Википедија

Шќепан Мали

Шќепан Мали (црногорски: Шћепан Мали; ок. 1739 – 22 септември 1773 година), преведен како Стефан Малиот,[4][5][б 1] ― првиот и единствен „цар“ на Црна Гора (Митрополство Црногорско), кој владеел со земјата како апсолутен монарх од 1768 година до неговата смрт. Од нејасно потекло, Шќепан станал владетел на Црна Гора преку гласина дека тој е всушност соборениот руски император Петар III, кој умрел неколку години пред Шќепан да се појави на Балканот.

Шќепан Мали
Шќепан Мали прикажан во неговиот животопис од 1784 година, на Стефан Зановиќ
Цар на Црна Гора
На престолфевруари 1768[1] – 22 септември 1773
ПретходникСава и Василије Петровиќ
(владици)
НаследникСава Петровиќ
(владика)
Роден(а)околу 1739[2]
Далмација (?)[3]
Починал(а)22 септември 1773 (околу 34 години)
Манастир Долни Брчели
ВероисповедПравославие

Шќепан пристигнал во Црна Гора во есента 1766 година. Дали Шќепан е неговото вистинско име не е познато, како и причината за епитетот „Мали“. Кој ја започнал гласината дека Шќепан е Петар и зошто е исто така нејасно. Самиот Шќепан никогаш формално не се прогласил себеси за Петар, но никогаш не го негирал тоа. Во текот на 1767 година, тој нудел нејасни навестувања дека е мртвиот император, и како што одминувало времето, поголемиот дел од Црна Гора се уверил во неговиот наводен идентитет. Иако легитимниот црногорски владетел, владиката Сава, кој се сретнал со вистинскиот Петар и добил вест од рускиот амбасадор во Константинопол дека Петар е мртов, се обидел да го разоткрие Шќепан, повеќето Црногорци продолжиле да веруваат во гласините. Во 1767 година, Шќепан бил прогласен за владетел на земјата, а во февруари 1768 година, Сава бил тргнат настрана и ограничен во неговиот манастир. Шќепан потоа ги презел овластувањата на апсолутен монарх.

Владеењето на Шќепан се покажало изненадувачки успешно. Тој успеал да ги обедини борбените кланови на Црна Гора за прв пат во историјата на земјата. Општествените, административните и верските реформи ги поставиле темелите за преодот на Црна Гора во вистинска држава. Ненадејната појава на еден „руски император“ на Балканот била причина за загриженост во Европа. Многумина се прашуваа кој е Шќепан, зошто се претставува како Петар и кои се неговите намери. Османлиите се плашеле од развојот, но не успеале во обидот за инвазија на Црна Гора во 1768 година. Вдовицата и наследничката на Петар, Екатерина Велика, била далеку од ентузијастичка и била ангажирана во бројни неуспешни обиди да се стави крај на владеењето на Шќепан. Руска делегација конечно пристигнала во Црна Гора во 1769 година, го разоткрила Шќепан како измамник и накратко го затворила, но го ослободила и го вратила на власт откако сфатиле дека тој е најспособниот од потенцијалните владетели на Црна Гора. Иако биле разочарани од откритието дека Шќепан не е Петар, Црногорците сепак го поздравиле неговото продолжено владеење бидејќи сега бил поддржан од Русија и имал неколку други добри избори на располагање. Во 1771 година, Шќепан бил повреден во несреќа во која учествувало нагазна мина. Од тој момент до крајот на неговиот живот, тој бил носен на рачни носилки. Во текот на последните неколку години од неговото владеење, Шќепан донел многу реформи, создавајќи суд на црногорските водачи на кланови за делење правда, воведување на смртна казна и зајакнување на централната власт. Тој владеел сè додека не бил убиен од еден од неговите слуги, поткупен од Османлиите, во септември 1773 година.

Наследството на Шќепан опстојува во културната памтење на современа Црна Гора и околните земји. Тој е парадоксално запаметен и како идеален владетел и како измамник. За него се напишани повеќе приказни и животописи, заедно со две театарски претстави и два играни филмови. Филмот „Лажниот цар“ објавен во 1955 година и заснован на животот на Шќепан, бил првиот црногорски долгометражен филм.

Заднина

уреди
 
Портрет на Петар III Руски од 1761 година.

Петар III Руски накратко владеел со Руската Империја помеѓу 5 јануари и 9 јули 1762 година и умрел набргу по абдицирањето, веројатно убиен во заговор организиран од неговата сопруга и наследничка Екатерина Велика.[6] Со години потоа, во Русија и на други места кружеле гласини дека императорот не е мртов и дека избегал во прогонство. Овие гласини довеле до бројни луѓе кои тврделе дека се Петар, како што е атаманот Јемелијан Пугачев, кој водел несреќен бунт во средината на 1770-тите, барајќи да ја собори Катерина и да ја преземе власта за себе.[6]

Во тоа време, Митрополството Црногорско, иако независно, повеќе или помалку било потчинето на Отоманската Империја. Бидејќи Османлиите имале релативно слаба централна власт, Црногорците повремено се бореле против нив.[6] Како мало планинско владение, Црна Гора останала една од ретките повеќе или помалку независни православни области на Балканот, а Османлиите останале постојана закана за нивното проследено постоење.[7] На јадранскиот брег, Црна Гора исто така граничела со Република Венеција, која полека ја губела контролата над регионот. Тешката состојба на Црна Гора била надополнета со честите внатрешни борби и недостатокот на авторитет што го уживала владејачкиот кнез-владика Сава.[6] Црногорците малку го почитувале Сава, кој бил пасивен владетел. Иако некогаш владеел со својот повеќе ценет и поспособен братучед Василије, вториот починал на 10 март 1766 година, оставајќи ја земјата повеќе или помалку без водачи.[8] Во тоа време во Црна Гора немала вистинска држава, а земјата била повеќе слична на конгломерат од автономни и полуномадски кланови несигурно обединети поради надворешната опасност.[7] Подоцнежниот успех на Шќепан Мали делумно бил изграден на раширеното црногорско верување и надеж за спасител.[1]

Вистинскиот идентитет на Шќепан не е познат, иако е сигурно дека тој не бил Русин.[9] Иако тој самиот го користел името Шќепан, нема многу причини да биде верувано дека тоа е неговото вистинско име. Можно е изборот на ова име да потекнува од неговата етимологија (Стефанос значи „круна“ на грчки) или дека потекнува од практиката на средновековните српски владетели (како што е царот Стефан Душан) вообичаено да го користат името Стефан во врска со нивните сопствени лични имиња. Од нејасно потекло е и епитетот Мали (мал, мал или скромен), кој самиот Шќепан го употребил.[10]

Една неодамнешна теорија, која првпат независно ја застапувале Растислав Петровиќ (2001) и Душан Ј. Мартиновиќ (2002), е дека Шќепан бил Јован Стефановиќ Баљевиќ, инаку запаметен по тоа што е првиот Црногорец кој одбранил докторска дисертација. Баљевиќ поминал неколку години работејќи во Унгарија - заработувајќи пари, меѓу другото, фалсификувајќи пасоши - а подоцна служел како офицер во Императорската руска армија. Иако традиционално се верува дека умрел во 1769 година, Петровиќ и Мартиновиќ претставиле докази дека Баљевиќ исчезнал неколку години пред 1769 година и отишол во Црна Гора.[11] Дури и да биде докажана дека оваа идентификација е точна, таа нема целосно да ја реши загадочноста бидејќи последователните мотивации на Баљевиќ сè уште ќе останат непознати.[12]

Подем до власта

уреди
 
Приближна политичка карта на Балканот ок.1750 година, Црна Гора, малата земја означена со зелено во средината на картата, била опкружена со Отоманската Империја на исток и Република Венеција на запад

Најраниот запис за Шќепан е неговото пристигнување во селото Маине во есента 1766 година.[1][13] Маине, кој се наоѓа во денешна Црна Гора, бил контролиран од Венецијанците во тоа време. Во Мејн, Шќепан служел како лекар и се чини дека бил популарен меѓу месното население. Група угледни граѓани, меѓу кои и монаси, набрзо му изразиле поддршка на Шќепан и започнале гласини дека тој е Петар III, за кој тврделе дека заминал во прогонство.[1] Како настанала оваа гласина, кој точно стои зад неа и зошто е создадена на прво место, не е јасно.[14] До август 1767 година, гласините станале широко распространети меѓу Црногорците, иако самиот Шќепан не се прогласил формално за Петар. Наместо тоа, гласините биле засилени со загадочноста околу Шќепан и неколку двосмислени изјави што тој ги давал на оние околу него.[9]

Додека бил во црква за време на молитвите за Романови, било кажано дека Шќепан леел солзи и се свртел кон ѕидот со тага поради спомнувањето на синот на Петар, Павле. Во еден момент, Шќепан заплакал кога го виде портретот на Петар во православниот манастир во Маине.[9] Многу од неговите поддржувачи подоцна ќе кажат дека виделе посебна сличност помеѓу портретот и Шќепан. Истакнати Црногорци кои ја посетиле Русија, исто така, ја зајакнале идејата со заколнување дека Шќепан не е никој друг туку Петар.[10] Очајот поради недостатокот на водство и фанатичното восхитување кон Русија кај многу Црногорци довело до тоа Шќепан да стане сè поистакната личност.[8]

Како што кружеле овие гласини, Шќепан издал проглас до народот на Црна Гора, во кој ги повикал да ги прекинат своите меѓусебни непријателства, да се придржуваат до своите православни идеали, да се подготват за војна против надворешните непријатели и да очекуваат богати награди. Тој одбил да потврди или негира дали е Петар и потпишал документи со „Шќепан Мали, најмалиот на Земјата и добро за добрите“.[10] Како одговор на прогласот, собир на црногорски поглавари и господари бил состанат во Цетиње, главниот град на Црна Гора, на 3 октомври 1767 година и се согласиле да ги прекинат сите расправии меѓу клановите во Црна Гора, но само до 23 април следната година (до Ѓурѓовден). Шќепан го сметал ова примирје за неприфатливо и ја раскинал пораката испратена од собирот на благородниците, ја згазил и побарал тие наместо да се заколнат дека ќе го одржуваат мирот меѓу себе вечно. Покажувањето на кралското незадоволство на Шќепан уште повеќе ги убедило жителите на Црна Гора дека тој е Петар.[10] Возбудата меѓу Црногорците била толку опиплива што кнезот-епископ Сава првично бил убеден во тврдењата на Шќепан,[1] и покрај тоа што еднаш го сретнал вистинскиот Петар.[5]

На 17 октомври, поглаварите и господарите на Црна Гора повторно се собрале на рамнините надвор од Цетиње. Еден монах ги прочитал заповедите на Шќепан на толпата од можеби 400 благородници и војници, по што тие се согласиле да го поддржуваат вечниот мир.[7] Мнозинството Црногорци сега верувале дека Шќепан е Петар, а нивните поглавари на кланови отишле во Маине, иако сè уште бил на венецијанска територија, и му оддале почит. На 2 ноември, Црногорците издале повелба со која службено го признаа Шќепан како Петар.[7]

Во почетокот на февруари 1768 година,[7] кнезот-владика Сава добил известување од рускиот амбасадор во Константинопол дека Шќепан е измамник.[1] Обезбеден со писмото, Сава се обиде да ги убеди луѓето во вистината, но Црногорците ја претпочитале надежната гласина отколку повознемирувачката стварност. На Сава му бил одземен имотот и световната моќ и бил затворен во неговиот сопствен манастир.[7] Шќепан го ограбил и имотот на кнезот-владика во знак на одмазда.[1]

Шќепан всушност бил прогласен за владетел на Црна Гора во 1767 година.[15] Со тргнатиот кнез-владика настрана,[5] Шќепан се поставил како апсолутен владетел на Црна Гора во февруари 1768 година,[1] станувајќи првиот и единствен „цар“ во земјата.[13] Во април го преселил своето престојувалиште на црногорска територија и почнал постојано да живее таму.[1] Единствениот фактор што му дал авторитет и љубовта на луѓето на прво место било раширеното верување дека тој е Петар.[13] Без никогаш отворено да ја потврди или негира вистинитоста на ова тврдење, Шќепан успеа да ја преземе власта во Црна Гора, да го обедини народот и да го собори легитимниот владетел на земјата, сето тоа во рок од неколку месеци.[14] Верувањето дека Петар III Руски ја удостоил Црна Гора со своето присуство, негувало надежи дека Црна Гора и Русија наскоро ќе се здружат и ќе ги ослободат православните христијани на Балканот од османлиската власт.[16]

Владеење во Црна Гора

уреди
 
Знамето на Црна Гора усвоено за време на владеењето на Шќепан Мали.

За време на краткото владеење на Шќепан, вообичаените внатрешни борби меѓу црногорските кланови стивнале. Резултатот бил ниво на мир и единство што никогаш порано не постоело.[13] Шќепан ги почитувал правата на месните поглавари, кои го одржувале редот, и вовел некои општествено-политички реформи, особено одвојувајќи ја верската и световната власт и на тој начин поткопувајќи го традиционалното барање на свештенството за авторитет. Веста за доаѓањето на „рускиот император“ во Црна Гора привлекло поголемо внимание на Црна Гора низ Европа.[15][17] На многу места, искачувањето на Шќепан било причина за голема загриженост и политички превирања.[5][18] Во некои од земјите што се граничеле со Црна Гора, вазалите на Венецијанците и на Османлиите престанале да им плаќаат данок на нивните господари, што ги натерало Османлиите да се плашат од целосен бунт.[1] Црногорските војници, исто така, започнале со упади на османлиската и венецијанската територија.[5] Вистинскиот идентитет на Шќепан бил тема на разговор низ цела Европа. Иако сите се согласиле дека Шќепан е измамник, многу функционери и дипломати во Виена, главниот град на Хабсбуршката Монархија, шпекулирале за вистинскиот идентитет на Шќепан и се прашувале кои се неговите намери и кој има корист од неговото ненадејно доаѓање на власт.[1]

Првите пишани описи на знамето на Црна Гора потекнуваат од владеењето на Шќепан. Знамето што го користеле Црногорците во негово време било бело во црвена рамка со златен крст на врвот на столбот на знамето.[19]

Руска реакција

уреди
 
Портрет од 1780-тите на Катерина Велика, императорка на Русија.

Рускиот амбасадор во Константинопол, Алексеј Обресков, првпат дознал за Шќепан додека разговарал со венецијанскиот баило во Константинопол, Росини, на 16 ноември 1767 година, но тогаш сметал дека ова прашање е од мало значење. На 17 ноември, веќе следниот ден, Обресков добил порака од кнезот-владика Сава, кој не бил сигурен дали Шќепан е Петар III или не и се плашел од гневот на Катерина Велика во двата случаи. Сава го молел Обресков да му каже „дали Петар III е мртов или жив, зашто ако е жив, тогаш навистина е во Црна Гора“.[16] Обресков одговори истиот ден, пишувајќи: „Одговорам дека императорот на цела Русија, Петар III, почина на 6 јули 1762 година и беше свечено погребан со сите почести во соборната црква на манастирот „Св. Александар Невски“ од на страната на неговиот дедо, императорот Петар Велики со благословен и вечен спомен“.[16] Изнервиран од предлото на Сава дека Петар III би можел да биде жив во Црна Гора, Обресков додал дека „зачуден сум што вашето Високопреосвештенство досега не е информирано за тоа и што вие, заедно со вашиот непросветлен народ, можевте да паднете во заблуда што верувајте на овој измамник и скитник“.[20] Амбасадорот го советувал Сава веднаш да го разоткрие Шќепан како измамник и да го избрка од Црна Гора, инаку земјата може да ја изгуби наклонетоста на Русија. Како што било претходно опишано, обидите на Сава да го следи овој совет завршиле веднаш по доаѓањето на Шќепан на власт.[20]

Обресков пријавил за Шќепан на рускиот двор на 10 декември 1767 година. Тој ја молел императорката Катерина да го извести ако добиела извештаи за стапнување на Шќепан на османлиска почва, и ако тоа се случи, да му испрати инструкции да ја покрие таквата можност.[20] Шќепан решил самиот да го извести рускиот суд за своето постоење. Веројатно знаел за преписката на Сава со Обрешков и можеби сакал да ги прекине обидите на кнезот-владика да го дискредитира. Бидејќи некој што било верувано дека е Петар III, исто така го зголемило неговиот престиж да испрати емисари во Русија.[20] Во декември 1767 година и јануари 1768 година, четворица емисари биле испратени во руската амбасада во Виена. Сите емисари биле приведени на австриската граница и руската амбасада не слушнала оттогаш до февруари,[20] кога очајните писма од двајца од нив, Григорије Дрекаловиќ и архимандритот Авакум Милаковиќ, стигнале до Виена.[21] Рускиот амбасадор во Виена, принцот Димитриј Голицин, ѝ напишал на Катерина на 20 февруари, велејќи: „Не задоволен со неговото чудесно откровение до сопствениот непросветлен и глупав народ, овој црногорски месија, кој е познат по името Петар Трети, има решил да се прослави низ целата вселена преку своите апостоли“, заклучувајќи дека писмата испратени до него од црногорските емисари биле „достојни за целосен презир“.[21]

Самата Катерина била вознемирена од веста. Таа веднаш испратила наредба до командантите на пограничните градови долж целата западна граница на Русија, во која пишувало: „Можно е претендентот да испрати слични емисари во Русија, а можеби и тој самиот да биде во искушение да влезе во нашите граници“.[21] На граничните службеници во Смоленск, Рига, Ревал, Виборг, Киев и Новоросијск им било наредено да ги приведат сите сомнителни патници, особено ако овие патници се од Црна Гора. На советникот на руската амбасада во Виена, Георге Мерк, му било наложено веднаш да отпатува за Црна Гора преку Венеција, со писмо од Катерина до благородниците на Црна Гора за да докаже дека Петар III е мртов.[21] Во писмото, исто така, таа се заканува дека ако Шќепан не биде разоткриен и сменет, Русија ќе ги прекине своите наклонетости кон Црна Гора и можеби ќе изврши инвазија и уништување на земјата. Мерк ја напуштил Виена на 2 април 1768 година, но Венецијанците одбиле да му дозволат да патува низ нивната територија, плашејќи се од гневот на Османлиите. По долги преговори, на Мерк му било дозволено да премине во Котор, но набрзо открил дека венецијанската блокада го спречила да премине во Црна Гора и ги спречило благородниците на Црна Гора да се сретнат со него. Тој се обидел да премине во Црна Гора преку градот Дубровник (Рагуза), но Дубровник не го пуштил да ја помине градската порта и Мерк се откажал, враќајќи се во Виена на почетокот на август. Неговиот неуспех ја налутил Катерина и веднаш бил разрешен од функцијата.[22]

Бил направен уште еден обид со испраќање на Авакум Милаковиќ, еден од емисарите на Шќепан, кого Русите го убедиле во измамата на Шќепан, кај Црногорците. Откако дознал за измамата, Милаковиќ по своја волја се согласил да се врати во Црна Гора и да ја открие вистината. Иако Русите го прашале, Милаковиќ самиот не можел да го открие вистинскиот идентитет на Шќепан бидејќи не го знаел. Преправен во грчки трговец, Милаковиќ ја напуштил Виена на 13 август 1768 година, но и тој не можел да ја помине венецијанската блокада и дознал дека Црна Гора е во војна со Отоманската Империја. Како и Мерк пред него, и Милаковиќ неуспешно се вратил во Виена.[23]

Обид за османлиска инвазија

уреди

Се покажало дека е тешко да се ослободат од лажниот цар. Венецијанците неуспешно се обиделе да го отрујат уште во 1767 година.[16] Османлиите биле многу загрижени од случувањата во Црна Гора, сметајќи дека Шќепан бил ставен во Црна Гора од Русите.[15] Во август 1768 година, тие на тој начин се подготвувале да ја нападнат Црна Гора за да стават крај на неговото владеење.[16] Османлиите собрале војска од 50.000 војници и ја нападнале Црна Гора од три различни правци.[15] Во исто време, црногорското крајбрежје било блокирано од Венецијанците, што значи дека земјата практично била опкружена со непријатели.[16]

Самиот Шќепан се чини дека за момент побегнал од своите одговорности поради изгледите за османлиска инвазија.[5] Црногорските кланови, обединети поради владеењето на Шќепан, успеале да соберат војска од можеби дури 10.000 војници за да ја одбранат својата татковина. За чудо, побројната и брзо собрана црногорска сила ја добила почетната битка против османлиските освојувачи.[24] Набргу потоа наврнал силен дожд, кој го натопил барутот што го донеле Османлиите, ослабувајќи ги напаѓачите. Понатаму, Русија штотуку и објавила војна на Отоманската Империја, што ги принудило Османлиите да потпишат примирје со Црногорците.[5]

Мисијата на Долгоруков во Црна Гора

уреди
 
Портрет на Јуриј Владимирович Долгоруков од 1780-тите.

Како дел од рускиот план за поразување на Османлиите, Катерина Велика се надевала дека ќе ги вдахне православните народи на Балканот, особено Морејските Грци и Црногорците, да се кренат против нивните отомански господари заедно со руските инвазивни сили.[25] На 5 август 1769 година, принцот Јуриј Владимирович Долгоруков бил испратен од Италија од Алексеј Орлов, еден од најистакнатите генерали на Катерина, во Црна Гора со цел да го разоткрие Шќепан и да ги подготви Црногорците за пристигнување на дополнителни руски сили. Во придружба на Долгоруков биле пет офицери, двајца подофицери, еден слуга и дваесет и шест балкански Словени (словеногласни) регрутирани во Италија.[25] По тешкото патување, постојано под надзор на венецијанските доушници, Долгоруков и неговата партија пристигнале во Црна Гора неколку дена подоцна, каде што од месното население им била обезбедена помош за носење и залихи. На 13 август, Долгоруков се соочил со Шќепан во манастирот Долни Брчели кај Цетиње. Долгоруков имал издадено и писмен проглас во кој ги повикува сите Црногорци да испратат претставници во Цетиње на голема средба на 17 август.[25]

Шќепан пристигнал во манастирот околу девет часот наутро на 13 август, придружуван од стража од коњаници. Руските извори го опишуваат како млад, на околу триесет години, со бледо и мазно лице, светла црна и исчешлана кадрава коса, лабаво паѓа зад ушите и како со средна висина. Неговиот глас е опишан како „тенок“, како женски глас, а тој зборувал брзо.[2] Изворите веднаш помислиле дека тој не личи на руски цар. Го опишале како облечен во „грчки стил“ – носел бела свилена туника, црвена капа на главата која никогаш не ја симнувал и носел турско луле. Од десната страна до левото рамо, Шќепан носел синџир од кој висела торбичка со икона.[2]

Шќепан и Долгоруков останале заедно осум часа, до пет часот попладне, забележувано од анонимен член на придружбата на Долгоруков како „во нејасен и вртоглав разговор кој освен неговата безумност, не дозволуваше да биде заклучено ништо“.[2] Двајцата се сретнале повторно следниот ден, и иако Шќепан тогаш бил очигледно поскромен и со почит од порано, руските автори повторно не биле сигурни дали нешто е постигнато со средбата. Руското присуство во Црна Гора го разгорило месниот патриотизам и набрзо избувнале мали престрелки долж отоманската граница, при што Црногорците учествувале во рации. Плашејќи се од предвремено востание, Долгоруков морал да издаде манифест со кој за момент ги осудува ваквите активности.[2] Со самото неговото пристигнување во земјата, Долгоруков предизвикал нестабилна ситуација над која имал ограничена контрола.[26]

На 15 август тој отпатувал за Цетиње, со намера да ја отстрани од власт единствената вистинска централна власт во Црна Гора, Шќепан. Состанокот свикан од Долгоруков бил свикан надвор од градот на 17 август по црковната служба. Две клучни фигури биле особено отсутни: кнезот-владика Сава, кој лажел дека е болен за да избегне потенцијално штетна ситуација, и Шќепан, кој размислувал како да продолжи. Шќепан се обидел да ги дискредитира Русите тврдејќи дека тие се измамници испратени од Венецијанците да го поделат црногорскиот народ, но овие обиди не успеале. Во Цетиње, Русите ги молеле Црногорците да го напуштат измамникот Шќепан, кој го разоткриле како измамник, и наместо тоа да објават верност на вистинскиот владетел на Русија, Екатерина Велика. Голем крик на потврдување бил кренат од присутните луѓе и толпата се заколнала на верност кон Русија.[26]

Иако верувал дека успеал, Долгоруков следниот ден во пет часот наутро бил разбуден од звук на истрели.[26] Шќепан и неговите јавнати стражари пристигнале во манастирот во кој престојувал Долгоруков во близина на главниот град. Иако Црногорците го виделе разоткриен како измамник и формално се заколнале на верност кон Екатерина Велика, тие го поздравиле со радост и тргнале по него. Шќепан ќе ја изгубел довербата на црногорскиот народ доколку ја избегнел средбата. Тој решик да го глуми јунак и се вратил да го потврди своето владеење.[3] Шќепан поминал неколку часа надвор од манастирот, раскажувајќи на толпата своја верзија на својата приказна, и иако Долгоруков постојано им наредувал на црногорските благородници да го фатат, никој не слушал. Црногорците се смириле дури додека Долгоруков им наредил на своите луѓе да го фатат Шќепан или да го убијат ако се спротивстави. И покрај наредбите, Шќепан до манастирската порта пристигнал не со окови, туку на коњ како владетел на Црна Гора.[3]

Затвор и враќање на власт

уреди
 
Портрет на Сава Петровиќ, кнез-владика на Црна Гора 1735–1782.

Шќепан веднаш бил разоружан и набрзо испрашуван. Долгоруков побарал наводниот цар да го открие својот вистински идентитет, но Шќепан само одговорил дека тој е „скитник и најмалиот од малите на Земјата“.[3] Незадоволен, Долгоруков прашал што го натерало Шќепан да се преправа дека е Петар III. На ова, Шќепан одговорил дека тој лично никогаш не тврдел дека е Петар. Иако ова било технички точно, тоа било далеку од искрен одговор.[3] Долгоруков се заканил дека ако Шќепан не го открие неговото вистинско потекло и име, ќе биде измачуван, што го натерало Шќепан да каже дека дошол од Јанина во Епир. Бидејќи не знаел да зборува грчки, било очигледно дека тоа е лага.[3] По дополнителните закани за мачење, Шќепан рече дека е Далматинец и дека неговото семејство е Рајчевиќ. Иако немал доказ дека тоа е вистина, Русите биле задоволни што Шќепан призна дека е измамник и го ставиле во синџири во чувана ќелија во манастирот. Неговото признание дека не е Петар III потоа било прочитано пред толпата Црногорци надвор од манастирот.[3]

Според руските извори, Црногорците до сега биле конечно убедени и би го убиле Шќепан доколку не интервенирала придружбата на Долгоруков. Затворањето на Шќепан го направило Долгоруков, бидејќи тој бил претставник на почитуваната Руска Империја, како де факто водач на Црна Гора, улога за која се нашол лошо подготвен да ја изврши.[27]

Без водството на Шќепан, црногорските кланови набрзо повторно почнале да се караат меѓу себе и да си ги напаѓаат меѓусебните земји, и покрај тоа што Османлиите правеле заканувачки воени подготовки на границите на земјата. Наредбите на Долгоруков да биде одржана стабилноста и да бидат чекани дополнителни руски сили не само што биле игнорирани, туку и огорчени. Долгоруков, исто така, сфатил дека неговиот живот е во опасност; Османлиите му ставиле награда на главата, за која верувал дека Црногорците би можеле да ја најдат привлечна, а имало и неколку венецијански заговори за да го отрујат. Во еден момент, складот со барут во неговиот штаб бил кренат во воздух, нешто што тој дознал дека бил оркестриран од Османлиите во обид да го убијат. Бидејќи се приближувала зимата и тој сè уште немал добиено информации за дополнителни руски сили, Долгоруков на крајот реши едноставно да ја напушти Црна Гора и да се врати во Италија.[27]

Откако обезбедил брод, Долгоруков решил да се приближи до брегот и на тој начин му рекол на кнезот-владика Сава дека има намера да презими во манастирот Бурчеле. Долгоруков сакал да ги задржи своите планови во тајност од кнезот-владика бидејќи знаел дека е во допир со Венецијанците. Сава предложил, бидејќи сакал внимателно да ги следи Русите за да испрати извештаи до Венеција, Долгоруков наместо тоа да може да презими во Савовиот манастир во Стањевиќи. Бидејќи и Стањевиќи бил блиску до брегот, Долгоруков се согласил.[28]

Договорено било заробениот Шќепан тајно да биде префрлен кај Стањевиќи за да не предизвика некакви проблеми. Ноќта на 19 октомври тој бил префрлен таму и откако Долгоруков и неговата придружба го напуштиле Цетиње (и ги оставиле ќелиите нечувани), таму влегла група Црногорци во обид да го спасат Шќепан, но неговата ќелија ја нашле празна. Русите се согласиле да заминат на 24 октомври, но проблемот што да биде сторено со Шќепан, сè уште останал. Долгоруков го повикал Шќепан и го известил дека кривичното дело претставување на Петар III е казниво со смрт.[28] И покрај тоа, тој одлучил да го помилува Шќепан, го направил руски офицер, му дал руска офицерска униформа и службено го назначил за владетел на Црна Гора.[29]

Долгоруков можеби решил да го остави Шќепан на команда бидејќи не сакал Црна Гора да падне во рацете на неспособниот Сава, кој бил сојузник на Венеција.[29] Долгоруков сфатил дека Шќепан покажал способност во управувањето со земјата. За возврат, Шќепан ги водел Русите низ карпестиот и спуштен брег до морето ноќе. Долгоруков подоцна во своите мемоари се сеќава дека: „Навистина ќе паднев во бездна доколку Шќепан Мали, кој бил навикнат на такви места, буквално не ме носеше во своите раце“.[29] Наредниот ден во шест часот наутро Долгоруков и неговата придружба ја напуштиле Црна Гора, за да не се вратат никогаш.[29]

Подоцнежно владеење и смрт

уреди
 
Манастирот Долни (Доњи) Брчели, каде што Шќепан го одржувал својот суд и каде што бил убиен во 1773 година.

Иако затворот донекаде го нарушил неговиот престиж, Шќепан продолжил да биде широко признат како важна личност од страна на Црногорците.[1] Бидејќи Долгоруков си заминал, а Црногорците се чувствувале напуштени од Русите, неговото враќање на власт било добредојдено од народот, кој се навикнал да го слуша, и тој ќе владее уште пет години, до неговата смрт. Тоа што тој не бил Петар III сега изгледало добро; Екатерина Велика повеќе немала причина да се лути на Црногорците и со тоа што Долгоруков го назначил за владетел на земјата, Шќепан сега имал вистински доказ дека неговото владеење било поддржано од Русија.[30]

Шќепан направил одредени подготовки за војна, но никогаш не презел целосна воена кампања против Османлиите.[30] Алексеј Орлов, иако разочаран од Црногорците поради лошиот прием на Долгоруков, ветил дека ќе испрати помош, но никогаш не го сторил тоа, веројатно главната причина за недостигот на ресурси за кампања.[31] Во средината на 1771 година, Шќепан за малку ќе умрел додека лично ја надгледувал изградбата на воен пат низ планините. Тој му демонстрирал на еден од своите војници како да постави нагазна мина, кога таа експлодирала, оставајќи го хендикепиран и слеп на едното око. Од оваа случка до крајот на животот, Шќепан бил носен на луксузна носилка, дарувана од Дубровничката Република. Венецијанските емисари забележале дека тој бил третиран „како да е римски диктатор“.[31]

Исто така во 1771 година, Шќепан го наредил првиот попис во црногорската историја. Службената причина за пописот била подеднакво распределување на залихите на барут и оружје што ги оставил Долгоруков. Во Вир, блиску до Скадарското Езеро, Шќепан наредил изградба на зграда која требало да служи како штаб на руската армија, откако тие пристигнале да им помогнат против Османлиите. Црногорците биле уморни од ветувањата на Шќепан за руска помош. Еден венецијански извештај од октомври 1771 година гласел дека: „Тој им ветуваше веќе некое време дека ќе дојде руска флота со војници и резерви за да ја поддржи кампањата што се преправа дека ја подготвува против турска Албанија, но нивните очекувања досега беа разочарани., и тоа е можеби причината што повеќе не е со истиот висок углед со нив“. [32]

Шќепан многу малку се појавувал во јавноста една година, но неговиот авторитет повторно бил зајакнат во есента 1772 година. По низата неуспешни преговори, повторно избувнала војна меѓу Османлиите и Русија. Русија повторно се заинтересирала за Црна Гора како единствен независен бастион на православието на Балканот. Во октомври, црногорскиот свештеник кој им служел на Русите како наредник мајор во руската армија, Савиќ Барјамовиќ, пристигнал во Црна Гора и ја потврдил руската верба во водството на Шќепан и го повикал народот на земјата да го послуша и да го следи нивниот владетел.[33] Шќепан свикал состанок на црногорските благородници и народ и почнал да презема мерки за зајакнување на неговата влада. Во текот на неговото кратко владеење, Шќепан свикал такви собири дваесет и пет пати. Преку овие средби, Шќепан успеал да ги натера клановите на Црна Гора да ги остварат нивните заеднички потреби. Вкупно 90 смртни казни за ставање крај на одмаздата се евидентирани од него, заедно со исто толку смртни казни за казнување на плачкањето.[33] Смртната казна не постоела во Црна Гора пред да ја воведе Шќепан.[34] За да ја надгледува правдата, тој создал „Суд на дванаесет“ составен од почитувани водачи на кланови, чија задача била да ги шета црногорските области и да се занимава со правдата. Тој дури и соработувал со својот соперник, кнезот-владика Сава, во казнувањето на монасите кои заговарале да ја преорганизираат месната црква. Шќепан успешно склучил мир со Венеција и успеал да го зачува тој мир преку брутално казнување на Црногорците кои ги ограбувале венецијанските земји.[33]

Дали Шќепан на крајот имал намера да води војна против Османлиите не е познато. Во 1773 година, еден од отоманските управници во Албанија, Кара Махмуд-паша, решил да се ослободи од заканата што ја вршела Црна Гора.[33] Кара Махмуд поткупил грчки бегалец од Мореја, кој неодамна стапил во служба на Шќепан како слуга, за да го убие. На 22 септември 1773 година, монасите од манастирот каде што Шќепан го одржувал својот суд,[35] манастирот Долни Брчели,[36] го откриле во неговата спална соба со пресечено грло од уво до уво.[35]

Наследство

уреди
 
Офорт на Стефан Зановиќ (тука под псевдонимот „Кастриото на Албанија“), кој го напишал првиот животопис за Шќепан Мали (објавен во 1784 година) и во еден момент го имитирал починатиот „император“

Шќепан Мали се покажал како еден од најспособните водачи на Црна Гора до своето време.[24] Иако неговото владеење имало малку долгорочни ефекти,[37] неговата административна работа, вклучувајќи го и создавањето на првите вистински извршни органи на централната администрација (контингент од 80 војници), бил важен фактор за забрзување на развојот на Црна Гора во држава.[15] Забележан е и за воведувањето мир и ред во земјата и за создавање на суд на племенски водачи, ефикасно решавајќи ги меѓуплеменските спорови без потреба од борби и крвопролевање.[15]

Приказната на Шќепан понекогаш е повикувана во книжевни и уметнички дела, како и во написи во списанија и весници.[18] Првото дело за Шќепан (француски наслов: Stiepan-Mali, le pseudo Pierre III, Empereur de Russie букв. 'Шќепан Мали, псевдо Петар III, Император на Русија'), објавена во 1784 година, била напишана од црногорскиот писател и авантурист Стефан Зановиќ. Во 2020 година, истражувачот Стефан Трајковиќ Филиповиќ ја опишал книгата на Зановиќ како мистериозна и бизарна публикација.[38] Местото на објавување е нејасно (Зановиќ тврдел дека е објавена во Индија, но Париз или Лондон изгледаат поверојатно), книгата наводно веќе била на петтото издание и Зановиќ се обидел да остане анонимен со тоа што не се потпишал како автор на делото.[38] Во книгата, Зановиќ го опишал Шќепан како енергичен и храбар, но и злонамерен, подготвен на се за да добие моќ.[38] Зановиќ понатаму тврди дека Шќепан патувал во Црна Гора само затоа што верувал дека луѓето таму се доволно наивни да му веруваат.[38] Откако станал водач на земјата, тој наводно владеел како тиранин, строго казнувајќи ги и најмалите прекршоци. Според Зановиќ, Шќепан ги поразил Османлиите и планирал освојувачки експедиции низ целиот Балкан.[38] Зановиќ заклучил дека Шќепан без сомнение бил измамник, подготвен да манипулира со луѓето и да ја искористи вербата на обичните луѓе во чуда за да го постигне она што го сака.[38] Поради богатството на подробности, иако многумина се веројатно измислени, дадени од Зановиќ, можно е тој да се сретнал со Шќепан или да му дал информации од некој што го имал.[39] Зановиќ бил толку вдахнат од Шќепан што во еден момент во 1776 година му пишал на Фридрих Велики од Прусија, тврдејќи дека Зановиќ е Шќепан и тврдејќи дека погрешно било верувано дека е мртов.[39]

Роман заснован на приказната на Шќепан од германскиот автор Карл Херлосон бил објавен во 1828 година. [38] Насловен како Der Montenegrinerhäuptling („Црногорскиот поглавар“), го замислил Шќепан како венецијански офицер по име Стефано Пиколо (што значи „Стефан Малиот“) кој отпатувал во Црна Гора за да го исполни својот сон да стане император. Откако Стефано ја добил довербата на Црногорците, тој објавил дека е Петар III и ја презел власта. Романот на Херлосон вклучува политички интриги во облик на луѓе кои знаеле дека Стефано не е вистинскиот Петар III и се обиделе да го разоткријат и пресврт во облик на Стефано кој сфатил дека никогаш нема да биде вистински император на Русија и на тој начин избрал да ја предаде земјата на Османлиите во замена за моќ. Откако ќе се открие оваа шема, Стефано е заробен и обезглавен.[39]

Српскиот поет, историчар и авантурист Сима Милутиновиќ Сарајлија му посветил неколку страници од својата историја на Црна Гора од 1835 година, „Историја на Црна Гора од памтивек до новото време“ („Историја Црне Горе од искона до новијег времена“), на Шќепан, пишувајќи дека иако жителите на Црна Гора во тоа време сè уште се сеќаваат на Шќепан како кратка период на мир и просперитет, Шќепан бил детска и несериозна личност која дошла на власт преку лаги, пишувајќи дека му недостига сила, способност и пофални лични квалитети. Современикот на Сарајлија, српскиот јазичар и историчар Вук Караџиќ, исто така, посветил неколку страници за Шќепан, во историското дело за Црна Гора од 1837 година, „Црна Гора и Црногорецот: придонес кон знаењето на Европската Турција и на српскиот народ“ (Montenegro und die Montenegriner: ein Beitrag zur Kenntniss der europäischen Türkei und des serbischen Volkes). Караџиќ напишал дека штом почнала да се шири гласината дека Шќепан е Петар III, било невозможно да се запре бидејќи се повеќе Црногорци почнале да веруваат во тоа. Иако неговите казни за кражба и грабеж биле строги, Караџиќ напишал дека народот во сè му бил послушен на Шќепан и дека избрал да заборават дека војната со Отоманската Империја, која речиси ја уништила Црна Гора, била започната поради него.[40]

 
Факсимил од првото издание од 1851 година на драмата Лажниот цар Шќепан Мали од Петар II Петровиќ-Његош, заснован на животот на Шќепан.

Петар II Петровиќ-Његош, кнез-владика на Црна Гора од 1830 до 1851 година, создал драма заснована на приказната на Шќепан, насловена како „Лажниот цар Шќепан Мали “ и објавена во 1851 година. Претставата била засенета од другите дела на Петровиќ-Његош и не била поставена дури во 1969 година во Црногорскиот народен театар. Петровиќ-Његош имал негативно мислење за Шќепан, гледајќи го како лажго и кукавица и му давал изненадувачки маргинална улога како за претстава засновата на неговиот живот. Претставата можеби е подобро да се пристапи како политичка драма која се насочува на самите Црногорци и нивната желба за политичко единство, тема која сè уште била тековна во времето на Петровиќ-Његош, наместо животописна приказна за Шќепан,[41] кој е претставен како израз на оваа желба за единство. Бидејќи Петровиќ-Његош бил кнез-владика на Црна Гора, дел од лозата што накратко ја прекинал Шќепан, тој можеби имал лични причини да го дискредитира лажниот цар.[42]

Црногорскиот писател Стјепан Митров Љубиша напишал животопис за Шќепан, објавена под наслов „Шќепан Мали како што народот вели за заповеда“ во 1868 година. Верзијата на Љубиша на приказната на Шќепан е значително поизрамнета од претходните толкувања и била заснована и на пишан материјал (како што се претходни дела и зачувани современи документи) и на приказни што ги слушнал од постарите генерации Црногорци. Животописот го прикажува Шќепан како мирољубив, праведен, скромен, паметен и љубезен, но и како скитник кој ги искористува лековерните жители на Црна Гора. Љубиша верувал дека Црна Гора би била подобро место доколку Шќепан можел да вложи повеќе време и напор и напишал дека иако земјата страдала поради судирите со Османлиите и Венеција за време на неговото владеење, „не може да се избегне страдањето на патот кон напредокот“.[42]

Покрај неговиот живот и неговото владеење, современите студии за Шќепан Мали во големо мнозинство се насочувале на загадочноста за неговото потекло и намери.[6] За животот на Шќепан биле снимени два филма, од кои првиот бил Лажниот цар [sh] (1955), во режија на Ратко Ѓуровиќ [sh], кој бил и првиот црногорски долгометражен филм. Шќепан е претставен во филмот љубезен и способен и на почетокот не сака да им даде доверба на гласините дека тој е Петар III.[43] Преку темите за интегритет, суверенитет и ред, филмот служи и како политичка алегорија за тензиите помеѓу 1950-тите Југославија и Советскиот Сојуз. Вториот филм, „Човекот кој треба да биде убиен“, 1979 година, исто така, го прикажува Шќепан како позитивен лик. И двата филма вклучуваат фантастични елементи, вклучително и демони, и многу се насочуваат на внатрешните борби на Шќепан, прикажувајќи го како погрешно разбран идеалист и правејќи го него, а не црногорскиот народ што тој го измамил, во жртва.[44]

Шќепан опстојува во културното памтење на Црна Гора и околните земји како формативна фигура на еден бизарен и извонреден период од историјата и како прекин, или можеби дури и нарушување, во инаку конвенционалниот тек на црногорската историја. Тој останува парадоксално запаметен и како идеален владетел и како измамник.[37] Неговото сеќавање делува како загадочност, ја пробива линијата помеѓу фактите и измисленото и продолжува да ги вдахнува книжевните творби.[12] Втората драма заснована на владеењето на Шќепан била објавена во 2002 година, „Лажниот цар Шќепан Мали кој ја владеел Црна Гора од 1766-1773“ на Мирко Коваќ. Претставата на Коваќ го прикажува Шќепан како што го пронашле членовите на црногорската елита кои сакаат да го користат како марионетски владетел за да се збогатат, но Шќепан се покажува изненадувачки способен, воведувајќи ред во земјата. Нараторот на приказната, кој станува чинителски лик во заплетот како што продолжува, носи сведок за да потврди дека Шќепан е Петар Трети, иако на сите им е јасно дека не е, велејќи дека „треба да потврдите... Црногорците веруваат дека тој воскреснал овде, ако воопшто умрел.[11] Во претставата, последните зборови на Шќепан се „Јас умрев, за да останам“ и откако ќе се увери дека царот е мртов, нараторот и се обраќа на публиката, велејќи дека „ништо не се менува како што поминуваат вековите и империите доаѓаат и си одат. Лажните императори, сепак, траат вечно“. Излегувајќи од сцената, нараторот гледа дека телото на Шќепан исчезнало и се прашува дали тој повторно воскреснал.[12]

Забелешки

уреди
  1. ↑ Заменски и како Стефан Скромниот.[4]

Наводи

уреди
  1. ↑ 1,00 1,01 1,02 1,03 1,04 1,05 1,06 1,07 1,08 1,09 1,10 1,11 Filipović 2020, стр. 132.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 Petrovich 1955, стр. 183.
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 3,5 3,6 Petrovich 1955, стр. 185.
  4. ↑ 4,0 4,1 Filipović 2020, стр. 129.
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 5,4 5,5 5,6 Jelavich 1999, стр. 86.
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 6,4 Filipović 2020, стр. 131.
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 7,3 7,4 7,5 Petrovich 1955, стр. 171.
  8. ↑ 8,0 8,1 Petrovich 1955, стр. 172.
  9. ↑ 9,0 9,1 9,2 Petrovich 1955, стр. 169.
  10. ↑ 10,0 10,1 10,2 10,3 Petrovich 1955, стр. 170.
  11. ↑ 11,0 11,1 Filipović 2020, стр. 144.
  12. ↑ 12,0 12,1 12,2 Filipović 2020, стр. 145.
  13. ↑ 13,0 13,1 13,2 13,3 Malešević & Uzelac 2007, стр. 699.
  14. ↑ 14,0 14,1 Petrovich 1955, стр. 173.
  15. ↑ 15,0 15,1 15,2 15,3 15,4 15,5 Rastoder 2003, стр. 117.
  16. ↑ 16,0 16,1 16,2 16,3 16,4 16,5 Petrovich 1955, стр. 174.
  17. ↑ Filipović 2020, стр. 133.
  18. ↑ 18,0 18,1 Filipović 2020, стр. 130.
  19. ↑ Historical symbols, Official Montenegrin web presentation Архивирано на 28 јуни 2010 г.
  20. ↑ 20,0 20,1 20,2 20,3 20,4 Petrovich 1955, стр. 175.
  21. ↑ 21,0 21,1 21,2 21,3 Petrovich 1955, стр. 176.
  22. ↑ Petrovich 1955, стр. 177.
  23. ↑ Petrovich 1955, стр. 178.
  24. ↑ 24,0 24,1 Hatzopoulos 2016, стр. 131.
  25. ↑ 25,0 25,1 25,2 Petrovich 1955, стр. 179–183.
  26. ↑ 26,0 26,1 26,2 Petrovich 1955, стр. 184.
  27. ↑ 27,0 27,1 Petrovich 1955, стр. 186–188.
  28. ↑ 28,0 28,1 Petrovich 1955, стр. 189.
  29. ↑ 29,0 29,1 29,2 29,3 Petrovich 1955, стр. 190.
  30. ↑ 30,0 30,1 Petrovich 1955, стр. 191.
  31. ↑ 31,0 31,1 Petrovich 1955, стр. 192.
  32. ↑ Petrovich 1955, стр. 192–193.
  33. ↑ 33,0 33,1 33,2 33,3 Petrovich 1955, стр. 193.
  34. ↑ Gremaux 1984, стр. 673.
  35. ↑ 35,0 35,1 Petrovich 1955, стр. 194.
  36. ↑ Stevenson 1914, стр. 159.
  37. ↑ 37,0 37,1 Filipović 2020, стр. 143.
  38. ↑ 38,0 38,1 38,2 38,3 38,4 38,5 38,6 Filipović 2020, стр. 134.
  39. ↑ 39,0 39,1 39,2 Filipović 2020, стр. 135.
  40. ↑ Filipović 2020, стр. 136.
  41. ↑ Filipović 2020, стр. 137.
  42. ↑ 42,0 42,1 Filipović 2020, стр. 138.
  43. ↑ Filipović 2020, стр. 139.
  44. ↑ Filipović 2020, стр. 141.

Библиографија

уреди
  • Gremaux, Rene J. M. (1984). „Politics in 19th-Century Montenegro“. Current Anthropology. 25 (5): 673–674. doi:10.1086/203204. (бара претплата)
  • Hatzopoulos, Marios (2016). „Prophetic Structures of the Ottoman-ruled Orthodox Community in Comparative Perspective: Some Preliminary Observations“. Во Kitromilides, Paschalis M.; Matthaiou, Sophia (уред.). Greek-Serbian Relations in the Age of Nation-Building. National Hellenic Research Foundation. ISBN 978-9609538503.
  • Jelavich, Barbara (1999) [1983]. History of the Balkans: Eighteenth and Nineteenth Centuries: Volume I. Cambridge University Press. ISBN 0-521-25249-0.
  • Malešević, Siniša; Uzelac, Gordana (2007). „A Nation-state without the nation? The trajectories of nation-formation in Montenegro“ (PDF). Nations and Nationalism. 13 (4): 695–716. doi:10.1111/j.1469-8129.2007.00318.x.
  • Petrovich, Michael Boro (1955). „Catherine II and a False Peter III in Montenegro“. The American Slavic and East European Review. 14 (2): 169–194. doi:10.2307/3000742. JSTOR 3000742.
  • Rastoder, Šerbo (2003). „A short review of the history of Montenegro“. Во Bieber, Florian (уред.). Montenegro in Transition: Problems of Identity and Statehood. Nomos Verlagsgesellschaft. ISBN 3-8329-0072-1.
  • Filipović, Stefan Trajković (2020). „"Empires of all kinds collapse, but the fake tsars, they last forever." Modern and Contemporary Memories of Tsar Šćepan Mali (1767-1773)“. Во Jordan, Christina; Polland, Imke (уред.). Realms of Royalty: New Directions in Researching Contemporary European Monarchies. Transcript Verlag. ISBN 978-3837645835.
  • Stevenson, Francis Seymour (1914) [1912]. A History of Montenegro. Jarrold & Sons. OCLC 1118526184.

Дополнителна книжевност

уреди
Преземено од „https://mk.wikipedia.org/w/index.php?title=Шќепан_Мали&oldid=5259237“