Епика

Епика (од старогрчката придавка ἐπικός (епикос), од ἔπος (епос) „збор, говор, приказна“) е еден од трите рода во уметничката литература, кој опфаќа дела во стих и во проза, во кои вообичаено се раскажува за херојски подвизи или настани значајни за одредена култура или нација. Во поглед на традиционалната теорија на литературата под поимот епика се подразбирале раскажувачки дела само во стихови, како што се епските песни, односно поемите и епопеиите, но современата теорија на литература подразбира и прозни дела со раскажувачки карактер како роман, расказ, новела и сл.

Книжевност
Основни облици
Роман · Поема · Драма Расказ · Новела
Родови
Епика · Лирика · Драма Романса · Сатира Трагедија · Комедија Трагикомедија
Извори
Изведба (претстава) · Книга
Форми
Проза · Стих
Историја и списоци
Општ преглед на книжевноста Индекс на поими Историја · Современа историја Книги · Писатели Книжевни награди · Награди за поезија
Дискусија
Критика · Теорија · Списанија

Епиката се смета за раскажувачка, претставувачка, односно миметична уметност. Со други зборови, едно книжевно дело се смета за епско доколку постои раскажување, односно нарација, раскажува или раскажувач и ликови кои ги градат дејствијата односно сижето и фабулата. Изразите „епска широчина“ и „епска композиција“ заедно со објективноста во раскажувањето се три најбитни белези на едно епско дело. Користењето сижејни методи, како ретроспекции, заедно со деталните описи на ликовите и настаните го прават делото обемно, односно ја градат неговата „епска широчина“; развојот на дејството по етапи, од друга страна ја означува „композицијата“ на делото.

Лик

Во епските дела се прикажани ликови кои се носители на идеите на авторот. Лик во делото е вршител на дејството. Како ликови, освен луѓето ги среќаваме: животните, растенијата, предметите, измислените суштества (ламји, вештерки итн.), како и апстрактните поими (во народната литература, како ликови се јавуваат: смртта, касметот и сл.)

Ликовите кои ги претставуваат луѓето може да бидат индивидуализирани (посебни, специфични) или типизирани (осбини од повеќе личности собрани во еден лик; на пример: особини на многу скржавци - тип на скржавец).

Атрибути на ликот

Под атрибути на ликот ги подразбираме особините, белезите на ликот што ги осознаваме додека го читаме делото. Некои од нив ги кажува раскажувачот, некои другите ликови или самиот лик. Особините ги осознаваме и преку постапките или дијалозите со другите ликови.

Без разлика колку животно искуство внел авторот во своето книжевно дело (колку главниот лик е автобиографски), сепак секое дело е литературна творба (конструкција), а не животна вистина. Затоа, многу е важно да се прави разлика меѓу авторот на делото и раскажувачот во делото или раскажувачот.

Раскажувач е „гласот“ во делото, кој понекогаш зборува во прво лице, но сепак, тој не е авторот. Авторот е жив човек - личност, а раскажувачот е измислена творба - лик.

Раскажувањето во епските дела е најчесто во трето лице и тогаш станува збор за тој - раскажувач (раскажувач), кој може да биде сезнаечки (знае се, знае како некој се чувствува, како размислува итн.) и сеприсутен (се наоѓа во исто време на повеќе места). Поретко, раскажувачот е претставен во прво лице еднина (тука постои опасност да се изедначи со авторот). Тоа е јас-раскажувач и е еден од ликовите во делото.

Настани: сиже и фабула

Раскажувањето на настаните во делото може да оди во хронолошки ред, но може и да биде испревртено. Сиже е текот на настаните како што ни ги претставил авторот. На пример, започнал со смртта на главниот лик, а потоа се враќа во минатото, во младоста, во детството итн. Но, откако ќе го прочитаме делото во нашата свест ние ги подредуваме настаните по хронолошки, логичен ред. Поточно, ги подредуваме настаните во причинско-последичен однос. Ваквото подредување на настаните се вика фабула.

Тема, мотиви, идеја

Темата најчесто се поврзува со насловот на делото, но не секогаш. Тема е она за што се зборува во едно дело. Тоа е поопштата содржина претставена во една реченица.

Мотиви се помали делови од општата тема. На пример, во драмата „Печалбари“ од Антон Панов, темата е животот на Македонците на почетокот од XX век. Во неа се зборува за љубовта на двајцата млади, Костадин и Симка, кои потекнуваат од различни социјални средини, тој е сиромашен, а таа богата. Нејзиниот богат татко е лихвар кому парите му значат повеќе од среќата на ќерката. Затоа, Костадин мора да оди на печалба каде умира.

Во драмата среќаваме повеќе мотиви: љубовен, социјален, печалбарски, мотивот на парите итн.

Идејата е главната поента во делото, пораката на авторот (она што авторот сакал да ни го каже).

Епски видови

Епските видови се делат на:

• куси и долги; и
• во стих и проза.

Куси епски видови се:

• во стих: епската песна;
• во проза: расказот и сите народни умотворби (мит, легенда, предание, приказна (сказна, бајка, басна), анегдота, гатанка, пословица, поговорка).

Долги епски видови се:

• во стих: еп, епопеја;
• во проза: роман.

Епски видови во стих

Епската песна и епот (епопејата) се стихувани творби.

Епска песна е кусо епско дело во стихови во кое се раскажува за една случка од животот на некоја историска личност или измислен лик. По своите одлики епот и епопејата не се разликуваат од епската песна. Се разликуваат само по тоа што се подолги и раскажуваат за повеќе случки и ликови. Еден од најпознатите епови е „Епот за Гилгамеш“ од асиро-вавилонската литература. А епопеите од Хомер, „Илијада“ и „Одисеја“, сè уште се ненадминливи по својата убавина и уметнички вредности.

Пример за епска песна (народна)

Сирма војвода

Дека се чуло видело,

мома војвода да бидит,

на седемдесет сејмени

на тија гори зелени,

на тија води студени?

Мома им веле, говоре:

- Това сос људба на биват,

това сос срдба на биват!

Земајте прстен од р`ка,

врзејте прстен на бука,

фрлејте редом на нашан;

кој ќе ударит прстенот,

тој ќе си бидет војвода

и мене ќе ме ќердосат.

- Сите фрљаа со редом,

никој ми прстен не удри.

Мома си вели, говоре:

- Подај ми, чауш, пушката!

Пушката пукна од р’ка,

падна ми прстен од бука,

пак мома вели, говоре:

- Земајте камен, фрлајте,

кој ќе ме мене натфрлит,

тој мене нека ќердосат,

тој млад војвода да бидет.

Сите ми се редом фрљаа,

никој се камен не натфрли;

Сирма ми камен натфрли

десет чекори потамо;

и седемдесет дружина

одбраа Сирма војвода.

Епска народна поезија

Според стихот во кој се испеани, епските народни песни се делат на две групи: гусларски и бугарштици. Првите се испеани во десетерец (краток стих), со цезура по четвртиот слог и без припев. Бугарштиците се испеани во долг стих, најчесто од 15 или 16 слогови, со цезура по седмиот или осмиот слог, (ако стихот е пократок од 15 или подолг од 16 слогови, тогаш цезурата е зад петтиот или шестиот, т.е. зад деветтиот или десеттиот слог) и често со припев зад секој стих, секој втор стих или на неколку стихоа при што припевот се состои од шест, а поретко од пет слога и најчесто не додава ништо ново, туку само го проширува претходниот стих. Гусларските песни го добиле името по тоа што се пееле со гусли, додека името „бугарштици“ потекнува или од глаголот „бугарити“ кој означува тажно пеење или од carmen vulgare што означува народна песна. Постои дилема за тоа кои од нив се постари: бугарштиците се запишани порано и порано излегле од употреба, па тоа наведува на заклучокот дека тие се постари; но, судејќи по другите својства, се чини дека пократкиот стих е постар, зашто во гусларските песни често се употребува генитив наместо акузатив, вокатив наместо номинатив, номинатив наместо другите падежи, често се користи деминутив или удвоен предлог, или некој збор од претходниот стих се повторува во следниот; овие својства не ги бара подолгиот стих, но се среќаваат и во него, а од тоа се заклучува дека бугарштиците биле под влијание на пократкиот стих. Инаку, гусларските песни се побројни од бугарштиците, а според тематиката се делат на повеќе циклуси: неисториски, преткосовски, косовски, песни за Крале Марко, ајдучки, ускочки итн. Вук Караџиќ, пак, ги поделил епските песни на три циклуси: песни од постаро време, песни од средното време и песни од поново време.

Иако не е познато кога се создадени, нема сомнение дека потеклото на епските народни песни е многу старо: во некои од нив се препознава духот на паганските времиња, некои се создадени за време на средновековните владетели, додека некои потекнуваат од времето на Османлиското царство, а некои се создадени во ајдучките дружини. За појавата на епските народни песни на балканските народи нема сигурни извори. Византискиот историчар од 7 век, Т. Симоката забележал дека балканските Словени пееле песни свирејќи на цитра, но не се знае дали тие биле лирски или епски песни. Подоцна, една изјава на српскиот писател од 13 век Теодосиј дава основа за хипотезата дека во тоа време постоела епската поезија, а почнувајќи од 15 век постојат сигурни записи кои го потврдуваат постоењето на народната епска поезија. Меѓутоа, во текот на XIX век, епската народна поезија започнала да гасне и набргу целосно се угасила.

Оригиналноста на епската народна поезија потекнува од нејзиното вкрстување на елементите од паганската митологија, христијанската религија и историските настани. Оттука, многу компарации, метафори и персонификации звучат како зборови кои се првпат изговорени. Втората специфичност е концизноста и густината на поетскиот израз кој се одликува со силна, но воздржана емоционалност. Најпосле, третата специфичност на епската народна поезија е слободното и виртуозно движење во рамките на една утврдена епска схема. Убавината на епската народна песна се состои во нивната посебна тематика и во уметничката градба. Така, во нив доминира херојската трагедија, т.е. пораката дека сјајот на овој свет се мери низ страдањето и умирањето, а вредноста на човекот се изразува низ верноста кон својот род и низ борбата за слобода. Оттука, убавината на хуманизмот во народната песна е запишана со крв и со тага. Притоа, опишувањето на трагичните настани барале говор полн со возбуда, па затоа дури и во епската поезија е застапен силно изразен лиризам.

Сликарските ефекти во епските песни се постигнати со помош на градацијата и контрастот, но тоа се остварува на различни начини - некогаш, контрастот е потчинет на градацијата, некогаш обратно, а другпат тие се во рамнотежа. Исто така, често, овие два сликарски ефекти се комбинирани со други ефекти, кои понекогаш дури имаат и предност во однос на градацијата и контрастот. Така, во епскиет песни често се среќаваат: словенската и обичната антитеза, хиперболата, компарацијата, метафората, персонификацијата, итн. Понекогаш, овие сликарски описи заземаат големи делови од песните и можат да постојат како посебни целини, а некогаш се работи за мали делови од песните, еден или два-три стиха, или само неколку збора. Музичките ефекти во епските песни произлегуваат од виртуозната употреба на римата и од мелодичниот распоред на самогласките и согласките. Притоа, римите не се појавуваат редовно, ниту пак на точно одредени места, но токму поради тоа оставаат силен впечаток. Истовремено, употребата на вокалите и согласките предизвикува ненадминато играње со звукот, како што се случајот со употребата на „р“ во песната „Смртта на Крале Марко“ (Смрт Марка Краљевића), употребата на „а“ во „Смртта на мајката на Југовиќи“ (Смрт мајке Југовића), употребата на „е“ во „Стариот Вујадин“ (Стари Вујадин), итн.

Како последица на усното пренесување, општите места се неизбежни во народното творештво, зашто од нив зависи неговото одржување. Притоа, од сите општи места застапени во народната епика, набројувањето исти или слични места и настани најмногу се одликува со монотонија и ја намалува поетската вредност. Меѓутоа, дури и кога го следи овој општ шаблон, во некои случаи народниот пејач остварил одлични песни. Општите места во народната епика најчесто се состојат во употребата на стандардни зборови, од кои некои се поубави од денешните сродни зборови (господар наместо сопруг, книга наместо писмо, чедо наместо дете), но некои не се убави (кучка, копиле, бре, мори). Исто така, во песните се употребуваат и стандардни лични имиња и стандардни броеви (три, четири, седум, девет, 12, 15, 30, 100 300 и илјада). Во продолжение, во народните песни се чести стереотипните почетоци, кои обично се јавуваат во два вида: едни немаат врска со содржината на песната, а други имаат. Сепак, дури и стандардниот почеток во вид на словенска антитеза во подобрите песни е во хармонија со содржината на песната која ја отвора: некогаш таа наговестува јуначка борба, некогаш необичен настан, другпат изливи на силни емоции. Притоа, во некои случаи, самата антитеза претставува заокружена целина и може да постои самостојно, како лирска песна. Од друга страна, стереотипните краеви во народните епски песни се поретки, т.е. повеќето имаат оригинален крај кој одговара на нивната содржина, а кој понекогаш се состои од една мисла или слика која силно ја заокружува песната. Освен тоа, во многу случаи, стереотипните почетоци и краеви немаат големо влијание врз убавината на песните.

Сепак, поради усното кажување, често се среќава недоработеност и расипување на стихот, така што целокупната епска народна поезија не е со подеднаков квалитет, т.е. во многу случаи, првобитната поетска замисла не отишла подалеку од стереотипна и схематична скица. Меѓутоа, во своите најдобри творби, епската народна песна се одликува со виртуозна композиција и со извонредни сликарски и музички квалитети карактеристични за совршените поетски градби. Во нив, прикажувањето на настаните и личностите се врши во драмска форма (со монолог или дијалог) или со епска форма (со раскажување), а најчесто на двата начина истовремено. Често, во опишувањето предност добива час настанот час личноста: во некои случаи, во центарот на песната е настанот; во други случаи, настаните и лицата служат само за да се истакне една личност; понекогаш, како се појавуваат двајца главни лика (двајцата домашни или еден домашен, а еден непријателски); а во некои песни, главната улога ја играат многу луѓе.

Во епските народни песни доминираат некои стандардни епитети кои, исто така, немаат влијание врз нивната убавина. Споредени со епитетите во Хомеровите епови, тие се прилично сиромашни, т.е. ретко се состојат од сложени зборови, како: тенковрва (елка), староковка (сабја), брзоног, белогрла (самовила) итн., а во најголемиот број случаи, епитетите во народните песни се обични, секојдневни зборови. Исто така, епските народни песни се полни со стандардни компарации, кои најчесто се кратки и едноставни и се состојат од еден или два стиха и кажуваат на што личи нешто, но без никаков натамошен опис. На пример, коњот е „како горска вила“, копјата „како црна шума“, барјаците „како облаци“, мустаќите „како јагне од пола година“ итн. Ваквите компарации, кои често се повторуваат во разни песни, малку ја збогатуваат поетската слика, но поретко се среќаваат и многу поубави споредби, а понекогаш дури и кратките и едноставни компарации имаат посебна сила и убавина. Тоа особено се однесува на словенската антитеза и на алегоријата. Во народните епски песни алегоријата по правило се јавува кога јунакот поради околностите не смее отворено да зборува, а како посебно убави примери се истакнуваат споредбите со помош на градација. Многу често во песните се среќава споредувањето со помош на контрастот, особено кога се споредуваат ликовите. Врз контрастот се изградени голем број пократки или подолги делови од народните песни, а понекогаш дури и цели песни се испеани во облик на контраст.

Најголемиот недостаток на народните епски песни е тоа што многу ситуации секогаш се изразуваат на истиот начин, со примена на истите зборови, т.е. со скаменети формули кои се повторуваат од песна во песна, а кои се составени од еден или два стиха (на пример, „боздоганот го фрла в облаци, го дочекува во белите раце“). Сепак, далеку е поголем бројот на ситуации за кои народниот пејач пронашол нов, оригинален, често многу силен израз (на пример, кај што од неа капка крв паднала, таму растат трње и коприви“). И описите на облеката, оружјето, битките итн. многу често се слични од една до друга песна, иако во некои песни се среќаваат и оригинални описи. Особено сиромашни се описите на природата, кои далеку заостануваат зад описите во Хомеровите епови, а тоа се однесува и на описот на смртта, која е честа во народните епски песни. Но, според методот на опишувањето, народните епски песни не се разликуваат од Хомеровите епови, т.е. сите описи можат да се поделат во две групи: слики на дејствието (нешто што се одвива во текот на времето) и слики на телата (нешто што стои едно крај друго во просторот). Притоа, и Хомер и народниот пејач, во основа, постапуваат исто - телото го сликаат опишувајќи го дејствието.

Помеѓу општите места во народните песни посебно место зазема т. н. „епско повторување“ кое на народниот пејач му служи или како готова форма со која ја прави песната или да ја прошири песната, или да здивне, или да го нагласи она што е најважно. Оттука, сите епски повторувања немаат иста вредност: некои предизвикуваат монотонија, а некои ја претставуваат убавината на уметничкото изразување. Во првите спаѓаат говорот што еден лик им го повторува на повеќе слушатели, или писмото со иста содржина кое им е упатено на повеќе лица или се добива од повеќе лица, или кога некоја ситуација се искажува повеќепати со истите зборови. Но, и овие повторувања, особено ако се освежени со некој нов збор, се доживуваат како пријатни и природни. Сепак, најголема вредност имаат оние повторувања, секогаш со истите или малку изменети зборови, кои служат да истакнат еден момент, одлука или ситуација. Овие повторувања се среќаваат во неколку варијанти: некогаш, во повторувањето е сочуван истиот редослед на зборовите; некогаш, редоследот е нарушен; некогаш, повторувањето се врши по обратен редосле; но секој од овие начини е длабоко оправдан. Во епските народни песни честа е примената на градацијата - постепеното редење сè посилни и посилни слики, која остава длабок впечаток и претставува пример за високоуметнички израз.

Понатаму, големо уметничко значење има и директниот говор при што некои песни целосно се испеани во дијалог (на пример, „Марко Крале и бегот Костадин“, „Делбата на Јакшиќи“, „Старина Новак и кнезот Богосав“, „Маргита девојка и Рајко војвода“). Притоа, во народните песни разговараат не само луѓето, туку и соколите, гавраните, коњите, па дури и мртвите човечки глави, а тоа е остаток од прастарите времиња, кога човекот им припишувал човечки својства и на другите суштества. Директниот говор прави ликовите во епските песни да бидат непосредни, живи, порељефни, а нивната индивидуалност потполна и конкретна. Сликовитоста во приказот и разновидноста на тонот во народните епски песни особено се зголемени со употребата на римата, која се среќава поретко и во различни видови, а нејзината улога е нешто да се нагласи, или како музичко освежување. Римата се јавува во еден или повеќе слогови, во еден стих на различни места, на крајот или на почетокот на два или повеќе стиха. Всушност, нередовноста и несистематичноста е најголемата убавина на римата во епската народна поезија. Слична улога имаат и многубројните асонанци и мелодичниот распоред на гласовите во стихот.

Најстарите запишани епски народни песни на балканските народи потекнуваат од 16 век во делата на Петар Хекторовиќ (од кои е една е за „Крале Марко и брат му Андријаш“. Во 17 век, Јурај Бараковиќ и Петар Зрински оставиле записи за книжевната народна практика со која се опевуваат херојските дела на Крале Марко, Милош Обилиќ и др. Првите песни испеани во десетерец се запишани во XVIII век: еден запис на непознат Германец од околу 1730 година, две песни во делото „Разговор угоден“ на Качиќ од 1756 година, песната „Хасанагиница“ објавена во Фортисовата книга „Пат во Далмација“ од 1774 година и една песна објавена во делото „Сатир“ на Рељковиќ од 1779 година. Вистинскиот подем во воскреснувањето и поширокото претставување на народната (усна) книжевност започнал во XIX век, со Вук Стефановиќ-Караџиќ, кој пак под влијание на браќата Грим, собрал и објавил значителен дел од српската народна проза и поезија. По него, народни творби објавувале и Сима Милутиновиќ („Пјеванија црногорска и херцеговачка“, 1837), Петар Петровиќ Његош („Огледало српско“, 1845), Богољуб Петрановиќ „Српске народне пјесме из Босне и Херцеговине“, 1867, 1879) и други. Во 1814-1815 година, со посредство на Јернеј Копитар, со српските епски народни песни се запознал Јакоб Грим кој бил воодушевен од нив, пишувајќи дека „нашите народни германски песни пред нив би требало да се скријат“ и „дека би можеле да се споредат со шпанските јуначки песни, но и нив ги надминуваат“. Според Јакоб Грим, „од Хомеровите епови наваму, во цела Европа нема ниедна појава која толку јасно би можела да нè извести за суштината и настанокот на епот како српските народни песни“. Исто така, и Гете бил воодушевен од српските епски песни при што некои од нив ги превел на германски јазик. Најпосле, од овие песни биле воодушевени и Пушкин, Ламартин, Мицкјевич, Мериме, Џон Локхарт итн.

Епски видови во проза

Најстарите епски видови во проза се:

1.Митовите, легендите и преданијата

Според меѓународната класификација, преданијата се делат на: 1. митови; 2. легенди; 3. историски преданија (се однесуваат на историски настани и личности) 4. етиолошки преданија (се однесуваат на потеклото на некое место).

Митовите се сметаат за најстари приказни со фантастична содржина создадени во првобитното општество. Луѓето во недостаток од научни сознанија создавале фантастични објаснувања за настанокот на светот, за човекот, за животот итн. Во почетокот тие биле свети приказни и не се сметале за литературни творби. На пример: Митот за Сизиф

Легендите исто така имаат фантастична содржина, но за разлика од митовите тие се поврзани со вистински настани или историски личности. На пример: Легенда за бесмртната вода

Преданијата се слични со легендите, но се поблиски до историската вистина и имаат пореалистична основа. На пример: Предание за манастирот Заум во Охрид

2. Народни приказни

Народните приказни се делат на: фантастични и реалистични.

а) Фантастичните приказни

• сказните, бајките се исполнети со најнеобични доживувања на ликовите, како и со разни суштества (змејови, ѓаволи, самовили) и предмети (волшебни ламби, килими, животворни води итн.).
• басната на алегоричен начин ги опишува човековите особини. Басната може да биде во стих и во проза. Преку ликовите на животните (поретко и на растенијата и предметите) на ироничен, сатиричен и хумористичен начин се прикажани човековите недостатоци. На крајот тие содржат и наравоучение во вид на кратка реченица со мудра мисла (афоризам).
• приказните за животни се слични со басните, но се малку подолги од нив.

За разлика од останатите литературни творби, кај сите фантасични приказни се забележува поларизација на ликовите на добри и лоши. Најчесто овие приказни им се раскажуваат на децата, а тие се идентификуваат со добрите ликови и на тој начин го градат карактерот. На пример: Врапците цареви

б) Во реалистичните приказни се раскажуваат случки од секојдневниот живот на луѓето.

3. Анегдотата е мала хумористична приказна во која се раскажува некоја смешна случка од животот на позната личност.

4. Гатанката е народна умотворба која се состои од прашање и одговор. Прашањето е метафорично претставување на предметот или појавата која треба да се погоди со одговорот.

5. Пословиците и поговорките се многу слични по својата содржина и форма. Со нив се искажува некоја народна мудрост. Разликата е во тоа што пословицата е двочлен состав (составени се од два дела), а поговорката е едночлен состав (составен од еден дел). Поговорката често претставува дел од пословицата. На пример, може да кажеме: Село гори, како поговорка од целата пословица: Селото гори, бабата се чешла.

Пословици:

'Ако е виното кисело, ама срцето ни е весело.

Бадијала работи, бадијала не седи.

Без татко полојна сирак, без мајка цел сирак.'

Поговорки:

Рани куче да те лае.

Со игла бунар не се копа.

Бара влакно во јајцето.

6. Раскази и романи

Расказите и романите се посовремени епски прозни видови (нив ги нема во народната литература). Тие не се разликуваат во внатрешните својства, туку во големината. Расказите се куси, а романите подолги. Може да се направи аналогија на епските видови во стих и проза: епската песна и расказот се покуси, а епот (епопејата) и романот се подолги. Според содржината, расказите и романите можат да бидат: битови, историски, авантуристички, научнофантастични, психолошки, хумористични итн.

Теорија на епиката

Во својот роман „Портрет на уметникот во младоста“, ирскиот писател Џејмс Џојс ја дели уметноста на три облици што произлегуваат еден од друг: лирски облик во кој уметникот ја дава својата слика во непосреден однос кон себеси; епски облик во кој ја дава својата слика во посреден однос кон себеси и кон другите; и драмски облик во кој ја дава својата слика во непосреден однос кон другите. Притоа, споре днего, епскиот облик произлегува од лирскиот облик на тој начин што уметникот размислува за себе како за центарот на еден епски настан и овој облик се развива додека центарот на емоционалната тежа не биде на еднаква оддалеченост од самиот уметник и од другите.