Антун Густав Матош

Антун Густав Матош (хрватски: Antun Gustav Matoš 13 јули 1873, Товарник - 17 март 1914, Загреб) — хрватски писател и новинар од крајот на XIX и почетокот на XX век, истакнат како исклучителен ран претставник на модернизмот кој пишувал поезија, раскази, патописи, есеи и критики.

Антун Густав Матош

Антун Густав Матош во 1913 година

Домот на Антун Густав Матош во Творник

Животопис

Антун Густав Матош е роден на 13 јули 1873 година, во селото Товарник, во Срем. Татко му, кој имал буњевско потекло, бил народен учител и свирел на оргули во селската црква. Исто така, и дедо му Грга бил учител и свирач на оргули во селото Плавна, крај Вуковар. Мајка му била од подравската лоза на семејството Шамс (Schams), кое имало холандско потекло. Во раното детство, семејството на Матош се преселило во Загреб, каде што малиот Густав шетал со татко му во околината на градот, заедно читале книги и слушале музика во црквата „Св. Марко“, каде татко му свирел на оргули. Исто така, тој често ги посетувал роднините на мајка му во Подравина, како и дедо му Грга во Плавна. Иако подоцна, поголемиот дел од животот, Матош го поминал во туѓина, Загреб засекогаш останал цврсто во неговите спомени, затоа што таму „ги гледав облаците и кукавиците, играв со топка... за последен пат се напив од среќа, за опклада извадив здрав заб во кафеана... свирев во музичкото школо и катедралата, берев грозје во лозјата... првпат плачев од срам на изборите... зашто во Загреб го добив првиот ќотек, го објавив првиот расказ, ја доживеав првата љубов...“.

Во Загреб, Матош учел во гимназијата, но притоа повеќе се занимавал со слободно читање и свирење на виолончело, па по завршувањето на седмиот клас го испратиле да студира ветерина во Виена. Меѓутоа, и таму, Матош повеќе се интересирал за свирењето, па не бил добар студент, така што ја изгубил стипендијата.

Пресуден настан во животот на Матош бил заминувањето во армијата: десет месеци, тој поминал во коњицата во Кутјево, а во пролетта 1894 година, кога требало да премине на ветеринарната академија во Виена, тој пребегал во Србија. Некое време, скитал низ Срем, го посетувал дедо му во Плавна, но бил фатен во Сремска Митровица и бил затворен во Петроварадин. Сепак, по некое време, тој успеал да избега од затворот, го преминал Дунав и, преку Панчево, пребегнал во Белград. Така, започнала неговото тринаесетгодишно прогонство од татковината. Во Белград, Матош бил топло примен во боемските и уметнички кругови во кафеаната „Дарданели“, како и од некои угледни семејства, а особено од Јова Илиќ. Во Белград, Матош останал нецели четири години, свирејќи на виолончело, а работел и како новинар и писател, пишувајќи раскази и критики.

Кон крајот на 1897 година, со туѓ пасош, Матош заминал кај еден свој роднина во Виена, а потоа, отпатувал во Минхен и кон крајот на февруари 1898 година пристигнал во Женева. Таму, се дружел со хрватските студенти и руските емигранти-револуциониери, но потоа, заложувајќи го своето виолончело, во 1899 година ја преминал француската граница кај Екслебен (Aix-les-Bains) и кон крајот на август пристигнал во Париз. Таму, тој пишувал писма, сеќавања и репортажи од своите патувања, како и раскази и книжевни критики, кои ги објавувал во сараевскиот весник „Nada“. Во Париз, Матош живеел во тешка беда во боемските квартови, но се запознал и со голем број француски уметници, како: браќата Шампион (Champion), познатиот карикатурист Андре Рувер (Andrè Rouveyre), сликарот Жорж Гибелен (Georges Gubelin), работел во Модернистичката дружина на меѓународната уметност (L’Oeuvre d’art International), под заштита на познатиот поет Пол Адам (Paul Adam). Од бедата го извлекол Коста Херман (Kosta Hermann), директорот на сараевската „Nada“, кој дури го поставил за секретар на Босанскиот павилјон на Меѓународната изложба во Париз, во 1900 година.

Во Париз, Матош се запознал со француската култура, но истовремено во него се разгорела љубовта кон татковината. Затоа, во 1904 година, тој се вратил во Белград, каде активно се вклучил во литературните расправи, залагајќи се за модерна книжевност, за европски стил и за неприкосновена уметничка убавина. За време на својот втор престој во Белград, Матош четири пати тајно патувал во Хрватска. Во 1908 година, за време на општата амнестија, Матош бил помилуван и се вратил во Загреб.

Од 1908 година до смртта, Матош живеел како професионален писател и новинар, следејќи ги сите важни настани во културниот и уметничкиот живот во Хрватска. Истовремено, тој се вклучил и во политичкиот живот, при што, иако бил традиционалист, се судрил со групата на Јосип Франко и со клерикализмот на Каптол. На крајот на 1913 година, веќе тешко болен од туберкулоза на грлото, Матош заминува на пат во Италија и таму напишал извонредни патописи. Во пролетта 1914 година, тој бил двапати опериран, но умрел на 17 март 1914 година, во Болницата на милосрдните сестри во Загреб. По повод неговата смрт, Мирослав Крлежа ја напишал песната „Тажаленка над мртвото тело на А. Г. Матош“ (Tužaljka nad mrtvim tijelom A. G. Matoša).

Творештво

Книжевната кариера на Матош започнала рано, уште во 1892 година, за време на неговите студии во Виена, кога Матош ги објавил расказите „D-dur соната“, објавен во списанието „Хоризонт“ (Obzor) и „Моќта на совеста“, објавен во „Венец“ (Vijenac). Подоцна, за време на престојот во Париз, Матош пишувал интензивно, објавувајќи ги своите фељтони и статии во хрватските и српските весници и списанија. Истовремено, во тој период, тој ги објавил своите први две книги: „Иверки“ (Iverje) (Мостар, 1899) и „ Нови иверки“ (Novo iverje) (Загреб, 1900), а од Париз потекнува и неговата трета книга „Есеи“ (Ogledi) (Задар, 1905). Кога се вратил во Загреб, во 1907 година ја објавил збирката есеи и импресии „Видици и патишта“ (Vidici i putovi), во 1909 година ја објавил третата збирка раскази „Уморни приказни“ (Umorne priče), а во 1910 година, книгата со патописи и пејзажи „Нашите луѓе и краишта“ (Naši ljudi i krajevi).

Од 1908 година до смртта, Матош живеел како професионален писател и новинар, следејќи ги сите важни настани во културниот и уметничкиот живот во Хрватска. Истовремено, во тој период, Матош извршил огромно влијание врз младите писатели, па дури и создал сопствена поетска школа, а самиот тој, во овој период напишал најголем дел од своите песни. Во 1913 година излегла неговата збирка со фељтони „Печалба“ (Pečalba), но не го дочекал печатењето на збирката песни која веќе ја имал подготвено. Подоцна, пред Втората светска војна, во Загреб, во издание на издавачката куќа „Биноза“ (Binoza), биле објавени собраните дела на Матош.

Одлики на творештвото на Матош

Матош не робувал на тесните граници на некоја книжевна школа или уметнички правец. Оддаден само на убавината, тој ја сфаќал својата мисија во преобразувањето на хрватскиот книжевен израз во согласност со модерното време. Освен во романот и драмата, Матош се зафатил со сите книжевни облици, од раскази и цртички до лирски поеми, од книжевни критики до уметнички и општокултурни есеи, од патописи до разни новинарски фељтони. Според неговите зборови во предговорот на „Есеи“ (Ogledi), голем дел од неговите дела е слободна варијација како кога свирачот пред концертот ги испробува прстите и гудалото.

Матош посветувал големо влијание на стилот, така што често дути го запоставувал значењето на искажаните идеи, зашто според него, „стилот е човек, сличен и различен од другите. Стилот е физиономијата, она малку, она ништо, онаа нијанса со која близнакот се разликува од близнакот, онаа разлика по која човекот е свет за себе“. Стилот на Матош е синтеза на неговиот живот и неговите идеи, така што тој овозможува лесно да се препознае секој негов расказ или песна. Притоа, во секое негово дело се забележува свртувањето од воспоставениот ред или традиција во полето на фантазијата, иронијата, хуморот, сонувањето или болната насмевка над својата судбина или своите верувања. Затоа, противречноста, неочекуваниот пресврт е главната пружина на неговото пишување. Матошевите приказни, исто како и неговиот најголем пример, Едгар Алан По, се одликуваат со метаморфоза на стилската содржина, така што понекогаш личат на обични соопштенија, на психолошки анализи на ликовите, или на лирски исповеди.

Песните на Матош првенствено се кондензирани слики на исклучителните моменти од неговиот трагичен живот. Меѓутоа, во голем дел од неговата поезија се наоѓаат сликите на хрватските карактери, ликови и прилики, хумористични разговори и пародии, епиграми и игри на духот и јазикот (Acta apostolorum, Naše životinje, Menažerija, Ljubavnik sramežljiv, Indijska priča). Во другите свои песни, видлив е импресионистичкиот набој на Матош (Jsenje veče, Djevojčici mjesto igračke, U vrtu, Mećuhica, U travi, Kraj druma, Jutarnja kiša, Hrastovački nokturno, Suza), а во некои песни се забележуваат јасни програмски идеи, под влијание на францускиот симболизам (Savremeni simbol, Mladoj Hrvatskoj). Во други песни, Матош пее за кошмарот во кој се наоѓа татковината (Mora, 1909), трагедијата на печалбарите (Iseljenik), а некаде дава нежни старински тонови (Gnijezda bez sokola),

Матош е, можеби, најпознат по бројните книжевни критики во кои искажал висока свест за уметноста на јазикот. Во неговите критики е дадено импресионистичко осветлување на тогашните нови хрватски писатели, така што тој дава опширен приказ на развојот на хрватската книжевност од илиризмот до почетокот на XX век. Исто така, тој одлично ги познавал и српските писатели и за нив дал одлични документи (Стеван Сремац, Јанко Веселиновиќ, Милан Ракиќ, Јован Скерлиќ, Љубомир Недиќ, Богдан Поповиќ), а пишувал есеи и прикази и за странските автори (Сервантес, Ниче, Русо, Бајрон, Стендал, Бодлер, Анатол Франс). Неговите критики донеле ново естетичко мерило во балканската книжевна критика, ослободувајќи ја од провинцискиот дилетантизам и националистичката затвореност и придонеле за создавање уметнички стил во пишувањето за уметничките дела.

Надворешни врски

• Избрани раскази (хрватски)
• Избрани песни (хрватски)