Википедија

Тау Кит

Тау Кит (Tau Ceti; латинизирано од τ Ceti, ― единечна ѕвезда во соѕвездието Кит, која е спектрално слична на Сонцето, иако има само околу 78% од масата на Сонцето. На растојание од нешто помалку од 12 светлосни години (3.7 парсеци) од Сончевиот Систем, таа е релативно блиска ѕвезда и најблиската осамена ѕвезда од класата Г. Ѕвездата изгледа стабилна, со мали ѕвездени варијации и има недостаток на метал (ниска во елементите освен водород и хелиум) во однос на Сонцето.

Тау Кит
Местоположба на τ Кит (заокружено)
Податоци од набљудување
Епоха J2000      Рамноденица J2000
Соѕвездие Кит
Ректасцензија 01ч 44м &1000000000000408300000004,083с[1]
Деклинација −15° 56′ &1000000000000149300000014,93″[1]
Прив. величина (V) 3.50±0.01[2]
Особености
Развојна фаза Главна низа
Спектрален тип G8V[3]
U−B Боен показател +0.21[4]
B−V Боен показател +0.72[4]
Астрометрија
Радијална брзина (Rv)−16,68 ± 0,05[5] км/с
Сопствено движење (μ) Рект: −1721.728[1] млс/г
Дек.: +854.963[1] млс/г
Паралакса (π)273.8097 ± 0.1701[1] млс
Оддалеченост11,912 ± 0,007 сг
(3,652 ± 0,002 пс)
Апсолутна величина (MV)5,69 ± 0,01[2]
Апсолутна болометриска величина (Mbol)5,52 ± 0,02[2]
Податоци
Маса0,69 ± 0,09[6] M☉
Полупречник0,793 ± 0,004[6] R☉
Површ. грав. (log g)4,48 ± 0,05[6]
Сјајност0,488 ± 0,010[2] L☉
Сјајност (виизуелна, LV)0.45[nb 1] L☉
Температура5.320 ± 40[6] K
Металичност28 ± 3% Сонце
Вртење46 ± 4[6]
Вртежна брзина (v sin i)0,1 ± 0,1[6] км/с
Старост8–10[7] Гг.
Други ознаки
52 Cet, BD−16° 295, FK5 59, GJ 71, HD 10700, HIP 8102, HR 509, SAO 147986, LFT 159, LHS 146, LTT 935[4]
Наводи во бази
SIMBAD— податоци
Архив на вонсончеви планети— податоци
ARICNSподатоци

Може да биде видена со голо око со привидна величина од 3,5.[2] Како што е гледано од Тау Кит, Сонцето би било во соѕвездието Воловар на северната хемисфера со привидна светлинска величина од околу 2,6.[nb 2][8]

Набљудувањата откриле повеќе од десет пати повеќе прашина околу Тау Кит отколку што е присутна во Сончевиот Систем. Од декември 2012 година, има докази за најмалку четири планети - сите веројатни супер Земји - кои кружат околу Тау Кит, а две од нив се потенцијално во зоната погодна за живеење.[9][10][11] Постојат докази за дополнителни четири непотврдени планети, од кои едната би била планетата Јовијан помеѓу 3 и 20 АЕ од ѕвездата.[12] Поради остаточниот диск, секоја планета што кружи околу Тау Кит би се соочила со многу повеќе удари од денешната Земја. Забележете дека тие планетарни кандидати биле оспорени неодамна[13] и неодамнешните откритија за ѕвездената склоност фрлаат сомнеж за копнената природа на овие светови. И покрај оваа пречка за населување, нејзините соларни аналогни особини (како Сонцето) довеле до широк интерес за ѕвездата. Со оглед на неговата стабилност, сличност и релативна близина со Сонцето, Тау Кит постојано се наведува како цел за потрага по вонземска интелигенција.[14]

Име

уреди

Името „Tau Ceti“ е Бајеровата ознака за оваа ѕвезда, основана во 1603 година како дел од ѕвездениот каталог на германскиот небесен картограф Јохан Баер Јохан Бајер, „Уранометрија“: таа е „број Т“ во Бајеровата низа од соѕвездието Кит. Во каталогот на ѕвезди во „Календариум“ (Calendarium) на Ал Ахсаси ал Муаккет, напишан во Каиро околу 1650 година, оваа ѕвезда била означена како „Талит ал Наамат“ (ثالث النعامات ), што на латински е преведено како „Tertia Struthionum“, како „трета од ноевите“.[15] Оваа ѕвезда, заедно со η Кит (Денеб Алгенуби), θ Кит (Таних Ал Наамат), ζ Кит (Батен Каитос) и υ Кит, биле Ал Наамат (النعامات), квачки ноеви.[16][17]

Во кинеската астрономија, „Квадратната небесна брашнара“ се однесува на астеризам кој се состои од τ Кит, ι Китi, η Кит, ζ Кит, θ Кит и 57 Кит.[18] Следствено, кинеското име за самиот τ Кит е „Петтата ѕвезда на квадратната небесна брашнара“.[19]

Движење

уреди

Сопственото движење на ѕвездата е нејзината брзина на движење низ небесната сфера, одредена со споредување на нејзината положба во однос на подалечните објекти во позадина. Тау Кит е сметана за ѕвезда со високо сопствено движење, иако има само годишен траверс од нешто помалку од 2 лачни секунди.[nb 3] Така ќе бидат потребни околу 2000 години пред местоположбата на оваа ѕвезда да се помести за повеќе од еден степен. Високото сопствено движење е показател за близината со Сонцето.[20] Ѕвездите во близина можат да поминат лачен агол преку небото побрзо од далечните ѕвезди во позадина и се добри кандидати за проучување на паралакса. Во случајот со Тау Кит, мерењата на паралаксата укажуваат на растојание од 11,9 светлосни години. Ова го прави еден од најблиските ѕвездени системи до Сонцето и следната најблиска спектрална ѕвезда од класа Г по Алфа Кентаур А.[21]

Радијалната брзина на ѕвездата е составен дел на нејзиното движење што е кон или подалеку од Сонцето. За разлика од сопственото движење, радијалната брзина на ѕвездата не може директно да биде набљудувана, но може да биде одредена со мерење на нејзиниот спектар. Поради Доплеровото поместување, линиите на впивање во спектарот на ѕвездата ќе бидат малку поместени кон црвено (или подолги бранови должини) ако ѕвездата се оддалечува од набљудувачот или кон сина (или пократки бранови должини) кога се движи кон набљудувач. Во случајот со Тау Кит, радијалната брзина е околу -17 км/с, со негативна вредност што покажува дека се движи кон Сонцето.[22] Ѕвездата најблиску ќе се приближи до Сонцето за околу 43.000 години, кога станува збор за во рок од 3.25 парсеци.[23]

Растојанието до Тау Кит, заедно со неговото сопствено движење и радијалната брзина, заедно го даваат движењето на ѕвездата низ вселената. Вселенската брзина во однос на Сонцето е 37,2 км/ч.[24] Овој резултат потоа може да биде искористен за да биде пресметана орбиталната патека на Тау Кит низ Млечниот Пат. Има просечно галактоцентрично растојание од 9,7 килопарсеци (32.000 светлосни години) и орбитално занесување од 0,22.[25]

Физички својства

уреди
 
Сонцето (лево) е и поголемо и нешто потопло од помалку активниот Тау Кит(десно).

Верувано е дека системот на Тау Кит има само еден ѕвезден составен дел. Забележан е слаб оптички придружник со величина13,1. Од 2000 година, тоа тело било 137 лачни секунди оддалечено од главното тело. Можеби е гравитациски врзано, но е сметано дека е поверојатно дека е случајност од видното поле.[26][27][28]

Повеќето од она што е познато за физичките својства на Тау Кит и неговиот систем е одредено преку спектроскопски мерења. Со споредување на спектарот со пресметаните модели на ѕвездената еволуција, може да биде проценета староста, масата, полупречникот и сјајноста на Тау Кит. Меѓутоа, со помош на астрономски интерферометар, мерењата на полупречникот на ѕвездата може да бидат направени директно со точност од 0,5%.[2] Преку такви средства, полупречникот на Тау Кит е измерен дека е 79,3 ± 0,4 од сончевиот полупречник.[2] Ова е приближно големината што е очекувана за ѕвезда со нешто помала маса од Сонцето.[29]

Вртење

уреди

Вртежниот период на Тау Кит бил измерен со периодични варијации во класичните линии на впивање на H и K на поединечно јонизиран калциум (Ca II). Овие линии се тесно поврзани со површинската магнетна активност,[30] така што периодот на варијација го мери времето потребно за местата на активност да завршат целосно вртење околу ѕвездата. Со тоа, периодот на вртење на Тау Кит е проценуван на 34 денови.[31] Поради Доплеровиот ефект, брзината на ѕвезденото вртење влијае на ширината на линиите на впивање во спектарот (светлината од страната на ѕвездата што се оддалечува од набљудувачот ќе биде поместена на поголема бранова должина; светлината од страната движењето кон набљудувачот ќе биде поместено кон пократка бранова должина). Со анализа на ширината на овие линии, може да биде проценета брзината на ѕвезденото вртење. Проектираната брзина на вртење на Тау Кит е

veq · sin i ≈ 1 км/с,

каде што veq е брзината на екваторот, а i е аголот на наклон на оската на вртење до линијата на видот. За една вообичаена ѕвезда Г8, брзината на вртење е околу 2,5 км/ч. Мерењата на релативно ниската вртежна брзина може да укажат дека Тау Кит е гледан речиси од насоката на неговиот пол.[32][33]

Неодамна, една студија од 2023 година проценила вртежен период од 46 ± 4 и a veq sin i од 0,1 ± 0,1, што одговара на наклон на пол од 7 ± 7.[6]

Металичност

уреди

Хемискиот состав на ѕвездата дава важни индиции за нејзината еволутивна историја, вклучувајќи ја и возраста на која била образувана. Меѓуѕвездената средина на прашина и гас од која се образувани ѕвездите првенствено се состои од водород и хелиум со количество на потешки елементи во трагови. Како што блиските ѕвезди постојано еволуираат и умираат, тие ја засадуваат меѓуѕвездената средина со зголемен дел од потешки елементи. Така, помладите ѕвезди имаат тежнеење да имаат поголем дел од тешки елементи во нивната атмосфера отколку постарите ѕвезди. Овие тешки елементи астрономите ги нарекуваат „метали“, а делот од тешките елементи е металичноста.[34] Количината на металичност во ѕвездата е дадена во однос на односот на железото (Fe), тежок елемент кој лесно е набљудуван, со водородот. Логаритам на релативното изобилство на железо е споредуван со Сонцето. Во случајот со Тау Кит, атмосферската металичност е

  декс,

еднакво на околу една третина од сончевото изобилство. Минатите мерења варираат од -0,13 до -0,60.[35][36]

Ова помало изобилство на железо покажува дека Тау Кит е речиси сигурно постар од Сонцето. Неговата возраст претходно била проценувана на 5,8 милијарди години, но сега е сметано дека е околу 9 милијарди години.[7] Ова е споредувано со 4,57 милијарди години за Сонцето. Сепак, проценките за возраста за Тау Кит може да се движат од 4,4 до 12, во зависност од усвоениот модел.[29]

Покрај вртењето, друг фактор што може да ги прошири особините на впивање во спектарот на ѕвездата е проширувањето на притисокот. Присуството на блиски честички влијае на зрачењето што го емитира поединечна честичка. Значи, ширината на линијата зависи од површинскиот притисок на ѕвездата, кој пак е одредувана од температурата и гравитацијата на површината. Оваа техника била искористена за да биде одредена површинската гравитација на Тау Кит. log g, или логаритамот на гравитацијата на површината на ѕвездата, е околу 4,4, многу блиску до log g = 4.44 за Сонцето.[35]

Сјајност и променливост

уреди

Сјајноста на Тау Кит е еднаква на само 55% од сјајноста на Сонцето.[25] Една земјовидна планета би требало да кружи околу оваа ѕвезда на растојание од околу 0,7 за да одговара на нивото на сончева озраченост на Земјата. Ова е приближно исто како и просечното растојание помеѓу Венера и Сонцето.

Хромосферата на Тау Кит- делот од атмосферата на ѕвездата веднаш над фотосферата што емитува светлина - моментално покажува мала или никаква магнетна активност, што укажува на стабилна ѕвезда.[37] Една 9-годишна студија за температурата, гранулацијата и хромосферата не покажала систематски варијации; Емисиите на Ca II околу инфрацрвените појаси H и K покажуваат можен 11-годишен циклус, но тој е слаб во однос на Сонцето.[32][33] Алтернативно, претпоставувано е дека ѕвездата би можела да биде во состојба со ниска активност аналогна на Маундеров Минимум - историски период, поврзан со малото ледено доба во Европа, кога сончевите дамки станале исклучително ретки на површината на Сонцето.[38][39] Спектралните линии на профилите на Тау Кит се исклучително тесни, што укажува на мала турбуленција и забележано вртење.[40] Астеросеизмолошките колебања на ѕвездата имаат амплитуда околу половина од онаа на Сонцето и понизок животен век.[2]

Планетарен систем

уреди
Планетарен систем Тау Кит[41][12][42][43][44]
Придружници Маса Голема полуоска
(ае) 		Орбитален период
(денови) 		Занесеност Наклон Полупречник
b (непотврдено) ≥2.0 ± 0.8 M⊕ 0,105+0,005
0,006 		13,965+0,017
0,024 		0.16 ± 0.22 — —
g (непотврдено) ≥1,75+0,25
0,40 M⊕ 		0,133+0,001
0,002 		20,00+0,02
0,01 		0.06 ± 0.13 — —
c (непотврдено) ≥3,1+1,4
1,1 M⊕ 		0,195+0,009
0,011 		35,362+0,088
0,106 		0.03 ± 0.28 — —
h (непотврдено) ≥1,83+0,68
0,26 M⊕ 		0.243 ± 0.003 49,41+0,08
0,10 		0,23+0,16
0,15 		— —
d (непотврдено) ≥3.6 ± 1.7 M⊕ 0,374+0,017
0,020 		94,11+0,70
0,63 		0.08 ± 0.26 — —
e (непотврдено) ≥3,93+0,83
0,64 M⊕ 		0.538 ± 0.006 162,87+1,08
0,46 		0,18+0,18
0,14 		— —
f (непотврдено) ≥3,93+1,05
1,37 M⊕ 		1,334+0,017
0,044 		636,13+11,70
47,69 		0,16+0,07
0,16 		— —
i (непотврдено) ≤5 MJ 3–20 — — — —
Остаточен диск 6,2+9,8
4,6–52+3
8 AU 		35 ± 10° —

Главните фактори кои го поттикнуваат истражувачкиот интерес за Тау Кит се неговата близина, особините слични на Сонцето и импликациите за можниот живот на неговите планети. За целите на категоризацијата, Хол и Локвуд известуваат дека „поимите „сончева ѕвезда“, „ сончев аналог “ и „сончев близнак“ [се] напредно рестриктивни описи“.[45] Тау Кит одговара на втората категорија, со оглед на неговата слична маса и мала променливост, но релативен недостаток на метали. Сличностите со децении вдахнувале споменувања во популарната култура, како и научно испитување. Во 1988 година, набљудувањата со радијална брзина отфрлиле какви било периодични варијации што се припишуваат на масивните планети околу Тау Кит во растојанија слични на Јупитер.[46][47] Сè попрецизни мерења продолжуваат да исклучуваат такви планети, барем до декември 2012 година.[47] Достигната прецизност на брзината е околу 11 м/с мерено во временски распон од 5 години.[48] Овој резултат ги исклучува жешките Јупитери и веројатно ги исклучува сите планети со минимална маса поголема или еднаква на масата на Јупитер и со орбитални периоди помали од 15 години.[49] Дополнително, во 1999 година било завршено истражувањето на блиските ѕвезди со Широко поле и планетарна камера на вселенскиот телескоп „Хабл“, вклучително и пребарување за слаби придружници на Тау Кит; ниту еден не бил откриен до границите на разрешувачката моќ на телескопот.[50]

Сепак, овие пребарувања исклучиле само поголеми тела на кафеави џуџиња и џиновски планети кои кружат поблиску, така што помалите планети слични на Земјата во орбитата околу ѕвездата, како оние откриени во 2012 година, не биле исклучени.[50] Доколку жешките Јупитери би постоеле во блиска орбита, тие веројатно би ја нарушиле зоната погодна за живот на ѕвездата; нивното исклучување на тој начин било сметано за позитивно за можноста за планети слични на Земјата.[46][51] Општите истражувања покажале позитивна корелација помеѓу присуството на планети и матична ѕвезда со релативно висока металичност, што наведува дека ѕвездите со помала металичност како што е Тау Кит имаат помали шанси да имаат планети.[52]

Откритие

уреди

На 19 декември 2012 година, биле преставени докази кои наведуваат систем од пет планети кои кружат околу Тау Кит.[41] Проценетата минимална маса на планетите била помеѓу 2 и 6 Земјени маси, со орбитални периоди кои се движат од 14 до 640 дена. Еден од нив, Тау Кит е, се чини дека кружи околу половина оддалеченост од Тау Кит отколку Земјата од Сонцето. Со сјајноста на Тау Кит од 52% од онаа на Сонцето и оддалеченост од ѕвездата од 0,552 АЕ, планетата би примила 1,71 пати повеќе ѕвездено зрачење од Земјата, нешто помалку од Венера со 1,91 пати поголема од земјината. Сепак, некои истражувања ја ставаат во зоната погодна за живот на ѕвездата.[9] Лабораторијата за планетарна животопогодност проценила дека Тау Кит f, која добива 28,5% ѕвездена светлина како Земјата, би била во зоната погодна за живот на ѕвездата, иако едвај.[11]

Новите резултати биле објавени во август 2017 година. Тие ги потврдијле Тау Кит e и f како кандидати, но не успеале постојано да ги забележат планетите b (што може да биде лажно негативно), c (чиј слабо дефиниран привиден сигнал е поврзан со ѕвезденото вртење) и d (која не се појавила во сите податоци множества). Наместо тоа, тие пронашле два нови планетарни кандидати, g и h, со орбити од 20 и 49 дена. Сигналите откриени од планетите кандидати имаат радијални брзини до 30 цм/с, а опитниот метод што бил користен при нивното откривање, како што бил применет на HARPS, во теорија можел да открие до околу 20 цм/с. Ажурираниот модел со 4 планети е динамички спакуван и потенцијално стабилен милијарди години.

Меѓутоа, со понатамошни прочистувања, откриени биле уште повеќе планети кандидати. Во 2019 година, еден труд објавен во Astronomy & Astrophysics предложува дека Тау Кит може да има Јупитер или суперЈупитер врз основа на тангенцијална астрометриска брзина од околу 11,3 м/с. Точната големина и положбата на ова претпоставено тело не се утврдени, иако има најмногу 5 маси на Јупитер ако кружи помеѓу 3 и 20 АЕ.[12][nb 4] Студијата на Astronomical Journal од 2020 година на астрономите Џејми Дитрих и Даниел Апаи ја анализирале орбиталната стабилност на познатите планети и, земајќи ги предвид статистичките обрасци идентификувани од стотици други планетарни системи, ги истражиле орбитите во кои присуството на дополнителни, сè уште неоткриени најверојатни се планетите. Оваа анализа предвидела три планети кандидати на орбити кои се совпаѓаат со кандидатите на планетите b, c и d.[54] Блиското совпаѓање помеѓу независно предвидените периоди на планетите и периодите на трите кандидати за планети претходно идентификувани во податоците за радијалната брзина ја поддржува вистинската планетарна природа на кандидатите b, c и d. Понатаму, студијата предвидува и барем една сè уште неоткриена планета помеѓу планетите e и f, т.е. во зоната погодна за живеење.[54] Оваа предвидена вонсончева планета е идентификувана како PxP-4.[nb 5]

Бидејќи Тау Кит е веројатно порамнет на таков начин што е речиси со полот насочена кон Земјата (како што е наведено од нејзиното вртење),[6] ако неговите планети го делат ова порамнување и имаат речиси лице-в орбити, тие би биле помалку слични на Земјината маса и повеќе до Нептун, Сатурн или Јупитер. На пример, кога орбитата на Тау Кит f е наклонета за 70 степени од тоа да биде лице кон Земјата, нејзината маса би била 4,18+1,12
1,46 Земјини маси, што ја прави суперЗемја од среден до долен крај. Сепак, овие сценарија не се нужно вистинити; бидејќи дискот со остатоци на Тау Кит има наклон од 35 ± 10, орбитите на планетите би можеле да бидат на сличен начин. Ако биде претпоставено дека орбитите на дискот со отпад и орбитите на f се еднакви, f би бил помеѓу 5,56+1,48
1,94 и 9,30+2,48
3,24 Земјини маси, што ја прави малку поголема веројатност да биде малНептун. Згора на тоа, колку е помал наклонот на планетарните орбити, толку тие имаат тежнеење да бидат помалку стабилни во одреден временски период, бидејќи планетите би имале поголема маса и затоа повеќе гравитациско влечење што пак би ја нарушило орбиталната стабилност на соседните планети. Така, на пример, ако како што е проценето во студијата на Королик и соработниците од 2023 година, Тау Кит има наклон на столб од околу 7 степени, а постулираните планети исто така, тогаш орбитите на тие планети би се приближиле до нестабилност во рок од само 10 милион години временска рамка, и затоа е крајно малку веројатно дека тие би преживеале за милијардите години што го сочинуваат животниот век на ѕвездениот систем.[6]

Тау Кит е

уреди
Главна статија: Тау Кит e

Тау Кит e е кандидат[43] планета што кружи околу Тау Кит, која првпат била предложена во 2012 година со статистичка анализа на податоците за варијациите на ѕвездата во радијалната брзина кои биле добиени со помош на HIRES, AAPS и HARPS.[41][55] Неговите можни својства биле подобрени во 2017 година: доколку е потврдено, ќе кружи на растојание од 0,552 АЕ (помеѓу орбитите на Венера и Меркур во Сончевиот Систем) со орбитален период од 168 дена и има минимална маса од 3,93 Земјини маси. Ако Тау Кит има атмосфера слична на Земјата, температурата на површината би била околу 68 °C (154 °F) .[56] Врз основа на флуксот на инцидентот на планетата, студија на Гудел и колегите (2014) шпекулирала дека планетата може да лежи надвор од зоната погодна за живеење и поблиску до свет сличен на Венера.[57]

Тау Кит f

уреди
Главна статија: Тау Кит f

Тау Кит f е кандидат[43] планета што кружи околу Тау Кит, која била предложена во 2012 година со статистички анализи на варијациите на ѕвездата во радијалната брзина, а исто така била обновена со понатамошна анализа во 2017 година.[41] Таа е од интерес бидејќи нејзината орбита го става во проширената зона на живеење на Тау Кит.[58] Сепак, една студија од 2015 година посочува дека таа би била во умерената зона помалку од една милијарда години, така што можеби нема да има биопотпис што може да биде откриен.[59]

Неколку својства на планетата се познати освен нејзината орбита и маса. Кружи околу Тау Кит на растојание од 1,35 АЕ (близу орбитата на Марс во Сончевиот Систем) со орбитален период од 642 дена и има минимална маса од 3,93 Земјини маси.[43]

Сепак, повторната анализа на податоците во 2021 година обезбедила длабинска студија за систематиката на спектрографот HARPS, покажувајќи дека сигналот од 600 дена е веројатно лажна комбинација на инструментална систематика со потенцијален 1000-дневен, но сепак непознат сигнал.[13]

Остаточен диск

уреди

Во 2004 година, тим од британски астрономи предводени од Џејн Гривс откриле дека Тау Кит има повеќе од десет пати поголема количина на кометарен и астероиден материјал што кружи околу него отколку Сонцето. Ова било утврдено со мерење на дискот од ладна прашина што кружи околу ѕвездата произведен од судири меѓу такви мали тела.[60] Овој резултат ја намалува можноста за сложен живот во системот, бидејќи сите планети би страдале од големи удари приближно десет пати почесто од денешната Земја. Гривс забележала во времето на нејзиното истражување дека „веројатно е дека [кои било планети] ќе доживеат постојано бомбардирање од астероиди од видот за кој е верувано дека ги уништиле диносаурусите“.[61] Ваквите бомбардирања би го попречиле развојот на биоразновидноста помеѓу влијанијата.[62] Сепак, можно е голем гасен џин со големина на Јупитер (како што е предложената планета „i“) да може да ги отфрли кометите и астероидите.[60]

Остаточниот диск бил откриен со мерење на количината на зрачење што го емитува системот во далечниот инфрацрвен дел од спектарот. Дискот образува симетрична особина која е центрирана на ѕвездата, а нејзиниот надворешен полупречник е во просек 55 АЕ. Недостатокот на инфрацрвено зрачење од потоплите делови на дискот во близина на Тау Кит подразбира внатрешен прекин во полупречник од 10 АЕ. За споредба, Кајперовиот Појас на Сончевиот Систем се протега од 30 до 50 АЕ. За да биде одржуван во текот на подолг временски период, овој прстен од прашина мора постојано да биде надополнуван преку судири на поголеми тела.[60] Се чини дека најголемиот дел од дискот орбитира околу Тау Кит на растојание од 35−50 АЕ, далеку од орбитата на зоната погодна за живеење. На ова растојание, појасот за прав може да биде аналоген на Кајперовиот Појас што се наоѓа надвор од орбитата на Нептун во Сончевиот Систем.[60]

Тау Кит покажува дека ѕвездите не треба да губат големи дискови додека стареат, а таков дебел појас можеби не е невообичаен меѓу ѕвездите слични на Сонцето.[63] Појасот на Тау Кит е само 1/20 густ од појасот околу неговиот млад сосед, Епсилон Еридан.[60] Релативниот недостаток на остатоци околу Сонцето може да биде невообичаен случај: еден член на истражувачкиот работен состав предложува дека Сонцето можеби поминало блиску до друга ѕвезда во почетокот на својата историја и дека повеќето од неговите комети и астероиди биле отстранети. Ѕвездите со големи дискови од отпад го промениле начинот на кој астрономите размислуваат за обарзувањето на планетите бидејќи ѕвездите со остаточни дискови, каде прашината постојано се создава од судири, изгледа дека лесно образуваат планети.[63]

Животопогодност

уреди

Животопогодната зона на Тау Кит - местата каде што може да има течна вода на планета со големина на Земјата - се протега во полупречник од 0,55-1,16 АЕ, каде што 1 АЕ е просечното растојание од Земјата до Сонцето.[64] Примитивниот живот на планетите на Тау Кит може да биде откриен преку анализа на атмосферскиот состав преку спектроскопија, ако составот веројатно нема да биде абиотичен, исто како што кислородот на Земјата е показател за живот.[65]

 
Тау Кит можел да биде цел на пребарување на откажаниот Пронаоѓач на земјовидни планети.

Најоптимистичкиот проект за пребарување досега бил Проектот „Озма“, кој имал за цел да „пребара вонземска интелигенција“ (потрага по вонземска интелигенција) со испитување на избрани ѕвезди за индикации за вештачки радио сигнали. Бил управуван од астрономот Френк Дрејк, кој ги избрал Тау Кит и Епсилон Еридан како првични цели. И двете се наоѓаат во близина на Сончевиот Систем и физички се слични на Сонцето. Не биле пронајдени вештачки сигнали и покрај 200 часа набљудување.[66] Последователните радио пребарувања на овој ѕвезден систем се покажале негативни.

Овој недостаток на резултати не го намалил интересот за набљудување на системот на Тау Кит за биопотписи. Во 2002 година, астрономите Маргарет Турнбул и Џил Тартер го развиле Каталогот на блиски животопогодни системи (HabCat) под покровителство на проектот „Феникс“, уште еден потфат во потрагата. Списокот содржел повеќе од 17.000 теоретски животопогодни системи, приближно 10% од првичниот примерок.[67] Следната година, Турнбул дополнително го подобрила списокот на 30 најперспективни системи од 5.000 на оддалеченост од 100 светлосни години од Сонцето, вклучувајќи го и Тау Кит; ова ќе биде дел од основата на радио пребарувањата со телескопот „Ален“.[68] Таа го избрала Тау Кит за конечен потесен список од само пет ѕвезди, погодни за пребарување на (сега откажаниот)[69] телескопски систем Пронаоѓач на земјовидни планети, коментирајќи дека „ова се места во кои би сакал да живеам ако Бог ја постави нашата планета наоколу уште една ѕвезда“.[70]

Поврзано

уреди

Забелешки

уреди
  1. ↑ Од познавање на апсолутната видлива величина на Тау Кит,  , и апсолутната видлива величина на Сонцето,  , затоа може да биде пресметана видливата осветленост на Тау Кит:  .
  2. ↑ Од Тау Кит, Сонцето ќе се појави на дијаметрално спротивната страна на небото на координатите RA = 13ч 44м &1000000000000000400000004с, Dec = 15° 56′ &1000000000000001400000014″, кое е сместено близу Тау Воловар. Апсолутната величина на Сонцето е 4,8, така што, на растојание од 3,65, Сонцето би имало привидна светлинска величина  .
  3. ↑ Нето сопствено движење е добиено со  , каде μα и μδ се составните делови на сопственото движење во RA и деклинацијата соодветно, и δ е деклинацијата. Видете: Majewski, Steven R. (2006). „Stellar Motions“. University of Virginia. Архивирано од изворникот на 2012-01-25. Посетено на 25 август 2024.
  4. ↑ Ако е потврдено дека некоја планета е причината за овој сигнал, од август 2020 година ќе биде означена како Тау Кит i во согласност со политиките за именување на вонсончевите планети од страна на МАС.[53]
  5. ↑ Ако е потврдена планета што одговара на овој предвиден кандидат, од август 2020 година ќе биде означена како Тау Кит i во согласност со политиките за именување на вонсончевите планети од страна на МАС,[53] или Тау Кит j бил кандидатот јовијанска планета потврдена прва.

Наводи

уреди
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 Vallenari, A.; и др. (Gaia collaboration) (2023). „Gaia Data Release 3. Summary of the content and survey properties“. Astronomy and Astrophysics. 674: A1. arXiv:2208.00211. Bibcode:2023A&A...674A...1G. doi:10.1051/0004-6361/202243940. S2CID 244398875 Проверете ја вредноста |s2cid= (help). Запис на Gaia DR3 за овој извор на VizieR.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 2,6 2,7 Teixeira, T. C.; Kjeldsen, H.; Bedding, T. R.; Bouchy, F.; Christensen-Dalsgaard, J.; Cunha, M. S.; Dall, T.; и др. (јануари 2009). „Solar-like oscillations in the G8 V star τ Ceti“. Astronomy and Astrophysics. 494 (1): 237–242. arXiv:0811.3989. Bibcode:2009A&A...494..237T. doi:10.1051/0004-6361:200810746.
  3. ↑ Keenan, Philip C; McNeil, Raymond C (1989). „The Perkins catalog of revised MK types for the cooler stars“. Astrophysical Journal Supplement Series. 71: 245. Bibcode:1989ApJS...71..245K. doi:10.1086/191373.
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 „Tau Cet“. SIMBAD. Центар за астрономски податоци во Стразбур. (англиски)
  5. ↑ Nidever, David L.; и др. (2002). „Radial Velocities for 889 Late-Type Stars“. The Astrophysical Journal Supplement Series. 141 (2): 503–522. arXiv:astro-ph/0112477. Bibcode:2002ApJS..141..503N. doi:10.1086/340570. S2CID 51814894.
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 6,4 6,5 6,6 6,7 6,8 Korolik, Maria; Roettenbacher, Rachael M.; Fischer, Debra A.; и др. (September 1, 2023). „Refining the Stellar Parameters of τ Ceti: a Pole-on Solar Analog“. The Astronomical Journal. 166 (3): 123. arXiv:2307.10394. Bibcode:2023AJ....166..123K. doi:10.3847/1538-3881/ace906. ISSN 0004-6256.
  7. ↑ 7,0 7,1 Tang, Y. K.; Gai, N. (February 2011). „Asteroseismic modelling of the metal-poor star τ Ceti“. Astronomy & Astrophysics. 526: A35. arXiv:1010.3154. Bibcode:2011A&A...526A..35T. doi:10.1051/0004-6361/201014886. S2CID 119099287.
  8. ↑ Cox, Arthur N., уред. (2001-04-20), Allen's Astrophysical Quantities (Fourth. изд.), Springer, стр. 382, ISBN 0-387-95189-X.
  9. ↑ 9,0 9,1 „Tau Ceti's planets nearest around single, Sun-like star“. BBC News. 19 декември 2012.
  10. ↑ „Tau Ceti May Have a Habitable Planet“. Astrobiology Magazine. 19 декември 2012. Архивирано од изворникот на 2020-11-06.
  11. ↑ 11,0 11,1 Torres, Abel Mendez (28 декември 2012). „Two Nearby Habitable Worlds?“. Planetary Habitability Laboratory. Универзитет во Порторико. Архивирано од изворникот на 2021-03-08. Посетено на 25 август 2024.
  12. ↑ 12,0 12,1 12,2 Kervella, Pierre; Arenou, Frédéric; и др. (2019). „Stellar and substellar companions of nearby stars from Gaia DR2“. Astronomy & Astrophysics. 623: A72. arXiv:1811.08902. Bibcode:2019A&A...623A..72K. doi:10.1051/0004-6361/201834371. ISSN 0004-6361. We also detect the signature of a possible planet of a few Jovian masses orbiting τ Ceti…The observed signal could be explained for example, by a Jupiter analog orbiting at 5au.
  13. ↑ 13,0 13,1 Cretignier, Michael; Dumusque, Xavier.; и др. (September 2021). „YARARA: Significant improvement in RV precision through post-processing of spectral time series“. Astronomy & Astrophysics. 653: A43. arXiv:2106.07301. Bibcode:2021A&A...653A..43C. doi:10.1051/0004-6361/202140986.
  14. ↑ Rutkowski, Chris A. (2010), The Big Book of UFOs, Dundurn, стр. 33, ISBN 978-1554887606
  15. ↑ Knobel, E. B. (јуни 1895). „Al Achsasi Al Mouakket, on a catalogue of stars in the Calendarium of Mohammad Al Achsasi Al Mouakket“. Monthly Notices of the Royal Astronomical Society. 55 (8): 429. Bibcode:1895MNRAS..55..429K. doi:10.1093/mnras/55.8.429.
  16. ↑ Allen, R. H. (1963). Star Names: Their Lore and Meaning (Reprint. изд.). New York: Dover Publications Inc. стр. 162. ISBN 0-486-21079-0. Посетено на 25 август 2024.
  17. ↑ η Cet as Aoul al Naamat or Prima Sthrutionum (the first of the ostriches), θ Cet as Thanih al Naamat or Secunda Sthrutionum (the second of the ostriches), τ Cet as Thalath al Naamat or Tertia Sthrutionum (the third of the ostriches), and ζ Cet as Rabah al Naamat or Quarta Sthrutionum (the fourth of the ostriches). υ Cet should be Khamis al Naamat or Quinta Sthrutionum (the fifth of the ostriches) consistently, but Al Achsasi Al Mouakket designated the title the fifth of the ostriches to γ Gam with uncleared consideration.
  18. ↑ 陳久金 (2005). 中國星座神話 (кинески). 台灣書房出版有限公司. ISBN 978-986-7332-25-7.
  19. ↑ 陳輝樺, уред. (10 јули 2006). 天文教育資訊網 [Activities of Exhibition and Education in Astronomy (AEEA)] (кинески). Архивирано од изворникот на 16 јули 2011. Посетено на 25 август 2024.
  20. ↑ Reid, Neill (23 февруари 2002). „Meeting the neighbours: NStars and 2MASS“. Space Telescope Science Institute. Посетено на 25 август 2024.
  21. ↑ Henry, Todd J. (1 октомври 2006). „The One Hundred Nearest Star Systems“. Research Consortium on Nearby Stars. Архивирано од изворникот на 28 ноември 2006. Посетено на 25 август 2024.
  22. ↑ Butler, R. P.; Marcy, G. W.; Williams, E.; McCarthy, C.; Dosanjh, P.; Vogt, S. S. (1996). „Attaining Doppler Precision of 3 M s-1“. Publications of the Astronomical Society of the Pacific. 108: 500. Bibcode:1996PASP..108..500B. doi:10.1086/133755.
  23. ↑ Bailer-Jones, C. A. L. (март 2015), „Close encounters of the stellar kind“, Astronomy & Astrophysics, 575: 13, arXiv:1412.3648, Bibcode:2015A&A...575A..35B, doi:10.1051/0004-6361/201425221, A35.
  24. ↑ Anderson, E.; Francis, Ch. (2012), „XHIP: An extended hipparcos compilation“, Astronomy Letters, 38 (5): 331, arXiv:1108.4971, Bibcode:2012AstL...38..331A, doi:10.1134/S1063773712050015.
  25. ↑ 25,0 25,1 Porto de Mello, G. F.; del Peloso, E. F.; Ghezzi, L. (2006). „Astrobiologically interesting stars within 10 parsecs of the Sun“. Astrobiology. 6 (2): 308–331. arXiv:astro-ph/0511180. Bibcode:2006AsBio...6..308P. doi:10.1089/ast.2006.6.308. PMID 16689649.
  26. ↑ Kaler, James. „Tau Ceti“. Stars. Универзитет во Илиноис. Посетено на 25 август 2024.
  27. ↑ „00-06 hour section“. Washington Double Star Catalog. United States Naval Observatory. Посетено на 25 август 2024.
  28. ↑ Pijpers, F. P.; Teixeira, T. C.; Garcia, P. J.; Cunha, M. S.; Monteiro, M. J. P. F. G.; Christensen-Dalsgaard, J. (2003). „Interferometry and asteroseismology: The radius of τ Ceti“. Astronomy & Astrophysics. 401 (1): L15–L18. Bibcode:2003A&A...406L..15P. doi:10.1051/0004-6361:20030837.
  29. ↑ 29,0 29,1 Di Folco, E.; Thévenin, F.; Kervella, P.; Domiciano de Souza, A.; du Foresto; V. Coudé; Ségransan, D.; и др. (2004). „VLTI near-IR interferometric observations of Vega-Like Stars“. Astronomy and Astrophysics. 426 (2): 601–617. Bibcode:2004A&A...426..601D. doi:10.1051/0004-6361:20047189.
  30. ↑ „H-K Project: Overview of Chromospheric Activity“. Mount Wilson Observatory. Архивирано од изворникот на 2006-08-31. Посетено на 25 август 2024.
  31. ↑ Baliunas, S.; Sokoloff, D.; Soon, W. (1996). „Magnetic Field and Rotation in Lower Main-Sequence Stars: an Empirical Time-dependent Magnetic Bode's Relation?“. Astrophysical Journal Letters. 457 (2): L99. Bibcode:1996ApJ...457L..99B. doi:10.1086/309891.
  32. ↑ 32,0 32,1 Gray, D. F.; Baliunas, S. L. (1994). „The activity cycle of tau Ceti“. Astrophysical Journal. 427 (2): 1042–1047. Bibcode:1994ApJ...427.1042G. doi:10.1086/174210.
  33. ↑ 33,0 33,1 Hall, J. C.; Lockwood, G. W.; Gibb, E. L. (1995). „Activity cycles in cool stars. 1: Observation and analysis methods and case studies of four well-observed examples“. Astrophysical Journal. 442 (2): 778–793. Bibcode:1995ApJ...442..778H. doi:10.1086/175483.
  34. ↑ Carraro, G.; Ng, Y. K.; Portinari, L. (1999). „Age Metallicity Relation and Star Formation History of the Galactic Disk“. Monthly Notices of the Royal Astronomical Society. 296 (4): 1045–1056. arXiv:astro-ph/9707185. Bibcode:1998MNRAS.296.1045C. doi:10.1046/j.1365-8711.1998.01460.x.
  35. ↑ 35,0 35,1 de Strobel; G. Cayrel; Hauck, B.; François, P.; Thevenin, F.; Friel, E.; Mermilliod, M.; и др. (1991). „A catalogue of Fe/H determinations“. Astronomy and Astrophysics Supplement Series (1991. изд.). 95 (2): 273–336. Bibcode:1992A&AS...95..273C.
  36. ↑ Flynn, C.; Morell, O. (1997). „Metallicities and kinematics of G and K dwarfs“. Monthly Notices of the Royal Astronomical Society. 286 (3): 617–625. arXiv:astro-ph/9609017. Bibcode:1997MNRAS.286..617F. doi:10.1093/mnras/286.3.617.
  37. ↑ Frick, P.; Baliunas, S. L.; Galyagin, D.; Sokoloff, D.; Soon, W. (1997). „Wavelet Analysis of Stellar Chromospheric Activity Variations“. The Astrophysical Journal. 483 (1): 426–434. Bibcode:1997ApJ...483..426F. doi:10.1086/304206.
  38. ↑ Judge, P. G.; Saar, S. H. (July 18, 1995). „The outer solar atmosphere during the Maunder Minimum: A stellar perspective“. The Astrophysical Journal. High Altitude Observatory. 663 (1): 643–656. Bibcode:2007ApJ...663..643J. doi:10.1086/513004.
  39. ↑ Judge, Philip G.; Saar, Steven H.; Carlsson, Mats; Ayres, Thomas R. (2004). „A Comparison of the Outer Atmosphere of the "Flat Activity" Star τ Ceti (G8 V) with the Sun (G2 V) and α Centauri A (G2 V)“. The Astrophysical Journal. 609 (1): 392–406. Bibcode:2004ApJ...609..392J. doi:10.1086/421044.
  40. ↑ Smith, G.; Drake, J. J. (јули 1987). „The wings of the calcium infrared triplet lines in solar-type stars“. Astronomy and Astrophysics. 181 (1): 103–111. Bibcode:1987A&A...181..103S.
  41. ↑ 41,0 41,1 41,2 41,3 Tuomi, M; Jones, H R A; Jenkins, J S; Tinney, C G; Butler, R P; Vogt, S S; Barnes, J R; Wittenmyer, R A; o'Toole, S (2013). „Signals embedded in the radial velocity noise“. Astronomy & Astrophysics. 551: A79. arXiv:1212.4277. Bibcode:2012yCat..35510079T. doi:10.1051/0004-6361/201220509.
  42. ↑ Lawler, S. M.; и др. (2014). „The debris disc of solar analogue τ Ceti: Herschel observations and dynamical simulations of the proposed multiplanet system“ (PDF). Monthly Notices of the Royal Astronomical Society. 444 (3): 2665. arXiv:1408.2791. Bibcode:2014MNRAS.444.2665L. doi:10.1093/mnras/stu1641. S2CID 5102812. Посетено на 2018-11-04.
  43. ↑ 43,0 43,1 43,2 43,3 Feng, Fabo; и др. (2017). „Color Difference Makes a Difference: Four Planet Candidates around Tau Ceti“. The Astronomical Journal. 154 (4): 135. arXiv:1708.02051. Bibcode:2017AJ....154..135F. doi:10.3847/1538-3881/aa83b4. S2CID 53500995.
  44. ↑ MacGregor, Meredith A; и др. (2016). „ALMA Observations of the Debris Disk of Solar Analogue Tau Ceti“. The Astrophysical Journal. 828 (2): 113. arXiv:1607.02513. Bibcode:2016ApJ...828..113M. doi:10.3847/0004-637X/828/2/113. S2CID 55806829.
  45. ↑ Hall, J. C.; Lockwood, G. W. (2004). „The Chromospheric Activity and Variability of Cycling and Flat Activity Solar-Analog Stars“. The Astrophysical Journal. 614 (2): 942–946. Bibcode:2004ApJ...614..942H. doi:10.1086/423926.
  46. ↑ 46,0 46,1 Campbell, Bruce; Walker, G. A. H. (август 1988). „A Search for Substellar Companions to Solar-Type Stars“. Astrophysical Journal. 331: 902–921. Bibcode:1988ApJ...331..902C. doi:10.1086/166608.
  47. ↑ 47,0 47,1 Празен навод (help)
  48. ↑ Endl, M.; Kurster M.; Els S. (2002). „The planet search program at the ESO Coud´e Echelle spectrometer“. Astronomy & Astrophysics. 392 (2): 585–594. arXiv:astro-ph/0207512. Bibcode:2002A&A...392..671E. doi:10.1051/0004-6361:20020937.
  49. ↑ Walker, Gordon A. H.; Walker Andrew H.; Irwin W. Alan; и др. (1995). „A Search for Jupiter-Mass Companions to Nearby Stars“. Icarus. 116 (2): 359–375. Bibcode:1995Icar..116..359W. doi:10.1006/icar.1995.1130. However, this does not exclude the possibility of a large planet with a mass greater than Jupiter's and an orbital plane that is nearly perpendicular to the line of sight.
  50. ↑ 50,0 50,1 Schroeder, D. J.; Golimowski, D. A.; Brukardt, R. A.; и др. (2000). „A Search for Faint Companions to Nearby Stars Using the Wide Field Planetary Camera 2“. Astronomical Journal. 119 (2): 906–922. Bibcode:2000AJ....119..906S. doi:10.1086/301227.
  51. ↑ „Tau Ceti“. Sol Company. Посетено на 25 јануари 2024.
  52. ↑ Gonzalez, G. (17–21 март 1997). „The Stellar Metallicity – Planet Connection“. Brown Dwarfs and Extrasolar Planets. ASP Conference Series. 134: 431. Bibcode:1998ASPC..134..431G.
  53. ↑ 53,0 53,1 „Naming of Exoplanets“. IAU. Посетено на 25 август 2024.
  54. ↑ 54,0 54,1 Dietrich, Jamie; Apai, Dániel (2020-10-27). „An Integrated Analysis with Predictions on the Architecture of the tau Ceti Planetary System, Including a Habitable Zone Planet“. The Astronomical Journal. 161 (1): 17. arXiv:2010.14675. Bibcode:2021AJ....161...17D. doi:10.3847/1538-3881/abc560.
  55. ↑ „Four Exoplanets Detected around Nearby Star Tau Ceti | Astronomy“. Breaking Science News | Sci-News.com. Посетено на 25 август 2024.
  56. ↑ Giovanni F. Bignami (2015). The Mystery of the Seven Spheres: How Homo sapiens will Conquer Space. Springer. ISBN 9783319170046., Page 110.
  57. ↑ . Tucson. Bibcode:1 Проверете го |bibcode= length (help). Отсутно или празно |title= (help)
  58. ↑ „Two Nearby Habitable Worlds?“. Planetary Habitability Laboratory @ UPR Arecibo. Архивирано од изворникот на 2021-03-08. Посетено на 25 август 2024.
  59. ↑ Wall, Mike (24 април 2015). „Nearby Alien Planets Not So Life-Friendly After All“. Space.com. Посетено на 25 август 2024.
  60. ↑ 60,0 60,1 60,2 60,3 60,4 J. S. Greaves; M. C. Wyatt; W. S. Holland; W. R. F. Dent (2004). „The debris disc around tau Ceti: a massive analogue to the Kuiper Belt“. Monthly Notices of the Royal Astronomical Society. 351 (3): L54–L58. Bibcode:2004MNRAS.351L..54G. doi:10.1111/j.1365-2966.2004.07957.x.
  61. ↑ Празен навод (help)
  62. ↑ Schirber, Michael (12 март 2009). „Cometary Life Limit“. Астробиологија на НАСА. Архивирано од изворникот на 2011-05-27. Посетено на 25 август 2024.
  63. ↑ 63,0 63,1 Greaves, Jane S. (јануари 2005). „Disks Around Stars and the Growth of Planetary Systems“. Science. 307 (5706): 68–71. Bibcode:2005Sci...307...68G. doi:10.1126/science.1101979. PMID 15637266.
  64. ↑ Cantrell, Justin R; и др. (October 2013). „The Solar Neighborhood XXIX: The Habitable Real Estate of Our Nearest Stellar Neighbors“. The Astronomical Journal. 146 (4): 99. arXiv:1307.7038. Bibcode:2013AJ....146...99C. doi:10.1088/0004-6256/146/4/99.
  65. ↑ Woolf, Neville; Angel, J. Roger (септември 1998). „Astronomical Searches for Earth-like Planets and Signs of Life“. Annual Review of Astronomy and Astrophysics. 36 (1): 507–537. Bibcode:1998ARA&A..36..507W. doi:10.1146/annurev.astro.36.1.507.
  66. ↑ Alexander, Amir (2006). „The Search for Extraterrestrial Intelligence, A Short History“. The Planetary Society. Архивирано од изворникот на 2007-09-29. Посетено на 25 август 2024.
  67. ↑ Turnbull, Margaret C.; Tarter, Jill (март 2003). „Target Selection for SETI. I. A Catalog of Nearby Habitable Stellar Systems“. Astrophysical Journal Supplement Series. 145 (1): 181–198. arXiv:astro-ph/0210675. Bibcode:2003ApJS..145..181T. doi:10.1086/345779.
  68. ↑ „Stars and Habitable Planets“. Sol Company. Архивирано од изворникот на 2011-06-28. Посетено на 25 август 2024.
  69. ↑ „NASA budget statement“. Планетарно друштво. 2006-02-06. Архивирано од изворникот на 2006-06-16. Посетено на 25 август 2024.
  70. ↑ „Astronomer Margaret Turnbull: A Short-List of Possible Life-Supporting Stars“. Американско здружение за напредок на науката. February 18, 2006. Архивирано од изворникот на 22 јули 2011. Посетено на 25 август 2024.

Дополнителна книжевност

уреди

 

Надворешни врски

уреди
Преземено од „https://mk.wikipedia.org/w/index.php?title=Тау_Кит&oldid=5273225“