Буџак (регион)
Буџак (бугарски и украински: Буджак, романски: Bugeac, гагауски и турски: Bucak, добручкотатарски: Bucaq), ― историски регион кој бил дел од Бесарабија од 1812 до 1940 година. Сместен покрај Црното Море, помеѓу реките Дунав и Днестар, овој повеќе-етнички регион зафаќа површина од 13,188 км2 и е дом на приближно 600.000 луѓе. Поголемиот дел од регионот (поранешна Измаилска Област) сега се наоѓа во украинската Одеска Област, додека преостанатиот дел се наоѓа во јужните области на Молдавија. Регионот се граничи на север со остатокот од Молдавија, на запад и југ со Романија и на исток со Црното Море и остатокот од Украина.
| Буџак | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| ||||||
 Буџак на карта на Украина | ||||||
| Држава |  Украина | |||||
| Најголем град | Измаил | |||||
| Часовен појас | ИЕВ (UTC+2) | |||||
| • Лете (ЛСВ) | ИЕЛВ (UTC+3) | |||||
Име и географија уреди
Историски гледано, Буџак бил југоисточен степски регион на Молдавија. Граничи со северниот Трајанов ѕид на неговиот северен крај, со реката Дунав и Црното Море на југ, со ридовите Тигечи (само источно од реката Прут) на запад и реката Днестар на исток, рекол бил познат како стара Бесарабија. до 1812 година, кога ова име го добил поголемиот регион сместен помеѓу двете реки, вклучувајќи го и Буџак. Како што бил користен во средниот век, поимот може (ако се однесува на географската област) или можеби не (ако се однесува на областа во која преовладуваат Ногајските Татари) ја вклучува околината на Акерман, Бендер и Килија.
Самото име Буџак и било дадено на областа за време на отоманското владеење (1484–1812) и потекнува од турскиот збор буџак, што значи „гранична земја/краина“ или „агол“, што приближно се однесува на земјата помеѓу тогашниот Акерман (сега Билхород-Днистровски), Бендер и Измаил.
По 1812 година, поимот Бесарабија е применуван на цела Молдавија источно од реката Прут. Следствено, Буџак понекогаш е нарекуван „Јужна Бесарабија“.
По советската окупација на Бесарабија во 1940 година, нејзиниот јужен дел, кој заедно со северниот дел беше вклучен во Украинската ССР (за разлика од остатокот од Бесарабија, кој бил вклучен во Молдавската ССР), станал познат како Буџак, со што бил малку помал во споредба со историскиот поим.
Покрај Јужна Бесарабија, други описни поими што се применувани за регионот се: Бугарска Бесарабија (украински: Болгарська Бессарабія), Акерманштина (украински: Аккерманщина), и Западна Одештина (украински: Західнa Одещина).
Името има голем број варијанти на јазиците во регионот: Budziak на полски, Bugeac на романски, Buxhak на албански, Bucak на турски и Буджак на украински, бугарски и руски, сите се изговараат повеќе или помалку како [budʒak].
Историја уреди
Рана историја уреди
Буџачката култура на северозападниот регион на Црното Море е сметана за важна во контекст на Јамната култура во Понтската Степа, која датира од 3.600–2.300 п.н.е. Конкретно, Буџак можеби ја родил балканско-карпатската варијанта на Јамната култура.[1]
Во антиката, Буџак бил населен со Тирагети, Бастарни, Скити и Роксолани. Во 6 век п.н.е. грчки колонисти основале колонија на устието на реката Днестер, Тирас.[2] Околу 2 век п.н.е., исто така, келтско племе се населило во Алиобрикс (денешна Картал/Орловка).
Областа Буџак, северниот долен Дунав, била опишана како „пустелија на Гетите“ од грчкиот географ Страбон (1 век п.н.е.). Всушност, врз основа на неодамнешните археолошки истражувања, во овој временски период, областа најверојатно била населена со постојани земјоделци; меѓу нив биле Дакијците и Дако-Римјаните. Низ областа поминале и номадските народи, како што се Сарматите.[3]
Римјаните ја стекнале областа во 1 век од н.е., ги обновиле и ги улогорувале Тирас и Алиобрикс. Како и со останатите пристанишни градови околу Црното Море, месното население примило мешавина од грчка и римска култура, при што грчкиот бил главно јазик на трговијата, а латинскиот на политиката. По новата административна поделба на Римската Империја во 395 година, областа потпаднала во источниот дел на Римската Империја. Од 1 век од нашата ера до инвазијата на Аварите во 558 година, Римјаните основале градови, воени логори и некои станици за ветераните и за колоните (апоикион) испратени од императорите.[4]
Областа лежела по доминантната рута за преселничките народи, бидејќи била најзападниот дел од евроазиската степа. Одејќи кон запад, само бреговите на реките Днестар и Дунав биле помалку пошумени во споредба со околните области (кои денес ги образуваат Молдавија и Романија), затоа обезбедуваат природен пат за сточарите сè до Монголија до Панонската Низина (денешна Унгарија). Според тоа, регионот поминал како привремено место за населување на Хуните под водачот Улдин (387), Аварите (558–567), Словените (крајот на VI век), Прабугарите под Аспарух (679), Праунгарците (9 век), Печенезите (11 век, и повторно 12 век), Куманите (12 век) и други.
Иако Римјаните имате номинална власт во регионот (барем на брегот на морето) до 14 век, тие имаа мало или никакво влијание врз внатрешноста.
Во раниот среден век била создадена „Република“ Тигечи од страна на неколку села кои ги окупирале блиските ридови Тигечи, со цел да понудат поголема сигурност за себе, додека степската област помеѓу тој и морскиот брег, несоодветна за земјоделство поради недостаток на вода и често нападнат од источните групи на население, остана без постојани населби. Од VII до XII век, регионот бил под власт на Првата бугарска држава, Печенезите, а подоцна и на Куманите, кои нередовно собирале данок од домородните селани.
Молдавско и османлиско владеење уреди
По монголската инвазија во 1241 година, обновените крајбрежни градови во Буџак (Маурокастро и Ликостомо) дошле под доминација на џеновските трговци. Меѓутоа, внатрешноста останала под директна монголска власт на Златната Орда. Според широко распространето гледиште во романската историографија, некаде во текот на 14 век влашките кнезови од бесарапската династија ја прошириле својата власт над дел од територијата. Истата теорија тврди дека регионот останал под влашко влијание до почетокот на 15 век, за време на владеењето на Мирча Постариот, кога областа била интегрирана во Молдавија од страна на кнезот Александру Добриот. Името Бесарабија, изведено од името на влашката владејачка куќа, е главниот аргумент за оваа теорија, иако името, потврдено само кон крајот на 15 век, може да произлезе од картографска збунетост. Ногајските Татари, кои населиле стада во регионот по 1240-тите, ја населувале степата, додека романогласните ги населувале околните ридови и пристанишните градови.
Во 1484 година Стефан Велики Молдавски бил принуден да ги предаде двете главни тврдини Килија и Четатеа Алба (Билхород-Днистровски) на Отоманската Империја, последните пристаништа на Црното Море што паднале во рацете на Отоманците. Во 1538 година, Османлиите го принудиле кнезот Петру Рареш од Молдавија да се откаже и од тврдината Тигина.
За време на Османлиите, Тигина била преименувана во Бендер, додека Килија изгубила важност поради изградбата на тврдината Измаил на местото на молдавското село Смил.[5][6] И покрај враќањето од муслимански во православен христијански суверенитет, последните имиња биле задржани од Руската Империја.
Под османлиско владеење, трите поголеми града биле свое средиште на санџак и заедно службено биле дел од Силистренскиот Пашалак иако Бендер бил северно од Трајановиот ѕид и надвор од степскиот регион. Степата населена со Ногајците, која потоа го добила името Буџак, служела како тампон област помеѓу овие санџаци и Кнежеството Молдавија. Иако била притока на Отоманската Империја, Молдавија била независна во внатрешните работи се додека почетокот на Руско-османлиските војни не ги принудила Османлиите да се погрижат романогласните кнезови да не ја менуваат страната премногу често.
Современа историја уреди
За време на Наполеоновото време, Буџак бил заземен од Русија во текот на Руско-османлиската војна од 1806-1812 година. Букурешкиот договор од 1812 година, ги префрлил териториите на Молдавија и Отоманската Империја источно од реката Прут и северно од Дунав, вклучувајќи го и Буџак, под контрола на Русија. Со руското припојување, името Бесарабија почнало да биде применувано не само за првобитниот јужен регион, туку и на целата источна половина на историска Молдавија стекната од Руската Империја, додека Буџак бил применуван за јужна Бесарабија, главно за степата.
Со поразот на Русија во Кримската војна во 1856 година, дел од јужна Бесарабија, вклучително и дел од Буџак (Рени, Измаил, Болград, Килија) бил отстапен од Руската Империја назад во Кнежевството Молдавија, кое наскоро се обединило со Влашка за да создаде Обединето Кнежество (која било направено со личен сојуз во 1859 година за потоа да се продлабочи во целосен сојуз во 1862 година, како Кнежество Романија). По Руско-османлиската војна од 1877-1878 година, Санстефанскиот договор и Берлинскиот договор ја признале целосната независност на новото Кралство Романија (кнежевствата што го создале веќе биле де факто независни половина век), но ги префрлил териториите кои биле предмет на реконфигурација од 1856 година назад во Руската Империја.
По Првата светска војна, Буџак, кој бил дел од руската Бесарапска Губернија која гласала да се приклучи на Романија, бил администриран како делови од окрузите (т.н. judeţe, жудеце) Тигина, Измаил и Четатеа Алба. Бидејќи регионот бил населен со нероманогласно мнозинство, првично бил сведок на неколку бунтови против централните власти, како што се Бендерското востание од 1919 година и Татарбунарското востание од 1924 година.
Во 1939 година, тајниот додаток на Пактот Молотов-Рибентроп ја доделил Бесарабија во сферата на влијание на Советскиот Сојуз и, во јуни 1940 година, Советите поставиле ултиматум барајќи префрлање на Бесарабија и Северна Буковина. Кралот Карол II Романски се согласил и областа била припоена. Средна и северна Бесарабија го створиле средиштето на новата Молдавска Советска Социјалистичка Република, но дел од југот, сега познат како Буџак, бил доделен на Украинската ССР. Комисијата што одлучувала за административната граница меѓу Украинската ССР и Молдавската ССР во Советскиот Сојуз, ја претседавал Никита Хрушчов, тогашниот водач на Украинската ССР и идниот водач на СССР, кој ќе го додаде Крим на Украинската ССР.
На 7 август 1940 година Советите ја создалеАкерманската Област, која административно била поделена на 13 реони. Градот Акерман (Билхород-Днистровски) бил средиште на областа. Четири месеци подоцна, на 7 декември 1940 година, областа била преименувана во Измаилска Област, а средиштето на областа било преместено во градот Измаил.
По објавувањето на војна од страна на Германија кон Советскиот Сојуз во јуни 1941 година, Романија застанала на страната на Силите на Оската и ги вратила териториите претходно припоени од Советскиот Сојуз, вклучувајќи го и Буџак, но потоа ја продолжила војната и на матичната советска територија. Областа била повратена од Советите во 1944 година и, и покрај кралскиот пуч на Михај I Романски што довело до приклучување на Романија кон сојузниците во август 1944 година, била припоена од Советите во политичката конфигурација од 1940 година.
За време на административната реформа на Украинската ССР, на 15 февруари 1954 година, Измаилската Област била ликвидирана и сите региони на областа биле вклучени во Одеската Област. По територија, Одеската Област сега е најголемата област во Украина.
Со падот на Советскиот Сојуз, секоја од петнаесетте републики кои формално имале право да се отцепат, станале независни, со зачувани граници како што биле во Советскиот Сојуз, бидејќи истиот Советски Устав пропишувал дека тие не можат да бидат менувани без заедничка согласност на двете републики, и никогаш не биле одржани дискусии меѓу двете за такво прашање.
Буџак сега е дел од независна Украина, поврзан со остатокот од Одеската Област со два моста преку реката Днестар. Најсеверната врска влегува на територијата на Молдавија за дел од патот од 7,63 км, кој е контролиран од Украина според договорот меѓу двете земји.
Петро Порошенко, поранешен претседател на Украина, е роден во гратчето Болград во Буџак во 1965 година.
Во есента 2014 година имало извештаи за заговори за прогласување на проруска Народна Република во регионот Буџак во Бесарабија, по линијата на отцепувачките „народни републики“ основани во регионот Донбас. Сепак, зголемениот интензитет на Војната во Донбас го оладила ентузијазмот за отцепување и сите планови што можеби постоеле не се оствариле. До крајот на годината имало извештаи за беспилотни летала над Буџак, очигледно од милитанти поддржани од Русија во Придњестровие или Црното Море.[7]
Административна поделба уреди
Во времето на социјалистичка и независна Украина, до јули 2020 година, историската територија на Буџак била поделена на два града и девет административни окрузи (раони) на украинската Одеска Област:
| Име | Украинско име | Површина (км2) |
Население попис од 2001 |
Проценето население (1 јануари 2012) |
Главен град |
|---|---|---|---|---|---|
| Билхород-Днистровск (град) | Білгород-Дністровськ (місто) | 31 | 58,436 | 57,206 | Билхород-Днистровски |
| Измаил (град) | Ізмаїл (місто) | 53 | 84,815 | 73,651 | – |
| Арциски Реон | Арцизький район | 1,379 | 51,251 | 46,213 | Арциз |
| Билхородскоднистровски Реон | Білгород-Дністровський район | 1,852 | 62,255 | 60,378 | Билхород-Днистровски |
| Болградски Реон | Болградський район | 1,364 | 73,991 | 69,572 | Болград |
| Измаилски Реон | Ізмаїльський район | 1,254 | 54,550 | 52,031 | Измаил |
| Килиски Реон | Кілійський район | 1,359 | 58,707 | 53,585 | Килија |
| Рениски Реон | Ренійський район | 861 | 39,903 | 37,986 | Рени |
| Саратски Реон | Саратський район | 1,475 | 49,911 | 45,813 | Сарата |
| Тарутински Реон | Тарутинський район | 1,874 | 45,175 | 41,975 | Тарутине |
| Татарбунарски Реон | Татарбунарський район | 1,748 | 41,573 | 39,164 | Татарбунари |
| Вкупно | 13,250 | 620,567 | 577,574 |
По јули 2020 година, областа е поделена меѓу Билхородскоднистровскиот, Болградскиот и Измаилскиот Реон.
Етнички групи и демографија уреди
Главните етнички групи во Буџак денес се Украинците, Бугарите, Русите, Романците и Молдавците (постои постојана контроверзија, делумно која вклучува јазични дефиниции за етничката припадност, околу тоа дали самоидентификацијата на Молдавците претставува етничка група различна и одвоена од Романците, или подмножество на поширок романски идентитет). Регионот бил населен со Романци и Ногајски Татари во средниот век, но станал дом на неколку други етникуми и религиозни групи во 19 век кога бил дел од Руската Империја. Примерите се бесарапските Бугари, бесарапските Германци, Гагаузите и липованските Руси кои се населиле во збиени области.
Муслиманските Ногајски Татари кои зборуваат туркиски го населувале Буџак кога биле владеан од Османлиите до почетокот на 19 век, но биле принудени да го напуштат регионот откако Руската Империја добила контрола над територијата. Тие се преселиле во Кавказ, Добруџа (и во романскиот и бугарскиот дел) или во денешна Турција.
Буџак бил дом на голем број етнички Германци познати како бесарапски Германци, по потекло од Виртемберг и Прусија, кои го населиле регионот на почетокот на 19 век, откако станал дел од Руската Империја. Голем број од нив ги обработувале буџачките степи, познати и како Кронсланд (видете и карта). Тие биле депортирани во германско-советската размена на населението по советското преземање на Бесарабија во 1940 година. Овие „Германци надвор од Германија“, или Volksdeutche (Фолксдојче), главно биле преселени во областите на германско окупираната Полска и морале повторно да се преселат на крајот на Втората светска војна (еден пример било семејството на поранешниот претседател на Германија, Хорст Келер).
Како и Молдавија, Буџак е дом на мало малцинство Гагаузи: православен туркиски народ кој пристигнал од источниот Балкан на почетокот на 19 век,[8] и населил дел од областа испразнета од Ногајците.
Бугарите од регионот се познати како бесарапски Бугари и, како Гагаузите, се потомци на доселениците од источен Балкан (денес источна Бугарија) кои се преселиле во областа испразнета од Ногајците, за да ја избегнат муслиманската доминација.
Во истиот период, чипованските Руси се населиле во областа блиску до устието на реката Дунав.
До Втората светска војна, регионот бил дом на значителен број Евреи, од кои дел биле убиени во Холокаустот заедно со другите Бесарапски Евреи. Сепак, Евреите останале значително малцинство во неколку градови, пред сè во Билхород-Днистровски се до масовната иселување во Израел во 1980-тите и 1990-тите. Буџак бил единствениот регион во рамките на поранешната Руска Империја каде што можело да биде најден значителен број сефардски Евреи кои зборуваат ладино кон крајот на втората половина на 19 век. Овие Сефарди подоцна се асимилирале со мнозинството месни ашкеназиски Евреи, но многумина задржале презимиња или од туркиско потекло или на друг начин наведуваат на сефардско потекло.
Според украинскиот попис од 2001 година, Буџак има население од 617.200 луѓе, распоредени меѓу етничките групи на следниов начин: Украинци 248.000 (40%), Бугари 129.000 (21%), Руси 124.500 (20%), Молдавци (713%)3, и Гагаузи 24.700 (4%).[9] (Видете ја и табелата подолу.) Забележете дека вкупното население на Одеската Област е, според пописот на Украина во 2001 година, 2.469.000.
Иако мнозинството Руси и Молдавци го прогласиле јазикот на нивната етничка припадност како мајчин јазик, само приближно половина од Украинците го направиле тоа, додека другата половина го навеле рускиот како мајчин јазик. Бугарите исто така имаат тежнеење да користат руски повеќе отколку бугарски, особено во јавноста. Горенаведените бројки ја одразуваат изјаснетата етничка припадност, а не мајчиниот јазик. Најчестиот говорен јазик во секојдневната јавна употреба во Буџак е рускиот.
По реони, Бугарите се најголемата етничка група во Арцискиот (39%), Болградскиот (61%) и Тарутинскиот Реон (38%) , пред 2020 година), Молдавците се во Ренискиот Реон (50%), Русите се во градот Измаил (44%) и Украинците се во Килискиот (45%), Татарбунарскиот (71%), Саратскиот (44%) и Билхородскоднистровски Реон (82%), а во градот Билхород-Днистровски (63%).
Во Измаилскиот Реон, 29% од населението се Украинци, 28% Молдавци и 26% Бугари. Од претходниот попис во 1989 година, неговото молдавско население се зголемило за 1% во однос на бројот на Украинци и Бугари, иако реалниот број на Молдавци се намалил во апсолутни вредности, но сепак со побавна стапка од онаа на Украинците, Русите и Бугарите, веројатно поради фактот што дел од немолдавското население во областа биле релативно неодамна пристигнати од други региони на поранешниот Советски Сојуз и избрале да се вратат по неговото распаѓање.
| Реон или град | Вкупно | Украинци | Бесарапски Бугари | Руси | Молдавци | Гагаузи | Други народности2 | Број на населби3 |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Арциски Реон | 51,700 | 14,200 | 20,200 | 11,500 | 3,300 | 900 | 1,600 | 1+0+17(26) |
| Билхородскоднистровски Реон | 62,300 | 51,000 | 800 | 5,500 | 3,900 | 200 | 900 | 0+0+27(57) |
| Болградски Реон | 75,000 | 5,700 | 45,600 | 6,000 | 1,200 | 14,000 | 2,500 | 1+0+18 (21) |
| Измаилски Реон | 54,700 | 15,800 | 14,100 | 8,900 | 15,100 | 200 | 600 | 0+1+18 (22) |
| Килиски Реон | 59,800 | 26,700 | 2,600 | 18,000 | 9,400 | 2,300 | 800 | 1+1+13 (17) |
| Рениски Реон | 40,700 | 7,200 | 3,400 | 6,100 | 19,900 | 3,200 | 900 | 1+0+7 (7) |
| Саратски Реон | 49,900 | 21,900 | 10,000 | 7,900 | 9,400 | 200 | 500 | 0+1+22 (37) |
| Тарутински Реон | 45 200 | 11,100 | 17,000 | 6,300 | 7,500 | 2,700 | 600 | 0+4+23 (28) |
| Татарбунарски Реон | 41,700 | 29,700 | 4,800 | 2,700 | 3,900 | – | 600 | 1+0+18 (35) |
| Град Билхород-Днистровски | 51,100 | 32,200 | 1,900 | 14,400 | 1,000 | 200 | 1,400 | 1+2+0 (0) |
| Град Измаил | 85,100 | 32,500 | 8,600 | 37,200 | 3,700 | 800 | 2,300 | 1+0+0 (0) |
| Вкупно | 617,2001 | 248,0001 | 129,0001 | 124,5001 | 78,3001,2 | 24,7001 | 12,7001 | 7 градови + 9 паланки + 163 вклучени единици (250 села) = 266 населени места |
- 1 Сите броеви се просечни до стотици за секој реон и град. Записите од редот „вкупно“ ги содржат збировите на соодветните записи за секоја линија, па оттука носат теоретска грешка на маргината од плус/минус 550. Броевите дадени од други извори се разликуваат, но се вклопуваат во оваа маргина на грешка.
- 2 Графата „Други“ вклучува луѓе кои се изјасниле како Романци. За целата Одеска Област (која ги вклучува раеоните што го сочинуваат историскиот Буџак) 724 луѓе се изјасниле како Романци.[10] За дискусија за контроверзноста на идентитетот на Молдавците/Романците, видете Молдавенизам.
- 3 Одредени населби се нарекувани „градови“ (7 овде). Некои од нив се нарекуваат „регионални градови“ (2 овде), и имаат управи кои се финансираат и добиваат насоки од управата на областа. Други се нарекуваат „реонски градови“ (5 овде) и се составни делови на реоните. Реоните имаат управи исто како и регионалните градови, само што тие се состојат главно од рурални области.
Некои населби (9 овде) порано имале среден статус, помеѓу село и град. Тие беа одредени како населби од градски тип, но биле укинати во 2024 година и станале рурални населби.
Месните и регионалните власти не собираат даноци. Тие се сметани за државни установи на земјата на месно ниво, а не за установи на месната самоуправа.
Наводи уреди
- ↑ Ivanova S.V., Balkan-Carpathian variant of the Yamnaya culture-historical region. Российская археология, Number 2, 2014 (на руски)
- ↑ Unknown article. Архивирано на 14 април 2006. Viața Basarabiei. I.6 (јуни 1932). (на романски)
- ↑ Niculiță, Ion; Sîrbu, Valeriu; Vanchiugov, Vladimir, The Historical Evolution of Budjak in the 1st–4th c. AD. A few observations. ISTROS (Vol. 14/2007)
- ↑ "Toponymy and ethnic Realities at the Lower Danube in the 10th Century. 'The deserted Cities' in the Constantine Porphyrogenitus' De administrando imperio." Stelian Brezeanu.
- ↑ Ion Nistor, "Istoria Basarabiei".
- ↑ C. Stamati, "Despre Basarabia și cetățile ei vechi", Odessa Geographical Society, 1837 (translation from Russian, 1986)
- ↑ The Economist, 3 January 2015, p 24.
- ↑ Lipka, Michael (22 мај 2022). „The Gagauz: 'Christian Turks' between two worlds“. TRT World.
The Gagauz, a Turkic-Orthodox Christian people, have lived in the Balkans for hundreds of years, managing to preserve their language and culture.
- ↑ „Всеукраїнський перепис населення 2001 | Результати | Основні підсумки | Національний склад населення | Одеська область“. 2001.ukrcensus.gov.ua. Посетено на 4 април 2024.
- ↑ Romania si Ucraina vor monitoriza respectarea drepturilor minoritatilor[мртва врска]", Buletin Divers, nr. 25 (265) / 6 јули 2006
Надворешни врски уреди
| „Буџак (регион)“ на Ризницата ? |
- (на германски) Karte deutscher siedlungen in Bessarabien Карта на германските населби во Бесарабија во 19-20 век