Врапчевидни
| Врапчевидни | |
|---|---|
| |
| Fringilla coelebs. | |
| Научна класификација | |
| Царство: | Животни |
| Колено: | Хордови |
| Класа: | Птици |
| Ред: | Врапчевидни Linnaeus, 1758 |
| Типски вид | |
| Passer domesticus (syn. Fringilla domestica) Linnaeus, 1758 | |
| Подредови | |
|
и во текстот. | |
| [[|Разновидност]] | |
| околу 100 семејства, околу 5400 видови | |
Врапчевидните или врапчарки (науч. Passeriformes) — ред на птици во кој се наоѓаат речиси повеќе од половина од сите видови на птици. Врапчевидните птици се едни од најразнообразните копнени редови на ’рбетници: тие се двапати поразнообразни од најголемиот цицачки ред — глодачите.
Името Passeriformes е изведено од Passer domesticus, научно име за типскиот вид - градското врапче, како и од латинскиот поим „passer“ кој се однесува на вистинските врапчиња и сличните помали птици.
Особини
уредиМногу врапчевидни птици се песнопојки и имаат сложени мускули со помош на кои го контролираат долниот грклан (syrinx) во кој се наоѓа звучниот апарат. Како млади, повеќето врапчевидни птици се зависни за храна од своите родители.
Редот е поделен на три подреда: Tyranni (субосцини), Passeri (осцини) и основниот Acanthisitti. Осцините покажуваат најдобра контрола врз мускулите од нивниот долен грклан, произведувајќи широк спектар на песни и други вокализации (иако некои од нив како враните не звучат музикално за луѓето); некои како лироопашките се целосни имитатори. Акантиситидите, односно претставниците од семејството Acanthisittidae се малечки птици ограничени во Нов Зеланд (барем во денешно време). Тие долго време се сметале за дел од Passeri, но нивната систематска положба е нејасна, иако по сè изгледа дека се одделна и многу стара група.
Повеќето врапчевидни се помали од типичните членови на другите редови на птици. Најтешката и најголемата врапчевидна птица е Corvus crassirostris, додека некои обични гаврани (Corvus corax) се блиски по големина со неа. Лироопашките (Menura sp.) и многу рајски птици (сем. Paradisaeidae) се подолги. Некои од најмалите врапчевидни се пигмејските тиранти (Myiornis sp.).
Стапалото на врапчевидните има три прсти насочени нанапред и еден прст насочен наназад. Овој распоред на прсти е познат како анизодактилен. Тој им овозможува на врапчевидните птици да стојат стабилно на вертикални површини (дрвја, карпи и сл.). Прстите се одделни, но кај некои котинги (сем. Cotingidae) вториот и третиот прст се споени на нивната базална третина. Задниот прст се зглобува за нозете на исто ниво како и предните прсти. Кај другите редови на птици, распоредот на прстите е друг. Ножните мускули на врапчевидните птици автоматски се стегаат и стануваат несовитливи (тврди) кога врапчевидната птица губи контрола на гранката на која стои. Ова им овозможува да спијат додека се држат за површините без притоа да паднат. Ова е особено значајно за врапчевидните кои развиле ноќен начин на живот[1].
Сите врапчевидни развиваат дванаесет опашни пердуви. Одредени видови имаат несовитливи опашни пердуви, кои еволуирале за да и помогнат на птицата да ја одржи рамнотежата кога стои на вертикални површини.
Пилињата на врапчевидните се слепи, немаат пердуви и се беспомошни кога ќе се испилат од јајцата. Затоа ним им е потребна родителска грижа. Повеќето врапчевидни несат обоени јајца, за разлика од не-врапчевидните, чии јајца се бели, освен кај некои групи кои несат на земја (како бекасовите и козодоите) и за кои е потребна камуфлажа. Исклучок се и некои паразитски кукавици, чии јајца се иста боја како оние на домаќинот - врапчевидна птица.
Потекло и еволуција
уреди
Еволуцијата и врските меѓу семејствата на врапчевидните птици биле мошне нејасни сè до околу крајот на 20-от век. Многу семејства биле групирани заедно врз основа на морфолошките сличности за кои денес се верува дека се резултат на конвергентна еволуција, а не на блиско генетско сродство. На пример, претставниците од Troglodytidae од северната полутопка, тие од Австралија и тие од Нов Зеланд се многу слични и се однесуваат на сличен начин, но сепак припаѓаат на три мошне оддалечени гранки на семејното дрво на врапчевидните птици.
Потребни се уште многу истражувања, но напредокот во молекуларната биологија и подобрената палеобиогеографска методологија постепено откриваат една појасна слика за потеклото и еволуцијата на врапчевидните. Денес се смета дека првите врапчевидни еволуирале на Гондвана во одреден период од палеогенот, можеби за време на доцниот палеоцен пред околу 60-55 милиони години. Главната поделба била меѓу Tyranni, Passeri, Eurylaimides и Acanthisittidae, од кои претставниците на последното семејство дивергирале за кратко време (најмногу за неколку милиони години).
Малку подоцна се случила голема адаптивно зрачење на форми надвор од Австралија и Нова Гвинеја, и тоа на Passeri или птиците-песнопојки. Една од големите гранки (кладови) на врапчевидни се појавила подоцна како сестринска група на основните еволутивни линии и корвоидите ("Parvorder Corvida"), или поверојатно како нивна подгрупа, а се проширила длабоко во Евроазија и Африка каде имало ново зрачење на нови линии. Ова довело до појавување на три поголеми врапчевидни линии со околу 4000 видови, кои како додаток на корвоидниот разгранок (клад) и бројните помали линии го сочинуваат денешниот диверзитет на песнопојките. Постоело големо биогеографско мешање, при што северните форми се вратиле на југ, јужните се придвижиле кон север итн.
Фосилни наоди
уредиНајраните врапчевидни птици
уреди
Остеологијата на врапчевидните птици, особено на коските од екстремитетите, е од големо дијагностичко значење[2]. Меѓутоа, најраните фосилни податоци се оскудни бидејќи првите врапчевидни птици биле големи колку денешните најмали рецентни претставници од овој ред, при што нивните деликатни коски не се сочувале. Примероците од Музејот на Квинсленд означени како F20688 (кој всушност е карпометакарпус) и F24685 (тибиотарзус) од Мургон, Квинсленд се фосилни коскени фрагменти за кои се знае дека се од врапчевидни. Тие претставуваат ковчиња од два вида со приближна должина од 10 и 20 cm, соодветно, и докажуваат дека врапчевидните птици пред околу 55 милиони години (можеби во раниот еоцен) јасно се разликувале од останатите[3]. Една многу слична група (Zygodactylidae, именувана по зигодактилниот начин на стоење на вертикални површини) се издигнала независно во речиси исто време - и веројатно од блиски предци - на копното кое граничело со северниот Атлантик (кое тогаш било само две третини од неговата денешна широчина).
Сè до откривањето на австралиските фосили се верувало дека Palaeospiza bella од доцниот еоцен (пред околу 35 милиони години) бил најстар познат фосил на врапчевидна птица. Но, тој денес се смета за не-врапчевиден фосил сместен во групата на т.н. блиски врапчевидни птици.
Најновите фосилни наоди од врапчевидни потекнуваат од Нов Зеланд (дистален десен тарзометатарзус од птица голема колку денешната туи и неколку коски од барем еден вид на птица голема колку рецентната Philesturnus carunculatus ). Тие датираат од раниот до средниот миоцен (пред околу 19-16 милиони години)[4].
Денешното познавање за врските меѓу рецентните врапчевидни птици укажува на тоа дека последниот заеднички предок на сите живи Passeriformes била мала шумска птица со сивкасто обојување, веројатно со забележителен полов диморфизам. Оваа последна наведена особина по сè изгледа дека се изгубила и повторно еволуирала неколкупати кај песнопојките, судејќи од нејзината распространетост меѓу рецентните линии: заедничкиот предок на Passerida, на пример, бил речиси сигурно помалку диморфичен, земајќи предвид дека оваа особина е мошне ретка кај основните линии на Passerida, но многу честа кај најмладиот врапчевиден разгранок - Passeroidea. Од друга страна, меѓу најосновните Passeri постојат голем број на силно диморфни линии (како мошне старото семејство Menuridae и некои видови од Meliphagoidea и Corvoidea). Половиот диморфизам не е толку изразен кај сем. Acanthisittidae, но е чест кај некои субосцини како што се оние од сем. Pipridae и Cotingidae.
Врапците како мотив во уметноста и во популарната култура
уреди- „Живко и Џивко“ — расказ за деца на македонскиот писател Киро Донев од 2013 година.[5]
- „Ars poetica“ — песна на македонскиот поет Блаже Конески од 1979 година.[6]
- „Врапци во магла“ — песна на Блаже Конески од 1988 година.[7]
Наводи
уреди- ↑ Rebecca Stefoff(2008), "The Bird Class", Marshall Cavendish Benchmark
- ↑ See e.g. Boles (1997), Manegold et al. (2004), Mayr & Manegold (2006)
- ↑ Boles (1997)
- ↑ Worthy et al. (2007)
- ↑ Киро Донев, Приказни од куќичката на дрво. Скопје: Македоника литера, 2013, стр. 47-48.
- ↑ Блаже Конески, Збор и опит 1. Скопје: Арс Ламина - публикации, Арс Либрис, 2021, стр. 74.
- ↑ Блаже Конески, Црква. Скопје: Арс Ламина - публикации, 2021, стр. 12.
Надворешни врски
уреди- Забелешки за филогенијата и черепите на врапчевидните Архивирано на 14 јуни 2011 г. (англиски)