Пошта

Пошта — поим што ја означува поштата како вид на услуга за прием, пренос и достава на пратки, како установа која се занимава со вршење на поштенската услуга, и како градба во која се наоѓаат просториите за работа на поштенските службеници. Пошта е вид на услуга која се однесува на примање, дистрибуција, транспорт и доставување на: писма, канцелариски материјал, разгледници, пари, судски и воени покани, пакети и слично. Плаќањето за услуги обично е во форма на поштенски марки кои се ставаат на пликот или се наплатуваат во вид на надомест со пратката и се заверени со печат . Собирањето поштенски марки (обично ретки копии) се нарекува филателија . Филателистите се занимаваат со оваа дејност.

Поштенско сандаче во Обединетото Кралство

Постер „Поштарот“ од Данкан Грант за Британската пошта од 1939 година .

Традиционално, поштите се во јавна или државна сопственост. Досегашниот државен монопол слабее во се повеќе земји. Во многу земји, голем број приватни компании се натпреваруваат на пазарот за испорака на парцели и пратки. Доставувањето писма е активност од јавен интерес . Поимот пошта се однесува и на пратки што ги носат поштенската служба, деловната кореспонденција, зградите на поштенските организации, поштенската организација на една земја и поштенската организација на целиот свет со светскиот поштенски сообраќај како целина.

Истото име „пошта“ се однесува и на зградата во која се наоѓаат службените простории на друштвото за давање поштенски услуги. Секоја пошта има свој поштенски број, во Македонија тој број е четирицифрен, на пр. за Крупањ е 15314 итн. Првите две цифри обично се шифра на областа за тоа место. Во поштата обично имало телефонски говорници, што било особено важно во време кога имало малку телефонски врски, особено пред воведувањето на мобилната телефонија. Претпријатијата за обезбедување на поштенски услуги по правило користеле телеграфски и телефонски сообраќај, па вообичаената кратенка била ПТТ. Денес, во Македонија, АД Македонска пошта се занимава со обезбедување на поштенски услуги, користејќи го името (заштитен знак) Пошта за овие активности.

Денес е сосема нормално да се испраќаат и примаат писма и пакети преку пошта. Сепак, иако идејата за поштенска услуга се појавила многу одамна, таа се остварувала многу бавно. Во древно време, во Иран и Рим, државата се грижела за испорака на пораките, но тие пораки биле само за државни работи. Во текот на средниот век, здружението на трговци и некои универзитетски совети одржувале посебна и ограничена поштенска услуга, која ја користеле исклучиво нивните членови. Дури во 16 век, владите на некои земји почнале да воведуваат редовна поштенска услуга бидејќи поштенската услуга претставувала извор на приход и затоа што обезбедувала услуги потребни на јавноста. Денес практично само оваа последна причина останува како основа за давање поштенски услуги. Кралот Хенри VIII имал поштенска служба во Англија, а неговите наследници ја прошириле таа услуга. Во 1609 година, само официјалните писмоносци можеле да пренесуваат пораки во облик на писма. Меѓутоа, лондонските трговци основале сопствена услуга за испорака на писма во градот и неговата околина во 1680 година. Тоа била т.н. „пени пошта“, едно писмо чинело еден пени. Таа пошта работеше многу успешно, а англиската влада ја презеде и продолжи со работа до 1801 година. Целиот тој систем конечно беше променет во 1840 година. Биле воведени поштенски марки и единствени тарифи за сите места во државата, а разлика имало во однос на тежината на поштенската пратка. Сите други земји го организирале својот поштенски систем по примерот на Велика Британија.

Поштенски сообраќај

Поштенскиот сообраќај е збир на поштенски услуги што ги вршат поштенските организации преку единици и средства на поштенската мрежа (директно со корисниците) и единиците за поштенски сообраќај (интерна услуга за испраќање и транспорт). Поштенските услуги вклучуваат услуги за писма, пратки и парични налози. Посебните поштенски услуги (специјално манипулирање) се однесуваат исклучиво на услуги за веќе собрани пратки за пренос по посебно барање на корисникот: регистрирани, итни, авионски, со повратна потврда, со плаќање откуп, посебно ракување итн. Дополнителните поштенски услуги се однесуваат на дополнителното барање на испраќачот или примачот, како што се: промена или дополнување на адресата, враќање или складирање на пратката итн. Другите поштенски услуги се однесуваат на барања за пратки, испорака на пакети, прелиминарна царинска проверка, издавање сертификати, преписи, фотокопии итн. Поштенските пратки можат да бидат обични (приемот и доставата се врши без потврда и поштата не води евиденција за таквите пратки) и регистрирани (приемот и доставата се врши со потврда, а поштата води одредена евиденција за нив). При ракување со поштенските пратки, поштата користи поштенски печат, кој го содржи името на поштата, ознаки за денот, месецот, годината и часот, поштенскиот број и местото на вработување.

Историја

Документ за организирано пренесување на вести во Египет датира од 2300 г. пр. н. е. Во Кина за време на династијата Џоу (1066 до 221 пр. н. е.) поштата служела исклучиво за потребите на царскиот двор. Персијците веројатно биле првите кои користеле коњаници за пренос на вести. Најстариот непосреден извор на службата за гласници на Египет, папирусот од Хибех, датира од околу 300 г. пр. н. е. и е најстар таков документ во историјата на поштата. Содржи напатствија за пренос на писма, вработување на гласник, избор на маршрути, видови на пратки и нивни примачи. Адресат најчесто бил фараонот или неговиот министер за финансии, а се смета дека остатокот од населението не можел да ја користи гласничката служба. Во Древна Грција, преносот на вести го вршеле гласниккурири (граматофори) и брзи курири (хемеродроми), а преносот на вести го олеснувала поморската трговија, најчесто со усно предавање на веста. Римјаните во 1 век создаде државна сообраќајна организација -{cursus publicus}. Биле утврдени фиксни растојанија помеѓу станиците (во најдобар случај, пешак дневно поминувал 70 км и коњаник 200 км). Римјаните биле првите кои редовно користеле кочии со коњи за превоз на пошта. Во Византија биле поставени релејни постојки покрај главните патишта. Пренесувањето на итните вести се организирало со маски и камили, а другите вести ги носеле гласниците пешки. Кај Инките, преносот на вести го вршеле часкви, поштенски превозници.

Во Кина, за време на династијата Сунг (960 – 1279 ), услугата преминала од принудна во платена, а поштарите биле поделени во 3 класи: гласници пешаци, гласници коњаници и гласници за пренесување на итни вести. Дозволено било и пригодно пренесување на приватна пошта. За време на монголската доминација (13-15 век), поштенската служба имала, според Марко Поло, 10.000 релејни станици и 200.000 коњи.

Посилен развој на „гласништвото“ во Европа започнал во 13 век. Посебна гласничка мрежа создале трговците, благодарение на брзината на нивните гласници, трговците често дознавале за политичките вести пред владетелот. Одредени занаетчиски здруженија (еснафи) основале услуги за занаетчиски гласнички служби (на пр. месарска пошта во Јужна Германија. Месарите на нивните патувања се огласувале со дување во говедски рог, подоцна симбол на поштенската услуга). Од 13 век, градовите организирале и гласничка служба, која во 15 и 16 век ги опфаќала земјите од Средна и Западна Европа (гласниците на Дубровничка Република). Црквата и универзитетите исто така држеле гласници. Во1305, во Венеција била основано гласничко друштво „Compagnia dei corrieri della Illustrissima Signoria“. Од 16 век, гласниците постепено им отстапувале место на поштоносците, претставници на обединета организација достапна за сите. Во Италија, Миланско Војводството вовеле гласничка штафета и се поврзале со поштенските рути до Германија, Австрија и Јужна Италија. Во Венеција, куририте стекнале монополска позиција, која ја изгубиле дури во 17 век, кога биле основани странски пошти во италијанските градови. На почетокот на 15 век, Франц фон Таксис ја организирал првата поштенска линија помеѓу Инсбрук и Малинес со врска со Милано. Годината 1505 се смета за пресвртница во историјата на европската месинџерска служба, која се претвори во концесионерска Таксисова пошта Такси. Максимилијан I ја препуштил организацијата, одржувањето и експлоатацијата на поштенската услуга на семејството Таксис, кое добило право да пренесува службена и лична пошта. Семејството Турн-Таксис станале концесионери со поштенски концесии во Австрија, Франција, Италија, Шпанија, Швајцарија, Полска и германските држави (заедно со семејството Пар).

Во тоа раздобје поштата почнала да се стекнува со статус на јавна слуба (редовни поштенски врски, утврдени насоки на поштенските линии и утврдени цени за пренос на пратките). Во 16 и 17 век, француските владетели го централизирале преносот на сите пратки во организацијата на државната пошта (етатизација на поштата), а на крајот на 17 век ги укинале гласничките пошти. Во 1627година, Франција исто така ја пропишала првата службена тарифа за писмо. Во времето на Луј XIV започнала изградбата на патната мрежа, прва по онаа што ја изградиле Римјаните. Околу 1680 Лондон имал организирана домашна достава на писма, 7 пати на ден, по тарифа од 1 пени по писмо. Организацијата се викала Пени пост. Во Швајцарија, во 1675 година, Беат фон Фишер склучил договор за закуп на пошта со кантонот Берн и меѓународни поштенски договори со други кантони, поштата Турн-Таксис и пошти на некои други земји. Во Шведска на организацијата на поштенската служба била под влијание на Триесетгодишната војна, а извесен период служела исклучиво за потребите на армијата. Поштенската услуга заснована на прописи на Данска и Норвешка започнала да работи во 18 век. Во Русија првите напори за организирање на поштата датираат од 17 век. Во 18 век била изградена поштенска патна мрежа, а во 19 век бројот на станици значително се зголемил. Тогаш најдолгото поштенско патување во светот станала Сибирската трансверзала со рута до Пекинг. Ја опслужувале коњаници на издржливи мали коњи. Во Кина, поштата во време на династијата Чјинг (1644 – 1911) била поделена на гласничка пошта за пренос на обични службени пратки и штафетна пошта за пренос на итна пошта . Во Јапонија, по неколку векови разноличо гласничко организирање, во 1871година била основана државна пошта. Во Турција, преносот со векови го вршела дружина на сехи тркачи, а во 1541 султанот Селим II организирал пошта со гулаби.

Прекуморскиот организиран пренос на поштенски пратки започнал со отворањето на првата трансатлантска линија (1702) помеѓу Портсмут и Барбадос (со едреници).

Поштенската организација на тлото на Северна Америка се споменува во 17 век. Високите поштенски давачки и неправилностите во преносот предизвикале основање на приватни компании како Пони експрес. Роланд Хил предложи во 1837 година. тарифниот систем за растојание од тежина на Обединетото Кралство да се замени со единствена тарифа од 1 пена, за писмо што не тежи повеќе од 1/2 унца (околу 14,2 ), а за да се подмири тарифата тој предложил поштенска марка. Парламентот го одобрил предлогот во 1840 година, истиот билприфатен од Пени-Пост и оттогаш започнала практичната примена на поштенските марки.

Со пронаоѓањето на локомотивата, а потоа и автомобилите и авионите, започнало ново раздобје во преносот на поштенските пратки. Многу брзо по отворањето на првата железница (Стоктон-Дарлингтон во 1825 година), поштата му го доверила превозот на поштенскиот товар на железницата, а потоа набавила свои поштенски вагони во кои се распределувала поштата за време на патувањето (првиот поштенски вагон бил воведен во 1838 година помеѓу Лондон и Бирмингем). Кон крајот на 19 век се појавиле и поштенски возови. Во Велика Британија и Германија во 1898 година започнала употребата на автомобили за поштенски цели. Во 1911 година се случил првиот воздушен поштенски лет (помеѓу индиските градови Алахабад и Најни), а првиот редовен поштенски лет бил организиран во 1918 година. помеѓу Њујорк, Филаделфија и Вашингтон. Во голем број земји во поштенскиот сообраќај од средината на 19 век се одвивал и телеграфски, а потоа и телефонски сообраќај.

Во периодот на Кралството СХС, односно Кралството Југославија, поштата била под управа на различни министерства (одредено време посебно Министерство за пошта, телеграф и телефон), а во социјалистичка Југославија Дирекцијата за пошта, телеграф. и телефон (ПТТ) била дел од Заедницата на југословенските ПТТ.

Меѓународни поштенски организации

Меѓународните поштенски односи првично се темелеле на приватни конвенции, а потоа на меѓународни билатерални договори. Првата мултилатерална поштенска конференција се одржала во Богота во 1838 година, кога Венецуела, Еквадор и Нова Гранада (сега Колумбија) основале поштенски сојуз. Американскиот министер за пошта Монтгомери Блер во 1862 година иницирал свикување меѓународна конференција која би ги предложила основите за мултилатерален поштенски аранжман. На таа конференција во Париз во 1863 година учествувале делегати од 15 европски и американски држави. Претставници на 21 од 22 земји членки на Меѓународната поштенска конференција на 9 јуни 1874 година во Берн, го потшишале Бернскиот поштенски договор, со кој е основан Светски сојуз на поштите (од 1878 година, Светски поштенски сојуз). Овој сојуз е една од најстарите меѓународни организации, а од 1947 година е специјализирана организација на ОН. Седиштето на Сојузот и нејзините постојани тела се наоѓа во Берн. Органи на Сојузот се конгрес, кој се состанува на секои пет години, Административна конференција, Извршнен совет, Советодавниот совет за поштенски студии, посебни комисии и Меѓународното биро.

Поштар

Поштар е занимање на вработен во пошта кој ги доставува поштенските пратки до крајниот корисник. Поштарот има посебна униформа и превозно средство. Порано се користеле коњи, подоцна велосипеди, а денес се користат мотоцикли и автомобили се користат за превоз на пошта.

Снимени се и филмови за поштари. Познати филмови се „Љубовната афера на службеник на ПТТ“, „Поштенска кочија“ и „Поштарот секогаш ѕвони двапати“.

Поврзано

• ПТТ
• Светски поштенски сојуз
• Поштенски број
• Љубовен случај или трагедија на вработен во ПТТ (филм)

Литература

• Aiyangar, Sakkottai Krishnaswami; S. Krishnaswami A. (2004). Ancient India: Collected Essays on the Literary and Political History of Southern India. Asian Educational Services. ISBN 978-0-8018-8359-0.
• Almási, Gábor (2010). Humanistic Letter-Writing. Mainz: Institute of European History.
• Dorn, Harold; MacClellan, James E. (2006). Science and Technology in World History: An Introduction. Johns Hopkins University Press. ISBN 978-0-8018-8359-0.
• Daunton, M. J (1985). Royal Mail: The Post Office Since 1840. Athlone., Great Britain.
• Heaton, J. Henniker (1905). „Imperial Postal Services“ . The Empire and the century. London: John Murray. стр. 288–317.
• Hemmeon, Joseph Clarence (1912). The history of the British post office (PDF). Harvard University Press. .
• John, Richard R (1995). Spreading the News: The American Postal System from Franklin to Morse. ISBN 0674833422. excerpt
• Lowe, Robson (1951). Encyclopedia of British Empire Postage Stamps (v. III). London.
• Mazumdar, Mohini Lal (1990). The Imperial Post Offices of British India. Calcutta: Phila Publications.
• Mote, Frederick W.; John K. Fairbank (1998). The Cambridge History of China. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-24333-9.
• Prasad, Prakash Chandra (2003). Foreign Trade and Commerce in Ancient India. Abhinav Publications. ISBN 978-81-7017-053-2.

Надворешни врски

• Пошта на Ризницата ^?
• A Hundred Years by Post by J. Wilson Hyde
• Potts, Albert, "Патент-САД 19578 (First U.S. street mailbox patent)". US patent office. 1858
• The British Postal Museum & Archive
• Royal Engineers Museum British Army Postal Services History
• James Meek (28 April 2011). „In the Sorting Office“. London Review of Books.
• U.S. National Postal Museum, a part of the Smithsonian Institution
• Universal Postal Union, a part of the United Nations