поет и преведувач, редовен професор на Филозофскиот факултет во Скопје (1958–1971), шеф на Катедрата по филозофија и основач на Естетичката лабораторија при Филозофскиот факултет во Скопје (1959). Еден од најзначајните хрватски филозофи, но и еден од неколкуте најголеми филозофски мислители на балканските простори во ХХ век.[1]
| Павао Вук-Павловиќ | ||
| Роден | 9 февруари 1894 Копривница | |
|---|---|---|
| Починал | 13 ноември 1976 Загреб | |
| Националност | Хрват | |
| Занимање | филозоф, естетичар, поет и преведувач | |
Од раѓање, се викал Павао Волф. Како млад во своето книжевно творештво го користел псевдонимот „Вук Павловиќ“. Во 1918 година официјално го менува името во Павао Вук-Павловиќ, напишано со цртичка помеѓу, како двојно презиме. Во книжевноста понекогаш погрешно се наведува како „Павао Вук Павловиќ“ (како „Вук“ да е средно име) или дури се наведува како „Вук Павловиќ“ и се смета за црногорски или српски автор (за што придонесува и тоа што живеел и работел во Македонија 13 години).
Животопис
уредиНеговите родители биле од истакнати и богати еврејски семејства. Татко му, Славко (Самуил) Волф бил адвокат и познат шахист. Мајка му била Јанка (Јохана), со моминско презиме Границ. Нејзиниот татко, Игњат (Ватрослав) Границ, бил значаен претприемач, издавач и културен работник. Во 1900 година преминале во католичка вера, па така и шестгодишниот Павао Волф бил крстен.
До 1918 година
уредиОсновно училиште учел во Копривница, а класична гимназија во Загреб, каде што матурирал во 1912 година.[2] Од рана младост почнал да се занимава со книжевност. Веќе во први клас нижа гимназија (т.е. како десетгодишник) превел еден расказ за млади од француски јазик и тој превод бил објавен. Неговата драмска приказна „Снешкиното кралување“ била прикажана на Денот на детето во 1911 година во Хрватскиот народен театар во Загреб, во режија на Мицика Фројдерајх.
Од 1912 година студирал филозофија во Лајпциг. Негови професори биле Вилхелм Вунд, Едуард Спрангер, Фолкелт (со кого и подоцна го одржувал пријателството) и др. Бил мобилизиран во 1914 година, останува во униформа до 1918 година. Објавува статии и преводи. Тој го изразува своето пацифистичко кредо во написот Аристофан и војната, објавена во 1915 година во Јутарњи лист. Откако станал полнолетен (на 24-годишна возраст според тогашниот австриски закон), во мај 1918 година, официјално го менува името во „Павао Вук-Павловиќ“. Несомнено, тој искрено и длабоко ги прифатил хрватството и католицизмот (Полиќ, стр. 32), што не го спасило од расистички прогон во ерата на НДХ.
1918 – 1941
уредиПо војната, продолжил да студира филозофија и педагогија на Филозофскиот факултет во Загреб кај професорите Арнолд (со кого имал особено срдечни односи), Базала и Дворниковиќ, и германски јазик како споредни студии. Бил промовиран во доктор по филозофија во 1921 година врз основа на дисертацијата Спознание - методологички обид со особено внимание на проблемите на очигледноста. Една година поминува на студиски престој во Берлин, особено проучувајќи естетика и педагогија.
Во 1920 година станал член на Хрватската селанска партија. Тој останал негов траен политички правец, иако не бил политички активен. (Базала бил активен во „граѓанската“ хрватска опција, а Дворниковиќ по убедување бил интегрален Југословен.)
Полага професорски испит и предава на новооснованата III реална гимназија, а од 1928 година на Вишата педагошка школа во Загреб. Една година, применувајќи го знаењето стекнато во Берлин, организирал едно одделение од петти клас од гимназијата, воведувајќи ги начелата на работно училиште засновано на самоуправна одделенска заедница.
Во 1929 година станува доцент на Катедрата за филозофија на Филозофскиот факултет во Загреб. Одржувал предавања во ЈАЗУ, Хрватскиот педагошко-книжевен збор, Народниот универзитет, радиостаницата Загреб и на меѓународните филозофски конгреси во Прага во 1934 и Париз во 1937 година.
Во 1935 година бил прескокнат при напредувањето во повисоко наставничко звање, па останува доцент. Причините се нејасни; веројатно личното несогласување со професорот Базала имало значителен ефект.
Во 1937 година се оженил со Труда (Гертруда) Рајх, католичка со еврејско потекло, подоцна позната музичка и просветна работничка. Набрзо, сепак, се разделиле и конечно се развеле во 1943 година.
Прогон во добата на НДХ
уредиСпоред изјавите на веродостојни сведоци, тој со значителен оптимизам го поздравил основањето на НДХ. (Полиќ, стр. 45) Меѓутоа, новите власти многу брзо донесуваат антисемитски расистички закони. Имајќи предвид дека овие закони, како и во нацистичка Германија, се засновани на „расно потекло“, антисемитските мерки го засегаат и покрај тоа што е католик веќе 40 години. Тој бил суспендиран од факултетот, а потоа принудно пензиониран. Имотот на неговото семејство бил конфискуван и тој бил принуден да се исели од центарот на градот (Предовиќев трг 6, куќата што ја изградил неговиот дедо Игњат Границ) во куќа во Трешњевка, тогаш периферија на градот. Таму релативно мирно ја преживеал војната, одгледувајќи кокошки и лалиња. Архиепископот Алојзије Степинац, кој се залагал за заштита на оние Евреи кои го прифатиле христијанството, можеби е делумно одговорен за неговиот опстанок. Убиени се многу членови од неговото семејство (на пример, неговата тетка Олга Шулц била убиена од некој усташ сред Загреб, во Прерадовиќевата улица).
Судир со комунистичките власти
уредиВо 1945 година комунистичките власти, како жртва на фашизмот, го враќаат на факултетот. Неговите предавања за етика и естетика биле многу популарни меѓу студентите од различни групи. Една тогашна студентка рекла: „Во тоа време, предавањата на професорот претставуваа духовна оаза во претстојното море на најсуровиот сталинизам.“(цитирано во: Полиќ, стр. 48)
Во 1947 година се венчал со д-р Леља Доброниќ, музејски кустос и историчар. Со неа го добил синот Станимир.
Заради одбивање на наметнатата марксистичка догма (дијалектички и историски материјализам), доаѓа во судир со властите. За да го избркаат од факултетот користеле група студенти скоевци, кои на крајот на 1947 година започнале бунт и бојкот за време на неговиот семинар, протестирајќи што тој зборува за Плотин наместо за Маркс и Ленин. Потресен, заминал и повеќе не се вратил.
Во оваа група биле и некои подоцна многу истакнати филозофи. Споменатиот сведок вели дека ученикот кој почнал да пее набрзо завршил на Голи Оток како сталинист. Другите предавачи кои беа подложени на слични напади, Владимир Филиповиќ и психологот Зоран Бујас, ги преживеале „црните денови“ со одредени компромиси. Подоцна, идеолошкиот притисок значително ослабнал и тие оствариле многу успешни академски кариери.
Се вработил како библиотекар во Универзитетската библиотека, од каде заминал во 1951 година и на 57 години заминал во инвалидска пензија.
Сепак, следи раздобје на интензивна филозофска работа. Во 1950-тите, учествувал на излагања на меѓународни филозофски конгреси и симпозиуми во Брисел, Цирих, Сицилија, Болцано и Венеција. Посебно внимание привлекле неговите презентации Филозофија и моќ на 11. меѓународен филозофски конгрес во Брисел во 1953 година и Заедница и наречизаедница на 2. на Меѓународен конгрес за филозофија и наука во Цирих во 1954 година.
Од 1958 година: активности во Македонија
уредиВо 1958 година добива покана за Скопје, каде на 64-годишна возраст станува вонреден, а потоа во 1961 година и редовен професор по етика и естетика на Филозофскиот факултет. Неговата сопруга Леља Доброниќ и нивниот син остануваат во Загреб, а следните тринаесет години живеат меѓу Загреб и Скопје. Развил многу интензивна активност. Во 1959 година ја основал Лабораторија за естетика на Катедрата за филозофија. Објавува голем број дела на хрватски и македонски јазик, како и две стихозбирки. Објавува дела на германски и француски јазик во западноевропски списанија, а учествува и на голем број филозофски собири на Запад.
Бил пензиониран во 1971 година (трета пензија, овој пат не присилна). Последните години ги поминал во Загреб. Објавува и повремено се појавува во јавноста.
Членства во научни институции и награди
уредиДописен член на ЈАЗУ од 1928 година. Историски не е јасно зошто по обновувањето на работата на Академијата во 1945 година (Властите на НДХ ја укинале ЈАЗУ и не воспоставиле замена) тој не бил вклучен во нејзината работа.
Повеќе признанија стекнал во странство отколку дома. Помеѓу 1957 и во 1965 година станува член на истакнати италијански, германски и меѓународни институции: Academia del Mediterraneo (Палермо и Рим), Institut International d'Etudes europeennes „A. Rosmini“ (Болцано), Societe Europeenne de Culture (Венеција), Allgemeine Gesellschaft für Philosophie во Германија, Accademia Internazionale „Neocastrum“ (Никастро).
Во 1969 година , со заложби на македонски почитувачи, бил одликуван со Орден на братството и единството со златен венец за развој на културната соработка меѓу Хрватска и Македонија.
Филозофска насока
уредиСпознајна теорија: критички идеализам и феноменологија
уредиВо книгата Спознание и спознајна теорија (1926), Вук-Павловиќ се залага за критичко-идеалистичка филозофија на сознанието модифицирана со феноменолошката теорија на аподиктичката очигледност. Во таа и во други книги, категориите на Хусерл „животен свет“ (Lebenswelt) и „зреење на битието“ се користат во анализата на сите области на духовниот живот: уметност, култура, политика.
Филозофии и светови
уредиСвојата заокружена филозофска мисла ја прикажува во студиите За значењето на историските насоки во 1964 година и За значењето на филозофијата – Филозофии и светови во 1969 година. Световите подлежат на законите за опстанок, тие се раѓаат и исчезнуваат во рамките на историскиот тек и културната свест, кои доживуваат коренити преобразби. Ова важи и за духовните светови создадени од филозофијата. Она што во рамките на стварноста се појавува како постојан посебен свет, е стварна и конкретна стварност, која се живее, доживува, се преживува, која се исполнува, надградува, создава нови и често непредвидливи елементи и снаги. „Во обид, тргнувајќи од стварниот живот на „светот“ на своето време, да ги истражи „основите на единството“ и да го протолкува „битието“ на тој свет, Вук-Павловиќ за време на својата творечка работа не правел ништо друго освен испробување на духовносветовната моќ на филозофијата. (...) Во оваа светотворна функција, го отчитувал значењето на секоја вклучително и својата филозофија.“ (Зенко, стр. 393)
Етичко единство на човекот, татковината и човештвото
уредиВук-Павловиќ народите ги смета како посебни „заедници на судбината“, кои создаваат свој културен и историски свет. Потиснувањето на „историскотворните“ напори на народот е облик на „психички геноцид“ не помалку злобен и одвратен од физичкиот. Меѓутоа, недозволиво е „хуманистичкиот и хуман национализам“ да застрани во шовинистички и насилен нацизам. Единствено етичката свест, заснована на одговорност, може да обезбеди единство на човекот, татковината и човештвото, до „ликот на космичкиот човек“.
Филозофија на воспитанието: иднина, вредности, творештво
уредиВо книгата Личност и воспитание во 1932 година развива посебна, целосно измислена персоналистичка филозофија на воспитанието. Милан Полиќ истакнува дека првото поглавје од книгата е насловено Иднина. Вук-Павловиќ докажува дека светот постои само поради човечката активност, која е бремена со иднината. Истата теза педесет години подоцна ја застапува Милан Кангрга во книгата Пракса – време – свет, веројатно без непосредно влијание.
Павловиќ пишува: „Природата нема иднина, ја немаат ниту животните, ниту човекот, колку што битието е природно.“ Иднината не доаѓа сама по себе; иднината е „она што навистина го создаваме живеејќи и доживувајќи.“ Слични размислувања искажале многу мислители, но Вук-Павловиќ од оваа општа теза го изведува и образлага посебното значење на воспитанието, како дејност насочена кон иднината. Иднината „се раѓа само таму каде што има желба за вредност, а таа се исполнува со смисла само во присуство на вредност.“ (Кангрга веќе би го отфрлил ова како метафизика.) Без човечки вредности, „животот (...) мора нужно да тоне во пустошот и празнината на неисториските времиња“. Остварување на „смислоносни вредности“ меѓутоа, „во никој случај не е можно да се замисли возможно или примерно без акти на човечкото творештво“. Тука се наоѓа и воспитанието, насочено кон градење на „човек-лице“, т.е. личност. Воспитанието е „во својата суштина креативен чин насочен кон иднината на човековото лице преку одржување на континуитетот на културниот живот.“ (Полиќ, стр. 101–111.)
Творештво, вера и слобода
уредиДа се биде творец значи „да се биде опседнат со вредност“, пишува Вук-Павловиќ во своето дело „Вредност и творештво“ (1937). Творештвото значи борба за остварувањет одредена вредност, отворање на пат за она што треба да дојде како ново. „Да се биде творец според тоа значи воедно да се биде и борец. „Никакв пак „наука за вредностите“ („етика“) не може да му го покаже на човекот патот кон иднината: таа ги проучува вредностите што му припаѓаат на минатото и тие се значајни само до степен до кој отвораат простор за новото, за сопствената творечка преобразба. Иако творецот следи вредности, ниедна вредност не може однапред да се докаже. (Полиќ, стр. 116–119)
Смислен човечки живот е возможен само врз основа на вредности, но тоа е слободен избор на човекот за кои вредности и вредносни стандарди ќе избере. Овој избор е слободен, но и неизбежен, пишува Вук-Павловиќ во своето дело Оправдување на верата (1933). Човекот „таа слобода, со која се одредува според вредностите, безусловно и без исклучок мора да ја употреби.“ Овој избор го насочува целиот живот на една личност: „Како што не можеме да одиме по две патеки истовремено, не можеме ни нашиот живот да го обликуваме напоредно според две различни можности за вреднување“.
Живи вредности, кои се „жива сакање на одредена иднина“ тие не можат да се засноваат на минатото, туку на верувањето според кое она што сè уште не се случило, дури и само да се замислува, е единственото можно овде и сега. Верата на творецот не само што не може да се заснова на знаење: таа мора да биде доволно силна за да му се спротивстави на знаењето. Вук-Павловиќ овде се согласува со Анселмо и Св. Августин, а Полиќ ги посочува мислите во иста насока на неговиот современик А. Ками и други егзистенцијалисти. (Полиќ, стр. 145–148 ид.)
Самиот современ атеизам е специфична појава на „секуларизацијата на религијата“, а целосна „безрелигиозност“ начелно е невозможна“, пишува Вук-Павловиќ во написот Bemerkung zum weslichen und őstliche Atheismus („Забелешка за западниот и источниот атеизам“), објавена во Рим во 1961 година. Не постои светоглед, дури ни „научен“ без некои метафизички идеи: радикалниот скептицизам би ја оневозможил секоја општествено координирана акција кон заедничка иднина. (Полиќ, стр. 156–158) Таа „заедница“ не може да се гради врз „колективизам“ што ги потчинува човечките суштества на авторитарни водачи или институции. Не се може без некаква религија. Рамката на воспитанието на слободните луѓе може да биде „само религија универзално насочена кон светот и човекот“, а тоа може да биде „христијанството според својата идеја и намера“, напишал во статијата Политика, воспитание и религија во 1934 година. (Полиќ, стр. 162-163)
Поетска и преведувачка работа
уредиНеговите преводи на хрватски јазик на индискиот писател и филозоф Р. Тагоре се особено значајни. Неговото дело Гитанјали го превел во 1914 година, а драмата Читра во превод на Вук-Павловиќ е изведена во Хрватскиот народен театар во Загреб во 1915 година. Ги превел и шведскиот писател Ј.А. Стриндберг и Италијанецот Џ. Бокачо.
Оценки и влијание
уреди„Вук-Павловиќ е еден од ретките хрватски филозофи кои успеале да промислат и домислат целина на битни филозофски прашања. (...) Ако на некој хрватски филозоф му успеало да ја направи филозофијата препознатлива како елемент „духовно-светотворен“ елемент, тогаш Вук-Павловиќ успеал во тоа.“ (Зенко, стр. 403)
Како писател и предавач на Филозофскиот факултет во Загреб, тој значително придонел за разбирање на спознајната теорија, филозофската педагогија, естетиката и филозофијата на историјата. Доследен и сестран мислител, писател со сопствен стилски израз. Пред Втората светска војна не постигнал право академско признание (12 години останал доцент), а потоа влегол во судир со комунистичките власти. После тоа долго време бил запоставен во Хрватска и покрај книгата за него на Марија Брајд од 1974 година и уште неколку дела. Повеќе внимание му било посветено во 1990-тите.
Дури на возраст од над 60 години го добива заслуженото признание и професорска позиција во Скопје. Тој и денес е многу ценет во Македонија. Тука го основал изучувањето на филозофијата „во слободниот, одговорен и критички дух на Катедрата за филозофија во Загреб.“ (Деспот, 2000:350–351)
Во 1992 година била откриена спомен-плоча во неговото родно место Копривница. По повод стогодишнината од неговото раѓање, во 1994 година во Загреб била организирана научна конференција на тема Филозофијата на воспитанието на Павао Вук-Павловиќ. Истата година во Скопје е објавен избор од неговите дела под наслов Творештвото и музејската естетика - Принципи на естетската лабораторија. Книги му посветиле Марија Брида (1974) и Милан Полиќ (2001). На Универзитетот Св. Кирил и Методиј во Скопје биле одбранети (најмалку) една магистратура и еден докторат на тема филозофијата на Вук-Павловиќ и еден докторат на Катедрата за филозофија на Филозофскиот факултет на Универзитетот во Загреб.
По повод 25-годишнина од неговата смрт, во ноември 2001 година во Загреб се одржал научен собир во организација на ХАЗУ и Институтот за филозофија, со учество на научници од Хрватска и Македонија. Зборникот од собирот бил отпечатен во 2003 година.
Дела
уредиОбјавени филозофски книги и брошури и некои други значајни дела:
- Spoznaja i spoznajna teorija, Загреб, 1926 (доработена докторска дисертација)
- Ličnost i odgoj, Загреб, 1932.
- Opravdanje vjere, Загреб, 1933.
- Stvaralački lik Đure Arnolda, Загреб, 1934.
- Spinozina nauka, Загреб, 1938.
- Vrednota u svijetu, Скопје, 1961.
- Filosofije i svjetovi, Скопје 1962.
- Osnovi estetike I. i II., Скопје, 1968. – 1970.
- O smislu filosofije, Загреб, 1969.
- Стефан Сидовски и Павао Вук-Павлович: Филмскиот када: Неговата естетска суштина
- O značenju povijesnih smjeranja, Загреб, 1974. (Првпат објавено на германски во 1964 и на хрватски во Скопје 1964.)
- Duševnost i umjetnost, Загреб: Liber, 1976.
- Творештвото и музејската естетика - Принципите на Естетичката лаборатотија, Скопје, 1994. (Приредил: Кирил Тенкова) Оваа книга содржи пет трудови објавени меѓу 1937 и 1964 преведени на македонски, избор од неговите книги сонети на хрватски и еден труд на германски.
- Filozofija odgoja, Загреб: Hrvatska sveučilišna naklada, 1996. (Приредил Милан Полиќ)
Песни:
- Повик (Zov), Скопје 1964
- Урнатини (Razvaline), Скопје 1964
- Усплахирени стихови (Usplahireni stihovi), Загреб: сопствено издание, 1976
Наводи
уреди- ↑ „ВУК-ПАВЛОВИЌ, Павао“. Македонска енциклопедија. Посетено на 13 февруари 2024.
- ↑ Koprek, Ivan, Thesaurus Archigymnasii, Zbornik radova u prigodi 400. godišnjice Klasične gimnazije u Zagrebu (1607. – 2007.), Zagreb, 2007., str. 926., ISBN 978-953-95772-0-7
Надворешни врски
уреди- Prikaz života i djela
- Tekst o Pavlu Vuk-Pavloviću na dekada.org, povodom simpozija o njemu 2001. Архивирано на 27. studenoga 2010..
- Zbornik posvećen Pavlu Vuk-Pavloviću iz 2003. Архивирано на 27. rujna 2007.. Dostupni su uvod Pave Barišića, te sažeci izlaganja.
- Biblioteka Sabrana djela Pavla Vuk-Pavlovića
- Vladimir Lončarević: PROFESOR KOJI JE NA PREDAVANJU INSCENIRAO STUDENTSKU POBUNU Pavao Vuk-Pavlović – filozof »uskrsloga života« Glas Koncila, 25. siječnja 2017.