Национален парк Пирин

Национален парк Пирин (бугарски: Национален парк "Пирин"), првично наречен Националниот парк Вихрен — национален парк, кој го опфаќа поголемиот дел од планината Пирин во југозападна Бугарија, на површина од 403,56 километри квадратни.

Национален парк Пирин
МСЗП — Категорија II (национален парк)
Типичен пејзаж со езера и мермерни врвови
Место	Благоевград (област), Бугарија
Најблизок град	Банско
Координати	41°40′N 23°30′E
Површина	403.56 km2 (155.82 ми)
Воспоставен(а)	1962
Управно тело	Министерство за животна средина и води
Светско наследство на УНЕСКО
Критериум	природно: (vii), (viii), (ix)
Навод	225bis
Запис	1983 (VII заседание)
Дополнувања	2010
Површина	38.350,04 ха
Преоден појас	1.078,28 ха
Мреж. место	pirin.bg

Тој е еден од трите национални паркови во земјата, а другите се Националниот парк Рила и Националниот парк Централен Балкан. Паркот бил основан во 1962 година и оттогаш неговата територија била неколку пати проширувана. Националниот парк Пирин бил прогласен за светско наследство на УНЕСКО во 1983 година. Висината варира од 950 метри до 2.914 метри на Вихрен, вториот највисок врв во Бугарија и третиот на Балканот.

Паркот се наоѓа во провинцијата Благоевград, најјугозападниот регион на нацијата, на територијата на седум општини: Банско, Гоце Делчев, Кресна, Разлог, Сандански, Симитли и Струмјани. На нејзината територија нема населени места. Два природни резервати се наоѓаат во границите на Националниот парк Пирин: Бајуви Дупки-Џинџирица и Јулен. Бајуви Дупки-Џинџирица е меѓу најстарите во Бугарија, основана во 1934 година и е вклучена во Светската мрежа на биосферни резервати во рамките на програмата на УНЕСКО за човек и биосфера. Целата територија е дел од мрежата на области за заштита на природата на Европската Унија, Натура 2000.

Пирин е познат по своите 118 глацијални езера, од кои најголемото и најдлабокото е Поповото Езеро. Многу од нив се сместени во циркови. Има и неколку мали ледници, како Снежника, сместени во длабокиот цирк Големија Казан во стрмното северно подножје на Вихрен и Бански Суходол. Тие се најјужните ледници во Европа.

Националниот парк Пирин спаѓа во копнениот екорегион на мешаните планински шуми Родопи на Палеарктичката умерена широколисна и мешана шума. Шумите покриваат 57,3 проценти од површината на парковите и речиси 95 проценти од нив се иглолисни шуми. Просечната старост на шумите е 85 години. Најстарото дрво во Бугарија, борот на Бајкушев, се наоѓа во паркот. Со приближна возраст од околу 1.300 години, тој е современик на основањето на бугарската држава во 681 година. Фауната на Националниот парк Пирин е разновидна и опфаќа 45 видови цицачи, 159 видови птици, 11 видови влекачи, 8 видови водоземци и 6 видови риби.

Историја и администрација на паркот

Националниот парк Пирин е основан на 18 ноември 1962 година со цел да се зачуваат природните екосистеми и пејсажи заедно со нивните растителни и животински заедници и живеалишта. Првично наречен Национален парк Вихрен, заштитеното подрачје првично опфаќало 67,36 км². Нејзината територија била проширена неколку пати додека не ја достигнала сегашната површина од 403,56 км² во 1999 година. Во 1983 година, Националниот парк Пирин бил додаден на листата на светско наследство на УНЕСКО како област од извонредно природно значење. Според Уставот на Бугарија, паркот е исклучиво во државна сопственост.

Според класификацијата на Меѓународната унија за зачувување на природата, паркот спаѓа во категоријата за управување II (национален парк) со главна цел да ги заштити функционалните екосистеми додека дозволува човечка посета и неговата придружна инфраструктура. Целата територија на паркот е вклучена во мрежата на заштитни области на природата на Европската унија Натура 2000. Националниот парк Пирин е наведен како важна област за птици и биоразновидност од страна на BirdLife International.

Националниот парк Пирин е управуван од дирекција подредена на Министерството за животна средина и води на Бугарија со седиште во градот Банско во северното подножје на планината. Од 2004 година, управата на паркот има 92 вработени. Постојат два центри за посетители и информации сместени во Банско и Сандански. Паркот е поделен на шест сектори: Бајуви Дупки со канцеларија во Разлог, Вихрен со канцеларија во Банско, Безбог со канцеларија во Добриниште, Трите Реки и Каменица, двата со канцеларија во Сандански, и Синаница со канцеларија во Кресна.

Географија

Преглед

Даутов Врах во лето

Националниот парк Пирин опфаќа голем дел од истоимениот планински венец во југозападна Бугарија, кој е дел од масивот Рила-Родопи. На север се дели од планинскиот венец Рила со Седлото Предел и планинскиот премин на 1140 метри надморска височина, на исток стигнува до долината на реката Места, вклучувајќи ја и Разлошката Котлина, на југ Парилското седло (1170 м) ја формира границата со планинскиот венец Славјанка, а на запад стигнува до долината на реката Струма. Паркот се наоѓа целосно во провинцијата Благоевград во општините Банско (36,6% од територијата на паркот), Гоце Делчев (4,9%), Кресна (14,9%), Разлог (10,2%), Сандански (30,7%), Симитли (2,3%) и Струмјани (0,4%).

Релјеф и геологија

Тектониката на Пирин е првенствено резултат на прекамбриските, херцинските, алпските и тектонските движења и настани. Современиот релјеф на Пирин бил обликуван во плеистоценот (пред 2.588.000 до 11.700 години) кога планината била подложена на алпски глацијации поврзани со глобалното ладење. Оваа глацијација поминала паралелно со онаа на Алпите. Границите на ледниците достигнале 2200–2300 метри. Сите глацијални форми во планинскиот венец се во границите на Националниот парк Пирин.

Планинскиот венец Пирин е поделен на три дела: северен, среден и јужен, при што северниот е највисок и ги содржи сите глацијални формации и езера. Паркот го покрива северниот дел, поделен на две зони. Северната зона се состои од стрмниот мермерен гребен Вихрен со трите највисоки врвови во планината: Вихрен (2914 м), Кутело (2908 м) и Бански Суходол (2884 м), како и сртот Кончето (2810 м). Јужната зона се состои од гранитни гребени и го вклучува четвртиот највисок врв на Пирин Полежан, на 2851 м. Има повеќе околу 60 врвови над 2600 метри.

Зимски поглед со највисокиот врв Вихрен

Релјефот на Националниот парк Пирин е алпски и високо фрагментиран и се карактеризира со стрмни падини, високи гребени и длабоки речни долини. Највисоката точка е Вихрен на надморска височина од 2914 м, втор највисок врв во Бугарија и трет на Балканскиот Полуостров, додека најниската кота во паркот е на 950 м во близина на Банско. Скоро 60% од површината на паркот се наоѓа над 2000 метри. Распределбата на територијата на паркот по кота е следна: до 1000 м – 1,64 км² (0,4%), 1000–1600 м – 51.09 км² (12,7%); 1600–2000 м – 121.08 км² (30,0%); 2000–2500 м – 198,31 км² (49,1%); над 2500 м – 31,45 км² (7,8%). Наклонот на територијата на паркот е стрмен — повеќе од 90% од вкупната површина е класифицирана како стрмна (21–30°) или многу стрмна (над 31°).

Геолошки Пирин е масивна антиклинала формирана од метаморфни карпи - гнајс, биотит и кристални шкрилци, амфиболит, кварцит и мермер. Палеозојските гранитоидни карпи се наоѓаат во ограничени области во предградието на Националниот парк Пирин. Гранитоидните карпи од горниот креда формираат два различни плутони: Северен Пирин и Безбог. Централниот пирински плутон го покрива јужниот тек на паркот и е датиран во горниот олигоцен. Гранитоидните карпи покриваат 55% од територијата на паркот.

Клима

Зајдисонце над Тевно Василашкото Езеро, најголемото и најдлабокото од Василашките Езера

Пирин спаѓа во континенталната медитеранска климатска зона и поради нејзината височина повисоките сектори имаат алпска клима. Климата е под влијание на медитеранските циклони главно во доцна есен и во зима, со чести и високи врнежи од дожд, и од антициклонот на Азорите во лето, што ги прави летните месеци топли и суви. Релјефот има пресудно влијание врз климата. Пирин има три висински климатски зони - ниско помеѓу 600 и 1000 м (16% од вкупната површина), средината помеѓу 1000 и 1800 м (40%) и висока над 1800 м (44%). Температурата се намалува со покачувањето, што е повидливо во лето. Просечната годишна температура е околу 9–10 °C во долниот дел, 5–7 °C во средината и 2–3 °C на повисоките места. Најстуден месец е јануари со просечна температура која варира помеѓу -5 и -2 °C. Најтопол месец е јули со просечна температура од 20 °C на 1600 м и 15 °C на 2000 м. Температурни инверзии, односно зголемување на температурата со висината, се забележани во 75% од зимските денови.

Годишните врнежи се 600–700 мм во пониските висински зони и 1000–1200 мм во повисоките. Врнежите се претежно во зима и пролет, додека летото е најсушната сезона. Влажноста на воздухот е 60-75% во август и 80-85% во декември. Во зима врнежите се главно снег, кои варираат од 70–90% на пониските до 100% на повисоките. Просечниот број на денови со снежна покривка варира од 20–30 до 120–160. Најголемата дебелина на снежната покривка достигнува 40–60 цм на 1000–1800 м во февруари и 160-180 цм над 1800 м во март (190 цм на Вихрен). Во некои зими дебелината на снегот може да достигне 250-350 цм. Лавините често се случуваат во зима.

Хидрологија

Муратовско езеро и врвот Тодорка

Самит Каменица од Тевното езеро

Територијата на Националниот парк Пирин е речиси подеднакво поделена меѓу сливовите на реката Струма (206,06 км² или 51,1%) и Места (197,50 км² или 48,9%). Сливот го следи главниот гребен на планината во правец северозапад кон југоисток. Пирин е изворот на 10 притоки на Струма, од кои најголемата е Светиврачка Бистрица и уште 10 притоки на Места. Реките се кратки, стрмни и со голем воден волумен. Тие формираат бројни водопади кои генерално не се толку високи како оние во Рила или на Балканските Планини. Највисок е Попинолашкиот водопад, со околу 12 м. Просечното годишно испуштање на реките на паркот е 355,6 милиони м³, од кои 188,5 милиони м³ се влеваат во Струма и 167,1 милиони м³ во Места. Испуштањето од паркот на квадратен километар е 2,3 пати поголемо од просекот на Пирин и 5,6 пати поголем од просекот во Бугарија.

Пејзажот е испрекинат со 118 постојани глацијални езера, конвенционално поделени во 17 групи, како што се Поповото езера, Кременските езера, Бандеришките, Василашките, Ваљавишките езера, Чаирските езера, Влахините и Типицките езера. Најголемо од нив е Поповото езеро со 123.600 м², што го прави четврто по големина глацијално езеро во Бугарија. Со длабочина од 29,5 м, тоа е и најдлабокото езеро во Пирин и второ во Бугарија. Горното Полежанско Езеро, кое се наоѓа на надморска височина од 2710 м е највисокото во планината и во земјата.

Друг остаток од последното ледено доба се два мали ледника. Снежника се наоѓа во длабокиот цирк Голем Казан во стрмното северно подножје на Вихрен и е најјужниот ледник во Европа. Ледникот Бански Суходол е поголем и се наоѓа малку на север под сртот Кончето.

Биологија

Екосистеми и шуми

Бугарска ела во Пирин

Националниот парк Пирин спаѓа во копнениот екорегион на мешаните шуми на Родопските Планини на Палеарктичката умерена широколисна и мешана шума. Растителните заедници во паркот може да се класифицираат во неколку главни групи: заедници кои се наоѓаат околу водни тела; грмушки заедници од субалпската зона; пасишта, вклучувајќи ливади, субалпски и алпски пасишта; шумски заедници; камени заедници; и заедници од секундарен карактер, кои се резултат на човековата активност.

Шумите опфаќаат 231,10 км² или 57,3% од вкупната површина на паркот. Од нив 95% се иглолисни шуми и 5% листопадни шуми. Просечната старост на шумата е 85 години. Околу 34,3% од пошумената територија е покриена со дрвја над 140 години. Најстарото дрво во Бугарија, 1300-годишниот бор Бајкушев од видот босански бор (Pinus heldreichii), се наоѓа во паркот и е современик на основањето на бугарската држава во 681 година.

Постојат 16 видови дрвја; од нив три се балкански ендемични таксони со ограничена површина — бугарската ела (Abies borisii-regis), македонскиот бор (Pinus peuce) и босанскиот бор (Pinus heldreichii). Најголема површина е окупирана од џуџестиот планински бор (Pinus мugo) – 59,62 км², Македонски бор (Pinus peuce) – 54.15 км², норвешка смрека (Picea abies) – 23,79 км², европска бука (Fagus sylvatica) – 10.98 км² и босански бор – 8,93 км². Македонскиот и босанскиот бор во Националниот парк Пирин сочинуваат соодветно 42% и 52% од нивната вкупна површина во Бугарија.

Флора

Пиринскиот афион (Papaver degenii) е еден од ендемичните видови на паркот.

Флората на паркот е разновидна и се карактеризира со висок ендемизам поради комбинацијата на јужна географска географска широчина и висока висинска варијација. Разновидниот релјеф создава различни еколошки средини за растенијата, дополнително диверзифицирани со доминантните типови на карпи кои формираат силициум и варовнички терен на територијата на паркот. Езерата и потоците исто така ги диверзифицираат условите создавајќи мочуришни живеалишта за видовите хигрофити.

Неваскуларните растенија го сочинуваат најмалку истражениот дел од пириновата флора. Најмалку проучени од нив се алгите со 165 видови, вклучително и два ендемични. Најголема концентрација на видови алги има во езерските групи на Попово и Кременски. Бриофитите, вклучувајќи ги и мововите, се претставени со 329 познати видови. Бројот на видови лишаи е 367, или 52% од вкупната разновидност во Бугарија. Од нив 209 видови се наоѓаат во иглолисни шуми и 156 — на варовнички терен.

Васкуларните растенија во Националниот парк Пирин вклучуваат 1315 видови од 94 семејства и 484 родови, или приближно 1/3 од бугарската флора. Флората во голема мера го зачувала својот автохтон карактер. Бројот на васкуларни растителни видови се очекува да расте во случај на идни детални истражувања, особено на пониски височини. Видовите се поделени речиси подеднакво на претставниците на субмедитеранските и циркумбореалните флористички региони. Бројот на видови вклучени во Црвената книга на Бугарија е 114. Постојат 18 видови ендемични на паркот, а други 17 се ограничени само на Бугарија, што сочинува вкупно 35 бугарски ендемични видови. Паркот е дом и на 86 балкански ендемични видови.

Ендемичните видови ограничени на паркот се: пирински афион (Papaver degenii), пиринска ливадска трева (Poa pirinica), Урумов окситропис (Oxytropis uruмovii), Кожухаров окситропис (Oxytropis kozhuharovii), Бандеришка дамска мантилчезис мантеледер (Alcheмilla pirinica), Kelererova asineuмa (Asyneuмa kellerianuм), Пирински песочник (Arenaria pirinica), Пиринска острица (Carex pirinensis), Pirin fleabane (Erigeron vichrensis), Давид лопен (Verbascuм davidoffii), помала пиринска власатка (Pirin fescue ho fescue) (Heracleuм angustisectuм), Јаворкова штракаат (Rhinanthus javorkae), Пиринска мајчина душица (Thyмus perinicus), Daphne doмini, Daphne velenovskyi.

Фауна

Пердувеста кукумјавка

Фауната на 'рбетниците на Националниот парк Пирин се состои од 229 видови. Бројот на видови цицачи е 45. Распространетоста на видовите цицачи по ред е следна: Инсектојади – 5, Лилјаци – 16, Зајаковидни – 3, Глодачи – 7, Ѕверови – 9 и Парнокопитни – 4. Европската снежна волка е реликтен вид. Меѓу видовите со најголема зачувана вредност се кафеавата мечка, сивиот волк, дивата мачка, златната куна, дивата свиња, црвениот елен, срната и балканската дивокоза. Малите цицачи, особено глодарите и лилјаците, не се целосно проучени на целата територија на паркот.

Вкупниот број на видови птици е 159. Од нив 91, или 57%, се минувачи. Три вида се реликтни — пердувеста кукумјавка, белокрстен шарен клукајдрвец и евроазиски клукајдрвец со три прсти. Најретките жители на паркот се мал орел кликач со еден пар вгнезден, мал орел, златен орел со 2 до 5 пара, змиски орел со кратки прсти со два пара, степски сокол, сив сокол со три парови, голем тетреб, лештарка, еребица камењарка, прдавец, шумска шлука и планински гулаб.

Постојат 11 видови влекачи и 8 видови водоземци. Постојат централноевропски видови (шарен дождовник, огнена жаба, планински смок), палеарктичка (голема крастава жаба, зелена крастава жаба, обична жаба), евросибирска (гаталинка, шарка, белоушка, живороден гуштер), Иранско-туранска (езерска жаба), јужноевропска (горска жаба), евро-медитеранска (зелен гуштер), медитерански (ѕидна гуштерица) и балкански (балканска ѕидна гуштерица).

Типично живеалиште во Пирин

Ихтиофауната вклучува 6 видови риби: обична пастрмка, европска јагула (се смета за исчезната), западна ваирон, речна пастрмка, калифорниска пастрмка и поточна пастрмка. Ограничениот број на видови се одредува според високата надморска височина на паркот. Ледничките езера, потоци и горните речни текови се населени со неколку видови риби. Западниот ваирон е познат само од Кременските езера и всушност може да претставува нов неопишан вид.

Бројот на идентификувани видови без'рбетници во Националниот парк Пирин е 2091, што е 40% од проценетите 4500 видови што го населуваат паркот. Тие се слабо истражени и нема доволно податоци за да се проценат квалитативните и квантитативните параметри дури и на главните популации на ендемични и реликтни видови. Има 218 ендемични, 176 реликтни и 294 ретки видови.

Пајаците се претставени со 321 вид, или 35% од вкупниот број во Бугарија. Пајаците ги претпочитаат североисточните падини и се најразновидни во иглолисните шуми. Постојат 36 видови многуноги, или 20% од вкупниот број во Бугарија. Распространети се главно во шумите и се поретки во субалпските и алпските зони. Мекотелите се 89 видови и претставуваат 27% од вкупниот број на нацијата (без морските мекотели). Само 2% од еднодневките во Бугарија се наоѓаат во паркот - два вида. Бројот на видови правокрилци е 63, или околу 30% од вкупниот број на нацијата. Најголема разновидност има во долините на реките Бандерица и Дамјаница. Пролетниците се претставени со 40 видови, кои сочинуваат 40% од разновидноста на Бугарија. Постојат 323 видови хетероптерите или 32% од оние кои се познати во Бугарија. Тие се најразновидни во северните делови на паркот, во резерватот Бајуви Дупки-Џинџирица. Тврдокрилците се 639 видови и се проценува дека овој број ќе се зголеми на 1800-1900. Невроптеридите се 25 видови, или 20% од вкупната разновидност во Бугарија. Постојат 36 видови ципокрилци, кои се наоѓаат главно на пониски височини. Водни молци се 59 видови, или 24% од вкупниот број во Бугарија. Пеперугите се 449, вклучувајќи 116 пеперутки и 333 молци.

Рекреација

Најпредизвикувачката пешачка патека во паркот се протега по врвот на сртот Кончето.

Националниот парк Пирин е популарна туристичка дестинација. Главниот информативен центар на паркот е во Банско и има интерактивна изложба за шумите во паркот, овозможувајќи им на посетителите да се запознаат со фактите за вегетацијата и дивиот свет на паркот. Има и просторија за проекција со 30 седишта со мултимедијална опрема. Од 2002 година на територијата на паркот имало 1837 легла, од кои 885 во планински засолништа, 214 во хотели, 124 во бунгалови и 615 во простории кои припаѓаат на различни сектори на државната управа. Некои од засолништата вклучуваат Безбог, најголемиот и најмодерниот; Бандерица, изградена во 1915 година по наредба на бугарскиот цар Фердинанд I и Вихрен.

Во паркот има 20 обележани пешачки патеки. Патеката бр. 1 е дел од европската патека на долги релации Е4 и го минува паркот следејќи ја маршрутата Прибежиште Преддел–Засолниште Јаворов–Засолништето Вихрен–Езерото Тевно–Пиринското засолниште–Пасините на Попов. Најпредизвикувачката пешачка патека го следи врвот на сртот Кончето на надморска височина од приближно 2.810 м, меѓу врвовите Бански Суходол (2.884 м) и Кутело (2.908 м). Северозападната страна на Кончето е речиси вертикална и 300–400 м длабока, додека југозападната страна е помалку стрмна (приближно 30 степени), но достигнува 800 м во длабочина.

Развојни и еколошки ризици

Постојат многу фактори кои ги загрозуваат екосистемите во паркот. Каменоломите за карпи, подметнување пожари, индустриска и нелегална сеча, ловокрадство, прекумерна употреба на патеки, пристап до возила, а особено скијачките центри го ставија паркот под значителна закана.

Има постојан развој на скијачката инфраструктура од раните деведесетти долж североисточниот дел на полигонот, особено во градот Банско, кој стана меѓународен зимски центар. Во 2003 година, голем пошумен дел од врвот Тодорка и блиските сртови биле расчистени за да започне изградбата на одморалиштето кое денес има 13 ски-лифтови и 75 км ски патеки. Проширувањето на одморалиштето се случило иако законодавниот дом на паркот строго забранило таква активност во границите на паркот. Од почетокот на градбата, Банско доживеа големо излевање на реката Глазне, поради интервенцијата.

Во декември 2017 година, бугарската влада, без предупредување, го променила законодавниот дом на паркот, така што комерцијалната сеча и изградбата на патишта и згради во рамките на 50% паркот е легална. Ова предизвикало бран протести против континуираното манипулирање со светското наследство, кои продолжиле во текот на февруари и март 2018 година. Во ноември 2017 година, Светскиот фонд за природата и другите локални невладини организации поднеле тужба против бугарското Министерство за животна средина и води бидејќи сметале дека плановите за развој на областа ги прекршуваат еколошките прописи.

Поврзано

• Географија на Бугарија
• Пирин

Надворешни врски

• „Pirin National Park“. Official Site of Pirin National Park. Архивирано од изворникот на 10 January 2016. Посетено на 25 June 2016.
• „Pirin National Park“. Official Site of UNESCO. Посетено на 25 June 2016.
• „Pirin National Park“. Official Tourism Portal of Bulgaria. Посетено на 15 February 2021.