Википедија

Ефес

Ефес [1] грчки: Ἔφεσος, транслит.. Éphesos; турски: Efes; во крајна линија може да потекнува од хетитски) — град во Античка Грција кој се наоѓал на брегот на Јонија, на 3 километри југозападно од денешен Селчук во провинцијата Измир, Турција. Ефес бил изграден во 10 век п.н.е. на местото Апаса, поранешна престолнина Арзаван, од страна на атичките и јонските грчки колонисти. За време на класичната грчка ера, тој бил еден од дванаесетте градови кои биле членови на Јонската лига. Градот паднал под контрола на Римската Република во 129 п.н.е.

Ефес
Ἔφεσος (Éphesos)
Efes
Покривот на библиотеката на Целс се урнал, но неговата голема фасада е сè уште недопрена.
Грешка во Lua во Модул:Location_map, ред 411: Malformed coordinates value
МестоСелчук, Измир, Турција, Западна Азија
ОбластЈонија
Координати37°56′28″N 27°20′31″E / 37.94111° СГШ; 27.34194° ИГД / 37.94111; 27.34194
ВидСтарогрчка населба
Дел одЗападна Азија
ПовршинаЅид: 415 ha (1,030 acres)
Occupied: 224 ha (550 acres)
Историја
ГрадителАтички и Јонски Грци
Изграденo10 век п.н.е.
Напуштено15 век п.н.е.
РаздобјеМрачен грчки век до Доцен среден век
Белешки за наоѓалиштето
Ископување1863–1869, 1895
АрхеолозиЏон Вуд и Ото Бендорф
Порталmuze.gov.tr/en/museums/ephesus-archaeological-site Уредете го ова на Википодатоците
Светско наследство на УНЕСКО
КритериумCultural: iii, iv, vi
Навод1018
Запис2015 (XXXIX заседание)
Површина662.62 ha
Преоден појас1,246.3 ha

Градот во своето време бил познат по блискиот храм на Артемида (завршен околу 550 година п.н.е.), која е означена како едно од седумте чуда на античкиот свет.[2] Неговите многу монументални градби ја вклучувале Библиотеката на Целс и театарот способен да собере 24.000 гледачи.[3]

Ефес бил град примател на едно од посланијата на Павле; една од седумте цркви во Азија на која се зборува во Книгата на Откровението;[4] Евангелието по Јован можеби било напишано таму;[5] и тоа било место на неколку христијански собори од 5 век. Градот бил уништен од Готите во 263 година. Иако подоцна бил обновен, неговата важност како трговски центар опаднала бидејќи пристаништето полека било засипано од реката Кучукмендерес. Во 614 година, градот делумно бил уништен од земјотрес.

Денес, урнатините на Ефес се омилена меѓународна и локална туристичка атракција, достапни од аеродромот Аднан Мендерес и од туристичкиот град Кушадаси. Во 2015 година, урнатините биле прогласени за светско наследство на УНЕСКО.

Историја

уреди

Неолитско доба

уреди

Луѓето почнале да ја населуваат областа околу Ефес во неолитот (околу 6000 година п.н.е.), како што покажуваат доказите од ископувањата во блискиот höyük (вештачки могили познати како раскажувања) на Арваља и Чукуричи.[6][7]

Бронзено доба

уреди

Ископувањата во последните години откопале населби од раното бронзено време на ридот Ајасулук. Според Хетитските извори, главниот град на кралството Арзава (друга независна држава во Западна и Јужна Анадолија/Мала Азија [8] ) бил Апаса (или Абаса), а некои научници сугерираат дека ова е истото место кое Грците подоцна го нарекле Ефес.[9][10][11] Во 1954 година, гробница од микенскиот период (1500–1400 година п.н.е.), кој содржел керамички садови, бил откриен во близина на урнатините на базиликата Свети Јован.[12] Ова бил периодот на микенската експанзија, кога Ахајците почнале да се населуваат во Мала Азија, процес што продолжил во 13 век п.н.е. Имињата Апаса и Ефес се смета дека се сродни,[13] а неодамна пронајдените натписи се смета дека точно ги означуваат местата во записот на Хетитите.[14][15]

Период на грчки миграции

уреди
 
Место на храмот на Артемида во градот Селчук, во близина на Ефес.

Ефес бил основан како атичко-јонска колонија во 10 век п.н.е. на рид (денес познат како ридот Ајасулук), на три километри од центарот на античкиот Ефес (како што е потврдено со ископувањата на Селџучкиот замок во текот на 1990-тите). Митски основач на градот бил принцот од Атина по име Андроклос, кој морал да ја напушти својата земја по смртта на неговиот татко, кралот Кодрос. Според легендата, тој го основал Ефес на местото каде што пророштвото на Делфи станало реалност („Риба и свиња ќе ви го покажат патот“). Андроклос ги истерал повеќето од домородните кариски и лелегски жители на градот и го обединил својот народ со останатите. Тој бил успешен војник и како крал можел да ги приклучи дванаесетте градови на Јонија заедно во Јонската лига. За време на неговото владеење градот почнал да напредува. Загинал во битка против Каријците кога ѝ помогнал на Приена, друг град од Јонската лига.[16] Андроклос и неговото куче се прикажани на фризот на храмот на Адријан, кој датира од 2 век. Подоцна, грчките историчари како Павсанија, Страбон и Херодот и поетот Калинос ја пренамениле митолошката основа на градот на Ефос, кралицата на Амазоните.

Грчката божица Артемида и големата анадолска божица Кибела биле идентификувани заедно како Артемида од Ефес. Многуградата „Госпоѓа од Ефес“, идентификувана со Артемида, била почитувана во храмот на Артемида, едно од седумте светски чуда и најголемата градба на античкиот свет според Павсаниј (4.31.8). Павсаниј споменува дека храмот бил изграден од Ефес, син на речниот бог Кајструс,[17] пред доаѓањето на Јонците. Од оваа структура, едвај останала трага.

Се смета дека античките извори укажуваат дека постарото име на местото било Алопе (старогрчки: Ἀλόπη).[18]

Архаичен период

уреди
 
Улична сцена на археолошките ископувања во Ефес.

Околу 650 п.н.е., Ефес бил нападнат од Кимеријците кои го срамниле градот, вклучувајќи го и храмот на Артемида. Откако Кимеријците биле протерани, градот бил управуван од низа тирани. По бунтот на народот, со Ефес управувал совет. Градот повторно напредувал под ново владеење, продуцирајќи голем број важни историски личности како што се елегичниот поет Калин [19] и јамбискиот поет Хипонакс, филозофот Хераклит, големиот сликар Пархасиј, а подоцна и граматичарот Зенодотос и лекарите Соран и Руф.

 
Монета од електрум од Ефес, 620–600 п.н.е. Аверс: преден дел на елен.

Околу 560 година п.н.е., Ефес бил освоен од Лидијците за време на кралот Крез, кој, иако суров владетел, се однесувал со почит кон жителите, па дури и станал главниот виновник кој наредил обнова на храмот на Артемида.[20] Неговиот потпис е пронајден на основата на една од столбовите на храмот (денес е изложен во Британскиот музеј). Крез го натерал населението од различните населби околу Ефес да се прегрупираат (синоикизмос) во близина на храмот на Артемида, проширувајќи го градот.

Подоцна во истиот век, Лидијците под водство на Крез ја нападнале Персија. Јонците ја одбиле понудата за мир од Кир Велики, наместо тоа застанале на страната на Лидијците. Откако Персијците го победиле Крез, Јонците се понудиле да склучат мир, но Кир инсистирал тие да се предадат и да станат дел од неговото кралство.[21] Тие биле поразени од командантот на персиската војска Харпагос во 547 година година п.н.е. Персијците потоа ги вклучиле грчките градови од Мала Азија во составот на Ахеменидското Царство. Тие градови тогаш биле управувани од сатрапи.

Ефес ги заинтригира археолозите бидејќи за архајскиот период нема дефинитивна локација за населбата. Постојат бројни места кои укажуваат на движење на населба помеѓу бронзеното доба и римскиот период, но замолчувањето на природните пристаништа, како и движењето на реката Кајстер значело дека локацијата никогаш не останала иста.

Класичен период

уреди

 

 
Статуа на Артемида, 1 век од нашата ера, Археолошки музеј Ефес
 
Дамата од Ефес, 2 век од нашата ера, Археолошки музеј Ефес

Ефес продолжил да напредува, но кога биле зголемени даноците за време на Камбиз II и Дариј, Ефесјаните учествувале во Јонското востание против персиската власт во битката кај Ефес (498 п.н.е.), настан кој ги поттикнал грчко-персиските војни. Во 479 година п.н.е., Јонците, заедно со Атина, успеале да ги истераат Персијците од бреговите на Мала Азија. Во 478 година п.н.е, јонските градови со Атина влегле во Делската лига против Персијците. Ефес не придонел со бродови, туку дал финансиска поддршка.

За време на Пелопонеската војна, Ефес најпрво станал сојузник на Атина [22] но во подоцнежна фаза, наречена Декелеска војна или Јонска војна, застанал на страната на Спарта, која исто така ја добила поддршката од Персијците. Како резултат на тоа, владеењето над градовите Јонија повторно и било отстапено на Персија.

Овие војни не влијаеле многу на секојдневниот живот во Ефес. Ефесјаните биле изненадувачки современи во нивните општествени односи:[23] дозволиле странците да се интегрираат и образованието било многу ценето. Во подоцнежните времиња, Плиниј Постариот спомнал дека видел во Ефес претстава на божицата Дијана од Тимарете, ќерка на сликар.[24]

Во 356 година, Храмот на Артемида, според легендата, бил запален од Херострат. Жителите на Ефес веднаш почнале да го обновуваат храмот, па дури и планирале поголем и поголем од оригиналот.

Хеленистички период

уреди
 
Историска карта на Ефес, од Мајеровиот енциклоедиски речник, 1888 година

Кога Александар Македонски ги поразил персиските сили во битката кај Граник во 334 година п.н.е., биле ослободени грчките градови од Мала Азија. Проперсискиот тиранин Сирпакс и неговото семејство биле каменувани до смрт, а Александар бил срдечно пречекан кога триумфално влегол во Ефес. Кога Александар видел дека храмот на Артемида сè уште не е завршен, предложил да го финансира и да го испише неговото име на предната страна. Но, жителите на Ефес не се согласувале, тврдејќи дека не одговара еден бог да му изгради храм на друг бог. По смртта на Александар во 323 г п.н.е., Ефес во 290 година п.н.е. потпаднал под власта на еден од генералите на Александар, Лизимах.

Како што реката Кајстер (грч. име Κάϋστρος) го засипувало старото пристаниште, мочуриштата што настанале предизвикале маларија и многу смртни случаи меѓу жителите. Лизимах ги принудил луѓето да се преселат од античката населба околу храмот на Артемида до денешното место на два километри, кога кралот како последна мерка го поплавил стариот град блокирајќи ја канализацијата.[25] Новата населба официјално била наречена Арсиноеа ( старогрчки: Ἀρσινόεια[26] или Ἀρσινοΐα [27] ) или Арсиное (Ἀρσινόη),[28][29] по втората сопруга на кралот, Арсино II од Египет. Откако Лизимах ги уништил блиските градови Лебедос и Колофон во 292 година п.н.е., ги преселил нивните жители во новиот град.

Ефес се побунил по предавничката смрт на Агатокле, давајќи му можност на хеленистичкиот крал на Сирија и Месопотамија Селевк I Никатор да го отстрани и убие Лизимах, неговиот последен ривал, во битката кај Курапедион во 281 година година п.н.е. По смртта на Лизимах, градот повторно го добил името Ефес.

Така Ефес станал дел од Селевкидското Царство. По убиството на кралот Антиох II Теос и неговата египетска сопруга во 246 г п.н.е., фараонот Птоломеј III го нападнал Селевкидското Царство и египетската флота го освоила брегот на Мала Азија. Ефес бил предаден од неговиот гувернер Софрон во рацете на Птоломејците кои владееле со градот половина век до 197 г. п.н.е.

Селевкидскиот крал Антиох III Велики се обидел да ги врати грчките градови во Мала Азија и повторно го освоил Ефес во 196 година п.н.е., но тој потоа влегол во судир со Рим. По серија битки, тој бил поразен од Сципион Азијатски во битката кај Магнезија во 190 година. п.н.е. Како резултат на последователниот договор од Апамеја, Ефес потпаднал под власта на Евмен II, аталидскиот крал на Пергамон, (владеел 197-159 г. п.н.е.). Кога неговиот внук Атал III починал во 133 година п.н.е. без свои машки деца, тој го оставил своето кралство на Римската Република, под услов градот Пергамон да биде слободен и автономен.

Класичен римски период (129 п.н.е.–395 н.е.)

уреди
 
Храмот на Адријан

Ефес, како дел од кралството Пергамон, станал поданик на Римската Република во 129 п.н.е. по задушувањето на бунтот на Евмен III.

 
Театарот на Ефес со пристаништето и улица. Поради античко и последователно уништување на шумите, прекумерно пасење (најчесто од стада кози), ерозија и деградација на почвата, брегот на Медитеранот денес е 3-4 метри подалеку од локацијата, седиментот ја наполнил рамнината и брегот. Во позадина може да се видат калливите остатоци од поранешното пристаниште, неплодните ридски гребени и грмушките.
 
Резба во камен на божицата Ника

Градот го почувствувал римското влијание одеднаш; даноците значително се зголемиле, а богатствата на градот биле систематски ограбувани. Оттука во 88 година Ефес го пречекал Архелај, генерал на Митридат, крал на Понт, кога ја освоил Азија (римско име за западна Анадолија). Од Ефес, Митридат наредил да се убие секој римски граѓанин во провинцијата, што довело до т.н. Азиска вечера, колење на 80.000 римски граѓани во Азија или било кое лице кое зборувало со латински акцент. Многумина живееле во Ефес, а статуите и спомениците на римските граѓани во Ефес исто така биле уништени. Но, кога виделе колку лошо се однесувал со жителите на Хиос од Зенобиј, генерал на Митридат, тие одбиле да влезат во неговата војска. Зенобиј бил поканет во градот да го посети Филопомен, таткото на Мониме, омилената сопруга на Митридат и надгледникот на Ефес. Бидејќи луѓето не очекувале ништо добро од него, го фрлиле во затвор и го убиле. Митридат се одмаздил и нанел страшни казни. Сепак, грчките градови добиле слобода и неколку суштински права. Ефес за кратко време станал самоуправен. Кога Митридат бил поразен во Првата митридатска војна од римскиот конзул Луциј Корнелиј Сула, Ефес се вратил под римска власт во 86 година п.н.е. Сула наметнал огромна отштета, заедно со пет години заостанати даноци, што ги оставил азиските градови во големи долгови уште долго време.[30]

Кралот Птоломеј XII Авлет од Египет се повлекол во Ефес во 57 година п.н.е.[31]

Марко Антониј бил пречекан од Ефес во периодите кога бил проконзул [32] и во 33 п.н.е. со Клеопатра кога ја собрал својата флота од 800 бродови пред битката кај Акциум со Октавиј.[33]

Кога Август станал цар во 27 година п.н.е., најважната промена била кога тој го направил Ефес за главен град на проконзуларната Азија (која ја покривала западна Мала Азија) наместо Пергам. Ефес потоа влегол во период на просперитет, станувајќи и седиште на гувернерот и главен трговски центар. Според Страбон, по важност и големина бил втор само по Рим.[34]

Градот и храмот биле уништени од Готите во 263 година. Ова го означило падот на раскошот на градот. Меѓутоа, царот Константин Велики обновил голем дел од градот и подигнал нови јавни бањи.

Римското население

уреди
 
„Куќите со тераса“ во Ефес, кои покажуваат како живееле богатите за време на римскиот период. На крајот, пристаништето се залепило, а градот ги загубил своите природни ресурси.

До неодамна, населението на Ефес во римско време се проценувало на 225.000 луѓе според Бротон. Поновите проучувања ги сметаат овие проценки како нереални. Ваквата голема проценка би барала густина на населеност видена единствено во неколку антички градови или обемна населба надвор од градските ѕидини. Тоа би било невозможно во Ефес поради планинските венци, крајбрежјето и каменоломите што го опкружувале градот.

Се проценува дека ѕидот на Лизимах опфаќа површина од 1.030 арки. Не целата оваа област била населена поради јавните згради и простори во центарот на градот и стрмната падина на планината Булбул Даги, која била оградена со ѕид. Лудвиг Бурхнер ја проценил оваа област со ѕидовите на 1000 хектари. Џером Марфи-О'Конор користи проценка од 345 хектари за населеното земјиште или 835 хектари (Мерфи го цитира Лудвиг Бурхнер). Тој го цитира Џосија Расел користејќи 832 хектари и Стариот Ерусалим во 1918 година како мерило го проценува населението на 51.068 на 148,5 лица по хектар. Користејќи 510 лица по хектар, тој пристигнува на население помеѓу 138.000 и 172.500.[35] Џ.В. Хансон проценил дека населениот простор е помал, на 224 хектари. Тој тврдел дека густината на населеност од 150~250 луѓе по хектар, кои се пореални, што дава опсег од 33.600–56.000 жители. Дури и со овие многу пониски проценки на населението, Ефес бил еден од најголемите градови во римската Мала Азија, рангирајќи го како најголем град по Сард и Александрија Троада. Хансон и Ортман (2017) [36] проценуваат дека населената област била 263 хектари и нивниот демографски модел дава проценка од 71.587 жители, со густина на населеност од 276 жители по хектар. Спротивно на тоа, Рим во рамките на ѕидините опфатил 1.500 хектари и над 400 изградени хектари останале надвор од Аврелискиот ѕид, чија изградба започнала во 274 г. н.е. и завршила во 279 г н.е., вкупната населена површина плус јавните простори внатре во ѕидовите се состоела од околу 1.900 хектари. Царскиот Рим имал население кое се проценува на помеѓу 750.000 и еден милион (моделот на Хансон и Ортман (2017) [36] дава проценка од 923.406 жители), што подразбира густина на населеност од 395 до 526 жители по хектар, вклучувајќи ги и јавните простори.

Византиски римски период (395–1308)

уреди

Ефес останал најважниот град на Византиското Царство во Азија по Цариград во 5 и 6 век.[37] Царот Флавиј Аркадиј го подигнал нивото на улицата помеѓу театарот и пристаништето. Базиликата Свети Јован била изградена за време на владеењето на царот Јустинијан I во 6 век.

Ископувањата во 2022 година покажуваат дека големи делови од градот биле уништени во 614/615 година од воен судир, најверојатно за време на војната со Персија, што иницирало драстичен пад на населението и животниот стандард на градот.[38]

Значењето на градот како трговски центар дополнително се намалило како пристаниште, денес 5 километри во внатрешноста на земјата, кога полека била засипана од реката (денес, Кучук Мендерес) и покрај постојаното копање во текот на историјата на градот.[39] Загубата на пристаништето предизвикало Ефес да го изгуби пристапот до Егејското Море, што било важно за трговијата. Луѓето почнале да ја напуштаат низината на градот кон околните ридови. Урнатините на храмовите биле користени како градежни блокови за нови домови. Мермерните скулптури биле мелени во прав за да се направи вар за гипс.

Ограбувањето од страна на Арапите најпрво во 654-655 година од страна на калифот Муавија I, а подоцна во 700 и 716 година дополнително го забрзало опаѓањето.

Кога Турците Селџуци го освоиле Ефес во 1090 година,[40] тоа претставувало мало село. Византијците ја продолжиле контролата во 1097 година и го смениле името на градот во Агиос Теологос. Тие ја задржале контролата над регионот до 1308 година. Крстоносците кои минувале низ него биле изненадени што постоело само мало село, наречено Ајасалук, каде што очекувале раздвижен град со големо пристаниште. Дури и храмот на Артемида бил целосно заборавен од локалното население. Крстоносците од Втората крстоносна војна се бореле со Селџуците веднаш надвор од градот во декември 1147 година.

Предосманлиски период (1304–1390)

уреди
 
Иса-беговата џамија изградена во 1374–75 година е еден од најстарите и највпечатливите остатоци од анадолските бејлици.

На 24 октомври 1304 година, градот му се предал на Саса-бег, турски воен водач на кнежевството Ментешогулари. Сепак, спротивно на условите за предавање, Турците ја ограбиле црквата Свети Јован и го депортирале поголемиот дел од локалното население во Тиреја, Грција. За време на овие настани, многу од преостанатите жители биле масакрирани.[41]

Набргу потоа, Ефес бил отстапен на кнежевството Ајдиниди кое стационирало моќна морнарица во пристаништето Ајасулуг (денешен Селчук, веднаш до Ефес). Ајасолук станал важно пристаниште, од кое биле организирани пиратски напади во околните христијански региони, и официјални од државните и приватните.[42]

Градот повторно знаел за краток период на просперитет во текот на 14 век под овие нови селџучки владетели. Тие додале важни архитектонски дела како Иса-бегова џамија, карвансари и турски бањи (хамам).

 
Урнатините на бањите во Ефес, од Лујци Мајер

Османлиски период

уреди

Ефесјаните биле инкорпорирани како вазали во Отоманското Царство за прв пат во 1390 година. Централноазискиот воен лидер Тамерлан ги поразил Османлиите во Анадолија во 1402 година, а османлискиот султан Бајазит I умрел во заробеништво. Регионот бил вратен на анадолските бејлици. По период на немири, регионот повторно бил инкорпориран во Отоманското Царство во 1425 година.

Ефес бил целосно напуштен до 15 век. Блискиот Ајасулуг (Ајасолук е расипана форма на првобитното грчко име [43] ) бил турцизиран во Селчук во 1914 година.

Ефес и христијанството

уреди
 
Проповедта на Свети Павле во Ефес, Евсташ Ле Суер, 1649 година

Ефес бил важен центар за раното христијанство од 50-тите години од нашата ера. Од 52-54 н.е., апостол Павле живеел во Ефес, работејќи со собранието и очигледно организирајќи мисионерска активност во заднината.[44] Првично, според Дела на апостолите, Павле присуствувал во еврејската синагога во Ефес, но по три месеци се разочарал од тврдоглавоста на некои од Евреите и ја преселил својата база во училиштето на Тиран.[45] Библискиот коментар на Џејмисон-Фосет-Браун ги потсетува читателите дека неверувањето на „некои“ (грчки: τινες) имплицирало дека „другите, веројатно голем број, верувале“ [46] и затоа мора да постоела заедница на еврејски христијани во Ефес. Павле вовел околу дванаесет мажи во „крштевањето со Светиот Дух“ кои претходно само го доживеале крштевањето на Јован Крстител.[47] Подоцна, еден сребреник по име Деметриос поттикнал толпа против Павле, велејќи дека тој ја загрозувал егзистенцијата на оние што прават сребрени светилишта на Артемида.[48] Деметриос во врска со храмот на Артемида споменува некој предмет (можеби слика или камен) „паднат од Зевс“. Помеѓу 53 и 57 година Павле го напишал Првото послание кон Коринтјаните од Ефес (најверојатно од „Павлевата кула“ во близина на пристаништето, каде што бил затворен кратко време).Подоцна, Павле го напишал Посланието до Ефесјаните додека бил во затвор во Рим (околу 62 г. н.е.).

Римска Азија била поврзана со Јован,[49] еден од главните апостоли, а Евангелието според Јован можеби било напишано во Ефес, околу 90–100.[50] Ефес бил еден од седумте градови за кои се зборува во Книгата на Откровението, што покажува дека црквата во Ефес била силна.

Според Евсебиј Кесариски, свети Тимотеј бил првиот епископ во Ефес.[51]

Поликрат од Ефес (грчки: Πολυκράτης) бил епископ во црквата во Ефес во 2 век. Тој бил најпознат по неговото писмо упатено до папата Виктор I, бискуп на Рим, во одбрана на квартодециманската позиција во велигденската контроверзност.

Во почетокот на 2 век, црквата во Ефес сè уште била доволно важна за да биде упатена со писмо напишано од Антиохискиот епископ Игнатиј до Ефесјаните, кое започнува со „Игнатиј, кој исто така се нарекува Теофор, до црквата која е во Ефес, во Азија, заслужено најсреќна, благословена во големината и полнотата на Бога Отецот и предодредена пред почетокот на времето, таа секогаш да биде за трајна и непроменлива слава“ ( Писмо до Ефесјаните). Црквата во Ефес му дала поддршка на Игнатиј, кој бил одведен во Рим на погубување.

 
Куќата на Богородица

Легендата, која првпат била спомната од Епифаниј Саламински во 4 век, кажува дека Марија, мајката на Исус, можеби ги поминала последните години од својот живот во Ефес. Ефесјаните го извлекле аргументот од присуството на Јован во градот и од Исусовите упатства до Јован да се грижи за неговата мајка, Марија, по неговата смрт. Меѓутоа, Епифаниј сакал да истакне дека, иако Библијата вели дека Јован заминува за Азија, не кажува конкретно дека Марија заминала со него. Подоцна изјавил дека била погребана во Ерусалим.[52] Од 19 век, Куќата на Богородица, околу 7 километри од Селчук, се смета дека бил последниот дом на Марија, мајката на Исус пред нејзиното засвојување на небото во римокатоличката традиција, врз основа на визиите на сестрата Августин, блажената Ана Катерина Емерих (1774–1824). Тоа е популарно место за католички аџилак што го посетиле тројца неодамнешни папи.

Црквата Марија во близина на пристаништето во Ефес била место за Третиот вселенски собор во 431 година, што резултирало со осуда на Несториј. Вториот собор во Ефес бил одржан во 449 година, но неговите контроверзни акти никогаш не биле одобрени од католиците. Неговите противници почнале да го нарекуваат Разбојнички совет во Ефес или Разбојнички синод на Латрокиниум.

Седум маченици

уреди
 
Сликата на Ефес на задната страна на банкнотата од 20 нови лири (2005–2008)

Се верува дека Ефес е градот на Седумтте маченици, кои биле прогонувани од римскиот цар Дециј поради нивното христијанство и тие спиеле во пештера три века, надминувајќи го нивното прогонство.

Католиците и православните христијани ги сметаат за светци и чија приказна е спомната и во Куранот.[53]

Главни локации

уреди
 
Портата на Август во Ефес била изградена во чест на царот Август и неговото семејство.

Ефес е едно од најголемите римски археолошки локалитети во источниот Медитеран. Видливите урнатини сè уште даваат одредена идеја за оригиналниот раскош на градот, а имињата поврзани со урнатините потсетуваат на неговиот поранешен живот. Театарот доминира во погледот на улицата Харбор, што води до заленото пристаниште.

Храмот на Артемида, едно од седумте чуда на античкиот свет, некогаш стоел 418' на 239' со над 100 мермерни столбови со висина од 56'. Храмот му ја донел на градот титулата „Слуга на божицата“.[54] Плиниј ни кажува дека за изградбата на прекрасната градба биле потребни 120 години, но сега е претставена само со еден незабележлив столб, откриен за време на археолошкото ископување на Британскиот музеј во 1870-тите. Некои фрагменти од фризот (кои не се доволни да ја навестат формата на оригиналот) и други мали наоди биле отстранети - некои во Лондон, а некои во археолошките музеи во Истанбул.

 
Библиотека на Целс, страничен поглед

Библиотеката на Целс, чија фасада е внимателно реконструирана од оригинални парчиња, првично била изградена во ок. 125 во спомен на Тибериј Јулиј Целс Полемеан, антички Грк [55][56][57] кој служел како гувернер на Римска Азија (105–107) во Римското Царство. Целс ја платил изградбата на библиотеката со свое лично богатство [58] и бил закопан во саркофаг под неа.[59] Библиотеката главно била изградена од неговиот син Гај Јулиј Аквила [60] и некогаш чувала речиси 12.000 свитоци. Дизајнирана со претеран влез - за да се зголеми нејзината воочена големина, шпекулираат многу историчари - зградата е свртена кон исток за читалните да можат најдобро да ја искористат утринската светлина.

Внатрешноста на библиотеката изнесувала приближно 180 квадратни метри (2.000 квадратни стапки) и можеби содржела дури 12.000 свитоци.[61] До 400 година од н.е. библиотеката повеќе не била во употреба откако била оштетена во 262 година од нашата ера.[62]

Со капацитет од околу 25.000 седишта, се верува дека театарот бил најголемиот во античкиот свет.[3] Овој отворен театар првично се користел за драма, но во подоцнежното римско време на неговата сцена се одржувале и гладијаторски борби; првиот археолошки доказ за гробишта на гладијатори бил пронајден во мај 2007 година [63]

Постоеле две агори, една за комерцијална употреба и една за државен бизнис.[64][65]

 
Аквадукт во близина на Ефес – Мајер Лујџи – 1810 година

Ефес имал и неколку големи бањски комплекси, изградени во различни периоди додека градот бил под римска власт.

Градот имал еден од најнапредните аквадукти во античкиот свет, со најмалку шест аквадукти со различни големини кои снабдувале различни области на градот.[66][67] Тие хранеле голем број воденици, од кои едната е идентификувана како пилана за мермер.

Одеон бил мал театар со покрив [68] изграден од Публиј Веди Антонин и неговата сопруга околу 150 година. Тој претставувал мал салон за претстави и концерти, со околу 1.500 луѓе. Во театарот имало 22 скали. Горниот дел на театарот бил украсен со црвени гранитни столбови во коринтски стил. Влезовите биле од двете страни на бината и се стигнувало по неколку скалила.[69]

 
Гробот на апостол Јован во базиликата Свети Јован .

Храмот на Адријан датира од 2 век, но бил подложен на реновирања во 4 век и бил повторно подигнат од преживеаните архитектонски фрагменти. Релјефите во горните делови се лиени, оригиналите денес се изложени во Археолошкиот музеј во Ефес. На релјефите се прикажани голем број фигури, меѓу кои и царот Теодосиј I со неговата сопруга и најстариот син.[70] Храмот бил прикажан на задната страна на турската лира од 20 милиони лири од 2001–2005 година и од банкнотата од 20 нови лири од 2005–2009 година.

Храмот на Себастои (понекогаш наречен Храм на Домицијан), посветен на династијата Флавиј, бил еден од најголемите храмови во градот. Бил подигнат на псевдодиптерален план со 8 × 13 столбови. Храмот и неговата статуа се некои од ретките остатоци поврзани со Домицијан.[70]

Гробницата/Фонтаната на Полио била подигната во 97 година н.е. во чест на Полио, кој го изградил аквадуктот Марнас, од Офилиј Прокул. Има конкавна фасада.[69][70]

Еден дел од локацијата, базиликата Свети Јован, била изградена во 6 век, за време на царот Јустинијан I, над наводното место на гробот на апостолот.

Археологија

уреди
 
Историска топографија на Ефес
 
Историска топографија на Ефес

Историјата на археолошките истражувања во Ефес се протега до 1863 година, кога британскиот архитект Џон Туртл Вуд, спонзориран од Британскиот музеј, започнал да ја бара Артемизија. Во 1869 година го открил тротоарот на храмот, но бидејќи не биле направени понатамошни очекувани откритија, ископувањата престанале во 1874 година. Во 1895 година, германскиот археолог Ото Бендорф, финансиран од донација од 10.000 гулдени од Австриецот Карл Маутнер Ритер фон Мархоф, продолжил со ископувањата. Во 1898 година, Бендорф го основал Австрискиот археолошки институт, кој денес има водечка улога во Ефес.[71]

Наодите од локалитетот се изложени особено во музејот во Ефес во Виена, Археолошкиот музеј Ефес во Селчук и во Британскиот музеј.

Во октомври 2016 година, Турција ги стопирала работите на археолозите, кои биле во тек повеќе од 100 години, поради тензиите меѓу Австрија и Турција. Во мај 2018 година, Турција им дозволила на австриските археолози да ги продолжат своите ископувања.[72]

Забележителни луѓе

уреди
  • Хераклит (околу 535 – околу 475 п.н.е.), пресократски филозоф [73]
  • Хипонакс (6 век п.н.е.), поет
  • Зеуксис (5 век п.н.е.), сликар
  • Пархасиј (5 век п.н.е.), сликар
  • Херострат (д. 356 п.н.е.), криминалец
  • Зенодот (280 г. п.н.е.), граматичар и литературен критичар, прв библиотекар на Александриската библиотека
  • Агасија (2 век п.н.е.), грчки скулптор
  • Менандер (почетокот на II век п.н.е.), историчар
  • Артемидор Ефесиј ( ок. 100 BC ), географ
  • Тибериј Јулиј Целзус Полемајанус ( ок. 45 – пред ок. 120 ), основач на библиотеката Целзус
  • Публиј Хордеониј Лолијанус (1 век), софист
  • Руф (1 век), лекар
  • Поликрат Ефески (130 – 196), епископ
  • Соран од Ефес (1-2 век), лекар
  • Артемидор (2 век н.е.), гатач и автор
  • Ксенофон (II–III век), романописец
  • Максим (IV век), неоплатонски филозоф
  • Сосипатра (IV век), неоплатонски филозоф
  • Мануел Филес (околу 1275 – 1345), византиски поет

Наводи

уреди
  1. ↑ „Ephesus Definition & Meaning | Dictionary.com“.
  2. ↑ „accessed September 14, 2007“. Penelope.uchicago.edu. Посетено на 2009-04-20.
  3. ↑ 3,0 3,1 Ring, Trudy; Salkin, Robert (1995). „Ephesus“. International Dictionary of Historic Places: Southern Europe. London: Fitzroy Dearborn. стр. 217. ISBN 978-1-884964-02-2.
  4. ↑ 2:1–7
  5. ↑ Harris, Stephen L., Understanding the Bible, Palo Alto, Mayfield, 1985.
  6. ↑ [VIII. Muze Kurtrma Kazilari Semineri ] Adil Evren – Cengiz Icten, pp 111–133 1997
  7. ↑ [Arkeoloji ve Sanat Dergisi] – Çukuriçi Höyük sayi 92 ] Adil Evren 1998
  8. ↑ Akurgal, Ekrem (2001). The Hattian and Hittite Civilizations. Publications of the Republic of Turkey; Ministry of Culture. стр. 111. ISBN 975-17-2756-1.
  9. ↑ Müller-Luckner, herausgegeben von Kurt Raaflaub unter Mitarbeit von Elisabeth (1993). Anfänge politischen Denkens in der Antike : die nahöstlichen Kulturen und die Griechen ([Online-Ausg.].. изд.). München: Oldenbourg. стр. 117. ISBN 978-3-486-55993-4.[мртва врска][мртва врска]
  10. ↑ Waelkens, M., уред. (2000). Sagalassos. Leuven: Leuven Univ. Press. стр. 476. ISBN 978-90-5867-079-3.
  11. ↑ J. David Hawkins (1998). ‘Tarkasnawa King of Mira: Tarkendemos, Boğazköy Sealings, and Karabel.’ Anatolian Studies 48:1–31.
  12. ↑ Coskun Özgünel (1996). „Mykenische Keramik in Anatolien“. Asia Minor Studien. 23.
  13. ↑ Jaan Puhvel (1984). 'Hittite Etymological Dictionary Vol. 1(A)' Berlin, New York, Amsterdam: Mouton de Gruyter 1984–.
  14. ↑ J.David Hawkins (2009). 'The Arzawa letters in recent perspective' British Museum Studies in Ancient Egypt and Sudan 14 73–83.
  15. ↑ Garstang, J. and O. R. Gurney (1959). 'The geography of the Hittite Empire' Occasional Publications of the British Institute of Archaeology at Ankara 5London.
  16. ↑ Pausanias (1965). Description of Greece. New York: Loeb Classical Library. стр. 7.2.8–9.
  17. ↑ „Dictionary of Greek and Roman Biography and Mythology“. Ancientlibrary.com. Архивирано од изворникот на 2009-06-21. Посетено на 2009-04-20.
  18. ↑ Johannes Toepffer: Alope 5.(на германски) во: Вистинска енциклопедија на класичната античка наука (Realencyclopädie der classischen Altertumswissenschaft). Vol. I,2, Штутгарт 1894, col. 1595 f.
  19. ↑ translation by M.L. West (1999). Greek Lyric Poetry. Oxford University Press. стр. 21. ISBN 0-19-283678-1.
  20. ↑ Cremin, Aedeen (2007). The World Encyclopedia of Archaeology. Richmond Hill, Ontario: Firefly Books. стр. 173. ISBN 978-1-55407-311-5.
  21. ↑ Herodotus i. 141
  22. ↑ Грешка во Lua: bad argument #1 to 'match' (string expected, got nil)
  23. ↑ BRINKS, C. L. (2009). „"Great Is Artemis of the Ephesians": Acts 19:23-41 in Light of Goddess Worship in Ephesus“. The Catholic Biblical Quarterly. 71 (4): 776–794. ISSN 0008-7912. JSTOR 43726616.
  24. ↑ Pliny the Elder Naturalis historia xxxv.40.147.
  25. ↑ Strabo (1923–1932). Geography (volume 1–7). Cambridge: Loeb Classical Library, Harvard University Press. стр. 14.1.21.
  26. ↑ Edwyn Robert Bevan, The House of Seleucus, Vol. 1 (E. Arnold, 1902), p. 119.
  27. ↑ Wilhelm Pape, Wörterbuch der griechischen Eigennamen, Vol. 3 (Braunschweig, 1870), p. 145.
  28. ↑ Лундски универзитет. Дигитален атлас на Римското Царство. (англиски)
  29. ↑ Ричард Талберт, уред. (2000). Барингтонски атлас на грчкиот и римскиот свет. Princeton University Press. стр. 61, и придружни белешки од директориумот.
  30. ↑ Appian of Alexandria (c.95 AD-c.165 AD). „The Mithridatic wars“. History of Rome. §§46–50. Архивирано од изворникот на 2007-08-08. Посетено на 2007-10-02.CS1-одржување: повеќе имиња: список на автори (link)
  31. ↑ Dio Cassius. Historia Romana. 39.16.3.
  32. ↑ Plutarch. Ant. 23'1-24'12.
  33. ↑ Plutarch. Ant. 56.1–10.
  34. ↑ Strabo. Geography. 1–7. Cambridge, MA: Loeb Classical Library / Harvard University Press. 14.1.24.
  35. ↑ O'Conner, Jerome Murphy (2008). St. Paul's Ephesus. стр. 130. ISBN 978-0-8146-5259-6.
  36. ↑ 36,0 36,1 Грешка во Lua: bad argument #1 to 'match' (string expected, got nil)
  37. ↑ VanVoorst, Jenny Fretland (2013). The Byzantine Empire. North Mankato, MN: Compass Point Books. стр. 32. ISBN 978-0756545864.
  38. ↑ „Ephesos: More than 1,400-year-old area of the city discovered under a burnt layer“. Austrian Archaeological Institute. 2022-10-28. Архивирано од изворникот на 2022-10-28. Посетено на 2022-10-28.
  39. ↑ Kjeilen, Tore (2007-02-20). „accessed September 24, 2007“. Lexicorient.com. Архивирано од изворникот на 2016-03-04. Посетено на 2009-04-20.
  40. ↑ Foss, Clive (1979) Ephesus after antiquity: a late antique, Byzantine, and Turkish city, Cambridge University Press, p. 121.
    Gökovalı, Şadan; Altan Erguvan (1982) Ephesus, Ticaret Matbaacılık, p.7.
  41. ↑ Foss, Clive (1979). Ephesus After Antiquity. Cambridge University Press. стр. 144.
  42. ↑ Foss, Clive (1979). Ephesus After Antiquity. Cambridge University Press. стр. viii.
  43. ↑ „Bruce F.F., "St John at Ephesus", The John Rylands University Library, 60 (1978), p. 339“ (PDF).
  44. ↑ "Paul, St." Cross, F. L., ed. The Oxford Dictionary of the Christian Church. New York: Oxford University Press, 2005
  45. ↑ Acts 19:9 {{{3}}}
  46. ↑ Jamieson-Fausset-Brown Bible Commentary on Acts 19 accessed 5 October 2015
  47. ↑ Acts 19:1–7 {{{3}}}
  48. ↑ 19:23–41 Acts 19:23–41 9
  49. ↑ Durant, Will. Caesar and Christ. New York: Simon and Schuster. 1972
  50. ↑ Harris, Stephen L., Understanding the Bible. Palo Alto: Mayfield. 1985. "The Gospels" p. 266-268.
  51. ↑ Eusebius (1965), „3.4“, Historia Ecclesiastica, Williamson, G.A. transl., Harmonsworth: Penguin, стр. 109 Занемарен непознатиот параметар |trans_title= (help).
  52. ↑ Vasiliki Limberis, 'The Council of Ephesos: The Demise of the See of Ephesos and the Rise of the Cult of the Theotokos' in Helmut Koester, Ephesos: Metropolis of Asia (2004), 327.
  53. ↑ O'Mahony, Anthony (2004). „Louis Massignon, The Seven Sleepers of Ephesus“. Во Bartholomew, Craig G (уред.). Explorations in a Christian Theology of Pilgrimage. Aldershot, England: Ashgate. стр. 135–6. ISBN 0-7546-0856-5.
  54. ↑ The Revelation Explained: An Exposition, Text by Text, of the Apocalypse of St. John by F.G. Smith, 1918, public domain.
  55. ↑ Richard Wallace; Wynne Williams (1998). The three worlds of Paul of Tarsus. Routledge. стр. 106. ISBN 9780415135917. ISBN 0-415-13591-5" "Apart from the public buildings for which such benefactors paid – the library at Ephesos, for example, recently reconstructed, built by Tiberius Iulius Aquila Polmaeanus in 110–20 in honour of his father Tiberius Iulius Celsus Polemaeanus, one of the earliest men of purely Greek origin to become a Roman consul
  56. ↑ Nicols, John (1978). Vespasian and the partes Flavianae, Issues 28–31. Steiner. стр. 109. ISBN 9783515023931. ISBN 3-515-02393-3" "Ti. Julius Celsus Polemaeanus (PIR2 J 260) was a romanized Greek of Ephesus or Sardes who became the first eastern consul.
  57. ↑ Forte, Bettie (1972). Rome and the Romans as the Greeks saw them. American Academy in Rome. стр. 260. OCLC 560733. The Julio-Claudian emperors admitted relatively few Greeks to citizenship, but these showed satisfaction with their new position and privileges. Tiberius is known to have enfranchised only Tib. Julius Polemaeanus, ancestor of a prominent governor later in the century)
  58. ↑ Too, Yun Lee (2010). The idea of the library in the ancient world. Oxford University Press. стр. 213. ISBN 9780199577804. ISBN 0-19-957780-3" "... and son of Julius Celsus Polemaeanus, proconsul of Asia, who founds the Celsian library from his own wealth ...
  59. ↑ Hanfmann, George Maxim Anossov (1975). From Croesus to Constantine: the cities of western Asia Minor and their arts in Greek and Roman times. University of Michigan Press. стр. 65. ISBN 9780472084203. ISBN 0-472-08420-8" "... statues (lost except for their bases) were probably of Celsus, consul in A.D. 92, and his son Aquila, consul in A.D. 110. A cuirass statue stood in the central niche of the upper storey. Its identification oscillates between Tiberius Julius Celsus Polemaeanus, who is buried in a sarcophagus under the library, and Tiberius Julius Aquila Polemaeanus, who completed the building for his father
  60. ↑ Swain, Simon (1998). Hellenism and empire: language, classicism, and power in the Greek world, AD 50–250. Oxford University Press. стр. 171. ISBN 9780198152316. ISBN 0-19-815231-0" "Sardis had already seen two Greek senators ... Ti. Julius Celsus Polemaeanus, cos. Suff. N 92 (Halfmann 1979: no 160), who endowed the remarkable Library of Celsus at Ephesus, and his son Ti. Julius Aquila Polemaeanus, cos. suff. in 110, who built most of it.
  61. ↑ „Library of Celsus“. World History Encyclopedia. 22 July 2018. Посетено на 13 August 2020.
  62. ↑ „Library of Celsus in Ephesus“. Turkish Archeo News. 12 July 2019. Посетено на 13 August 2020.
  63. ↑ Kupper, Monika (2007-05-02). „Gladiators' graveyard discovered“. BBC News. Посетено на 2009-04-20.
  64. ↑ Ephesus.us. „accessed September 21, 2007“. Ephesus.us. Посетено на 2009-04-20.
  65. ↑ Ephesus.us. „State Agora, Ephesus Turkey“. Ephesus.us. Посетено на 2009-04-20.
  66. ↑ „Water Supply – ÖAI EN“. www.oeai.at (англиски). Посетено на 8 May 2017.
  67. ↑ „Ephesus Municipal Water System“. homepage.univie.ac.at. Архивирано од изворникот на 3 January 2017. Посетено на 8 May 2017.
  68. ↑ „accessed September 24, 2007“. Community.iexplore.com. Архивирано од изворникот на October 17, 2007. Посетено на 2009-04-20.
  69. ↑ 69,0 69,1 Keskin, Naci. Ephesus. ISBN 975-7559-48-2 Грешка во наводот: Неважечка ознака <ref>; називот „Naci“ е зададен повеќепати со различна содржина.
  70. ↑ 70,0 70,1 70,2 Ephesus. Distributed by Rehber Basım Yayın Dağıtım Reklamcılık ve Tic. A.Ş. and Revak publishers. ISBN 975-8212-11-7, Грешка во наводот: Неважечка ознака <ref>; називот „Revak“ е зададен повеќепати со различна содржина.
  71. ↑ „Ephesos – An Ancient Metropolis: Exploration and History“. Austrian Archaeological Institute. October 2008. Архивирано од изворникот на 2002-04-29. Посетено на 2009-11-01.
  72. ↑ „Austrian minister thanks Turkey for resuming excavations in Ephesus“. 4 May 2018.
  73. ↑ theephesus.com. „accessed September 30, 2013“. theephesus.com. Архивирано од изворникот на 2020-08-17. Посетено на 2013-10-30.

Извори

уреди
  • Фос, Клајв. 1979 година. „Ефес по антиката“. Кембриџ: Cambridge University Press.
  • Атас, Дафне. 1991 година. Влегување во Ефес. Саг Харбор, Њујорк: Прес за втора шанса.
  • Остер, Ричард. 1987 година. Библиографија на Антички Ефес. Филаделфија: Американско здружение за теолошка библиотека.
  • Шерер, Питер, Фриц Кринзингер и Селахатин Ердемгил. 2000 година. Ефес: Новиот водич. Рев. 2000 година. Турција: Ege Yayinlari (Zero Prod. Ltd.).
  • Лелу, Кевин. 2018 година. „The Campaign Of Croesus Against Ephesus: Historical & Archaeological Considerations“, во Полемос 21–2, стр. 47–63.

Надворешни врски

уреди
Преземено од „https://mk.wikipedia.org/w/index.php?title=Ефес&oldid=5261950“