Старонордиски јазик
Старонордиски јазик — северногермански јазик што го говореле жителите на Скандинавија и колонизираните викиншки територии сè до околу 1300 г.
| Старонордиски | |
|---|---|
| dǫnsk tunga, dansk tunga („дански јазик“), norrœnt mál („нордиски јазик“) | |
| Застапен во | Скандинавија, Шкотска, Ирска, Англија, Велс, Ман, Нормандија, Винланд и Волга, како и местата помеѓу нив |
| Ера | кон XIV век се разделил на разни северногермански јазици |
| Јазично семејство | индоевропско
|
| Писмо | рунско, а потоа латиница |
| Јазични кодови | |
| ISO 639-2 | non |
| ISO 639-3 | non |
 | |
Кон VIII век, пранордискиот јазик се развил во старонордиски, а пак овој почнал да се развива во денешните северногермански јазици кон средината до крајот на XIV век. Во пишан облик, старонордискиот се задржал подлабоко во XV век.[1]
Јазикот се делел на три наречја: источно, западно и гутниско. Западното и источното образувале дијалектен континуум, без остри географски граници помеѓу нив и со значајни мешања на говорите на разни територии.
Исландскиот „Гускин законик“ (Grágás) од XII век вели дека Швеѓаните, Норвежаните, Исланѓаните и Данците говорат еден ист „дански јазик“ (dǫnsk tunga).[2] Западното наречје се нарекувало „нордиски говор“ (norrœnt mál). Од овој јазик се произлезени денешните северногермански јазици (исландскиот, фарскиот, норвешкиот, данскиот и шведскиот), кои се одликуваат со голема мера на заеморазбирливост.
Географска распространетост
уреди Староисландскиот е во суштина истоветен со старонорвешкиот, заедно образувајќи го западното наречје што се говорел и во викиншките населби во Ирска, Шкотска, островот Ман и во норвешките населби во Нормандија.[3] Источното наречје било застапено во Данска, Шведска и во населбите во Русија,[4] Англија и данските населби во Нормандија. Гутнискиот се говорел на островот Готланд и во разни населби на исток. Кон XI век, старонордискиот бил најзастапен јазик во Европа, со говорно подрачје од Винланд на запад до реката Волга на исток. Во Русија најдолго се задржал во Новгород (до XIII век).[4] Присуството на јазикот во Финска е спорно, но познато е дека се говорел во шведските населби во XIII век.
Денешни потомци
уредиСовремените јазици произлезени од старонордискиот се западноскандинавските јазици (исландскиот, фарскиот, норвешкиот и мртвиот јазик норн од Оркниските и Шетландските Острови; од источното наречје произлегле источноскандинавските јазици (данскиот и шведскиот). Норвешкиот е произлезен од западното наречје, но со текот на вековите претрпел големи измени под влијание на источното наречје, особено за време на сојузот Данска–Норвешка.
Од сите нив, во последните илјада години најмалку измени претрпеле исландскиот и фарскиот. Вон сопственото јазично подрачје, старонордискиот извршил влијание и врз англиските дијалекти и низинскиот шкотски, кој содржи многу заемки од старонордискиот. Старонордиски влијанија се среќаваат и во нормандскиот јазик. Исланѓаните можат да читаат и разбираат старонордиски, но изговорот е исто толку изменет како кај другите северногермански јазици.
Старонордиски примеси се забележуваат и кај другите помалку сродни (или несродни) јазици, особено под влијание на нормандските говорим како кај шкотскиот и ирскиот гелски. Рускиот, финскиот и естонскиот имаат низа нордиски заемки: самите поими „Рус“ и „Русија“ потекнуваат од нордиското племе Рус (на фински и естонски, Шведска се нарекува Ruotsi односно Rootsi).
Фонологија
уредиСамогласки
уредиСамогласките се претежно присутни во парови „кратка-долга“. Според стандардниот правопис, долгите се означени со остар акцент. Во средновековните ракописи, долгите самогласки почесто се неозначени, но има и такви означени со акцент или удвојување.
Јазикот имал назализирани варијанти на сите девет самогласни места.[V 1] Се јавувале како алофони на истите пред носни гласови и на местата каде порано постоел носен глас во постар облик на зборот, пред да припои кон соседниот глас. Ако носниот глас се припојува во нагласена самогласка, ова воедно ја прави долга. Носните и усните самогласки се споиле веројатно во XI век во источното наречје.[5]:3 Меѓутоа, оваа разлика важи и денес во дијалектот на Даларна.[5]:4 Усните и носните фонеми на табелата се одделени со точки.
| Предни самогласки | Задни самогласки | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Незаоблени | Заоблени | Незаоблени | Заоблени | |||||
| Високи | i • ĩ | iː • ĩː | y • ỹ | yː • ỹː | u • ũ | uː • ũː | ||
| Средни | e • ẽ | eː • ẽː | ø • ø̃ | øː • ø̃ː | o • õ | oː • õː | ||
| Ниски/Полуниски | ɛ • ɛ̃ | ɛː • ɛ̃ː | œ • œ̃ | a • ã | aː • ãː | ɔ • ɔ̃ | ɔː • ɔ̃ː | |
Напомена: Ниските/полуниски самогласки може да се означат и поинаку:
- /æ/ = /ɛ/
- /ɒ/ = /ɔ/
- /ɑ/ = /a/
Некаде околу XIII век, Ǫ (/ɔ/) се споило со Ø или O во сите говори освен староданскиот. Во исландскиот, сите Ǫ се споиле со Ø. Кај староисландскиот, спојувањата се Œ > Æ и Ę > E.
| Предни самогласки | Задни самогласки | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Незаоблени | Заоблени | Незаоблени | Заоблени | |||||
| Високи | i | iː | y | yː | u | uː | ||
| Средни | e | eː | ø | øː | o | oː | ||
| Ниски/Полуниски | ɛ | ɛː | a | aː | ||||
Согласки
уредиСтаронордискиот имал шест избувни фонеми. Од нив, /p/ ретко се среќава на почетокот на зборот, а /d/ и /b/ не се јавуваат помеѓу самогласки освен во сложенки (на пр. veðrabati), бидејќи струјните алофони на прагерманскиот јазик (на пр. *b *[β] > [v] помеѓу самогласки). Фонемата /ɡ/ се остварува како [ɡ] по n или друго g, а како [k] пред /s/ и /t/ (едначење по звучност). Според некои, во внатрешноста на зборовите гласот се остварува како звучната заднонепчена струјна согласка [ɣ], а според други станува таков помеѓу самогласки (а инаку е [ɡ]).[6][7] Гласот /ʀ/ од источното наречје бил врвнојазична согласка чија положба не се знае точно, бидејќи е реконструиран како преднонепчена шушкава согласка[5]:2. Води потекло од прагерманското /z/, за најпосле да се развие во /r/, каков што веќе бил во западното старонордиско наречје.
| Уснени | Забни | Венечни | Задно- венечни |
Предно- непчени |
Задно- непчени |
Уснено- заднонеп. |
Гласилни | |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Избувни | p b | t d | k ɡ | |||||
| Носни | m | n | (ŋ) | |||||
| Струјни | f (v) | θ (ð) | s | (ɣ) | h | |||
| Трепетни | r | |||||||
| Приближни | ʀ | j | w | |||||
| Странична прибл. | l |
Акцентот паѓа на основата на зборот.
Граматика
уредиСтаронордискиот бил умерено збороизменителен јазик со висок степен на измена кај именките и глаголите. Највеќето врзани морфеми се задржани во современиот исландски, особено во однос на падежите кај именките, додека пак денешниот норвешки има поаналитичка структура.
Род
уредиСтаронордискиот имал три рода – машки, женски и среден. Како и во македонскиот, придавките и заменките одговарале на родот на дадената именка (на пр. „heill maðr!“ но, „heilt barn!“)
Сите зборови од среден род биле истоветни во номинатив и акузатив,[8] и сите зборови од женски род множина биле истоветни во номинатив и акузатив.[9]
Морфологија
уредиИменките, придавките и заменките имале четири падежи — номинатив, акузатив, генитив и датив во еднина и множина. Придавките и заменките воедно се менувале според трите рода. Некои заменки (прво и второ лице) имале и двоина. Генитивот се користел партитивно и честопати во сложенките и кенинзите, како во „Урдов бунар“ (Urðarbrunnr) и „Препирката на Локи“ (Lokasenna).
Секој род има неколку класи на именки. Следи пример за „силни“ парадигми:
|
|
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Покрај овие примери, постоеле повеќе „слаби“ парадигми, што се одликувале со многу повисок степен на синкретизам помеѓу случаите, т.е. немале толкав број разни облици како „силните“.
Членот се ставал како наставка, исто како во македонскиот. Така, имаме: troll („трол“) – trollit („тролот“), hǫll („аула“) – hǫllin („аулата“), armr („рака“) – armrinn („раката“). Во прво време членот бил посебен, а станал дел од зборот дури во подоцнежниот период на јазикот (повторно, исто како во македонскиот).
Пишани дела
уреди| „Старонордиски ракописи“ на Ризницата ? |
Најраните писмени наоди од старонордискиот јазик се врежаните руни од VIII век. Руните продолжиле да се користат сè до XV век (а во некои делови на Шведска дури до XIX век). Со христијанизацијата во XI век, воведена е латиницата. Најстариот латиничен текст датира од средината на XII век. Подоцна во јазикот се развило големо и разновидно книжевно творештво, единствено од тој вид во Европа. Најголемиот дел од зачуваните дела се напишани во Исланд. Најпознати од нив се нордиските саги, исландските саги и митолошкото народно творештво, но постои и значаен корпис од верска литература, преводи на дворски романси, класична митологија и Стариот завет, како и учебни материјали, граматички расправи и голем број на писма и службени документи.[10]
Однос со денешните скандинавски јазици
уреди| Прагерманско потекло |
Простонароден старонордиски |
Старо- исландски |
Современ исландски |
Современ фарски |
Современ шведски |
Пример |
|---|---|---|---|---|---|---|
| a | a ⟨a⟩ | a | a(ː) | a/ɛaː | a/ɑː ⟨a⟩ | Ic land /lant/?, Fa land /lant/ „земја“; dagur Ic /daɣʏr/, Fa /tɛaːvʊɹ/ „ден“ |
| æː | aː ⟨á⟩ | aː | au(ː) | ɔ/ɔaː | ɔ?/oː ⟨å⟩ | láta Ic [lauːta], Fa [lɔɑːʰta] „пушта“ |
| aː (+i-mut) | ɛː ⟨æ⟩ | ɛː | ai(ː) | a/ɛaː | ɛ/ɛː ⟨ä⟩ | mæla Ic [maiːla], Fa [mɛaːla] „зборува“ |
| a (+i-mut) | ɛ ⟨ę⟩ | e ⟨e⟩ | ɛ(ː) | ɛ/eː | menn Ic/Fa [mɛnː] „мажи“ | |
| e | e ⟨e⟩ | |||||
| eː | eː ⟨é⟩ | eː | jɛ(ː) | a/ɛaː ⟨æ⟩ | ||
| i | i ⟨i⟩ | i | ɪ(ː) | ɪ/iː | ɪ/iː ⟨i⟩ | Ic kinn [cɪnː] Fa kinn [t͡ʃʰɪnː] „брада“ |
| iː | iː ⟨í⟩ | iː | i(ː) | ʊɪ(ː) | ||
| a (+u/w-mut) | ɔ ⟨ǫ⟩ | ɔ | ø > œ(ː) ⟨ö⟩ | œ/øː ⟨ø⟩ | ||
| aː (+u-mut) | ɔː ⟨ǫ́⟩ | ɔː | aː > au(ː) ⟨á⟩ | ɔ/ɔaː ⟨á⟩ | Fa nátt [nɔʰtː], tá [tʰɔɑː] | |
| u (+a-mut) | o ⟨o⟩ | o | ɔ(ː) | ɔ/oː | ||
| oː | oː ⟨ó⟩ | oː | ou(ː) | œ/ɔuː | ʊ/u: ⟨o⟩ | bók Ic /bouk/, Fa [pɔuk], Sw bok /buːk/ „книга“ |
| u | u ⟨u⟩ | u | ʏ(ː) | ʊ/uː | ɵ/ʉː? ⟨u⟩ | |
| uː | uː ⟨ú⟩ | uː | u(ː) | ʏ/ʉuː | hús Ic /huːs/, Fa [hʉuːs] „куќа“ | |
| a (+i-mut +w-mut) | œ ⟨ø₂⟩ | ø | ø > œ(ː) ⟨ö⟩ | œ/øː ⟨ø⟩ | ||
| e (+u/w-mut) | ø ⟨ø₁⟩ | |||||
| oː (+i-mut) | øː ⟨œ⟩ | øː | ɛː > ai(ː) ⟨æ⟩ | |||
| u (+i-mut), i (+w-mut) | y ⟨y⟩ | y | ɪ(ː) | ɪ/iː | ʏ/y:? ⟨y⟩ | |
| uː (+i-mut) | yː ⟨ý⟩ | yː | i(ː) | ʊɪ(ː) | ||
| au | au ⟨au⟩ | au | øɪ(ː) | ɛ/ɛɪː ⟨ey⟩ | ɔ/ø: ⟨o⟩/⟨ö⟩ | Ic tvau /tvøɪː/, Fa tvey /tvɛɪː/ „два“ |
| ai | ɛi ⟨ei⟩ | ɛi | ei(ː) | aɪ(ː) | ?/e: ⟨e⟩ | |
| ai (+w-mut), au (+i-mut) | øy ⟨ey⟩ | øy[11] | ei(ː) | ɔɪ(ː) ⟨oy⟩ |
Поврзано
уреди- Пранордиски јазик — скандинавско наречје на прагерманскиот јазик, предок на старонордискиот
- Старошведски јазик
- Старогутниски јазик
- Старонорвешки јазик
Белешки
уреди- ↑ Torp, Arne, Lars S. Vikør (1993)
- ↑ или dansk tunga според источното наречје
- ↑ A. J. Johnson Company, Johnson's universal cyclopedia: a new edition, стр. 336, 337, 338; 1895 D. Appleton and company & A. J. Johnson company
- ↑ 4,0 4,1 Article Nordiska språk, section Historia, subsection Omkring 800–1100, во Nationalencyklopedin (1994).
- ↑ 5,0 5,1 5,2 The Nordic Languages; 202. The typological development of the Nordic languages I: Phonology. 1. Proto-Nordic: 1853. 2. Common Nordic: 1855. 3. Old East Nordic: 1856, 1859. 4. Old West Nordic: 1859
- ↑ Orrin W. Robinson, Old English and Its Closest Relatives, pg. 83
- ↑ Henry Sweet, An Icelandic Primer (1895) стр. 5
- ↑ Старонордиски за почетници: Граматички прирачник: Именки од среден род Архивирано на 4 октомври 2011 г. (англиски)
- ↑ Старонордиски за почетници: Граматички прирачник - Именки од женски род Архивирано на 4 октомври 2011 г. (англиски)
- ↑ Погл. на пр. O'Donoghue 22–102.
- ↑ M. Schulte. "Phonological developments from Old Nordic to Early Modern Nordic I: West Scandinavian." The Nordic languages vol. 2 стр. 1081-1096. Monophthongization: стр. 1082; /øy/: стр. 1082; Reduced vowels: стр. 1085
Cleasby-Vigfússon:
- ↑ Вовед во буквата A (англиски)
Наводи
уреди- Cleasby, Richard. Vigfússon, Guðbrandur. An Icelandic-English Dictionary. Oxford: Clarendon Press, (1874). @: Проект „Германски лексикон“ (слики, текст). Google Книги (images)
- Gutasagan, Lars Aronsson, ed. Проект Рунеберг (1997), Facing Text Translation by Peter Tunstall
- Harbert, Wayne. The Germanic Languages. Cambridge: Cambridge University Press (2007)
- Haugan, Jens. Right Dislocated 'Subjects' in Old Norse (Working Papers in Scandinavian Syntax Number 62. 1998) „WPSS“. Norms.uit.no. Архивирано од изворникот на 2011-07-24. Посетено на 2 мај 2010.
- Haugen, Einar (1950). „First Grammatical Treatise. The Earliest Germanic Phonology“. Language. 26 (4): 4–64. doi:10.2307/522272.
- Iversen, Ragnvald. Norrøn Grammatikk, Aschehoug & Co., Oslo 1961.
- Lass, Roger. Old English: A Historical Linguistic Companion. Cambridge: Cambridge University Press, (1993)
Надворешни врски
уреди| Викимедииниот Инкубатор испробува Википедија на старонордиски јазик |
- Хејмскрингла — материјали за старонордискиот јазик
- Старонордиски за почетници
- Викиншки јазик - учење на старонордиски, руни и исландски саги Архивирано на 25 ноември 2014 г.
|
Статијата „Старонордиски јазик“ е избрана статија. Ве повикуваме и Вас да напишете и предложите избрана статија (останати избрани статии). |