Википедија

Мало ледено доба

Малото ледено доба било период на регионално ладење, особено изразено во северноатлантскиот регион.[2] Тоа не било вистинско ледено доба со глобален обем.[3] Периодот е конвенционално дефиниран дека се протега од 16 до 19 век,[4][5][6] но некои експерти претпочитаат алтернативен временски распон од околу 1300[7] до околу 1850 година.[8][9][10]

Глобалните просечни температури покажуваат дека малото ледено доба не било посебен период на целата планета, туку регионален феномен што се случува блиску до крајот на долгиот пад на температурата што му претходел на неодамнешното глобално затоплување.[1]

Земјината опсерваторија на НАСА забележува три особено студени интервали. Едниот започнал околу 1650 година, другиот околу 1770 година, и последниот во 1850 година, од кои сите биле одделени со интервали на мало затоплување.[6] Третиот извештај за проценка на Меѓувладиниот панел за климатски промени смета дека времето и областите погодени од малото ледено доба сугерираат главно независни регионални климатски промени, наместо глобално синхрони зголемени глацијации. Во тој период имало скромно заладување на северната полутопка.[3]

Предложени се неколку причини: циклично ниско зрачење на сончевото зрачење, зголемена вулканска активност, промени во циркулацијата на океаните, варијации во орбитата на Земјата и осниот наклон, инхерентна варијабилност во глобалната клима и намалување на човечката популација (од масакрите на Џингис-хан, Црната смрт и епидемиите што се појавиле во Америка по контактот со Европа.[11][12]

Вклучени области и временски периоди

уреди

Третиот извештај за проценка на меѓувладиниот панел за климатски промени од 2001 година ги опишал областите што биле погодени.

Четвртиот извештај за проценка од 2007 година зборува за поновите истражувања и особено внимание посветува на средновековниот топол период.

Не постои консензус за тоа кога започнало малото ледено доба,[13][14] но често се наведуваат низа настани пред познатите климатски минимуми. Во 13 век, мразот почнал да се движи кон југ во Северен Атлантик, како и ледниците во Гренланд. Некои докази укажуваат на проширување на ледниците речиси низ целиот свет. Врз основа на радиојаглеродно датирање на приближно 150 примероци од мртов растителен материјал со недопрени корени, кои биле собрани од под ледените капи на островот Бафинова Земја и Исланд, Милер и сор. (2012)[7] наведуваат дека студените лета и зголемувањето на мразот започнале нагло помеѓу 1275 и 1300 година, проследено со „значително засилување“ од 1430 до 1455 година.[7]

Спротивно на тоа, климатската реконструкција заснована врз должината на ледниците[15][16] не покажува голема варијација од 1600 до 1850 година, туку повлекување.

Затоа, кој било од неколкуте датуми во распон од над 400 години може да укаже на почетокот на малото ледено доба:

  • 1250 година - кога мразот на Атлантикот почнал да расте, студен период кој веројатно бил активиран или зајакнат од масивната ерупција на вулканот Самалас во 1257 година[17] и поврзаната вулканска зима.
  • 1275 до 1300 година - кога радиојаглеродното датирање на растенијата покажува дека тие изумреле од глацијација.
  • 1300 година - кога ги снемало топлите лета во Северна Европа.
  • 1315 година - кога се случиле дождови и Големиот глад од 1315-1317 година.
  • 1560 до 1630 година - кога започнала светската глацијална експанзија, позната како флуктуација на Гринделвалд.[18]
  • 1650 година, не е почеток на малото ледено доба, туку почеток на најстудените години. 

Малото ледено доба завршило во втората половина на 19 век или на почетокот на 20 век.[19][20][21]

Шестиот извештај го опишува најстудениот период во последниот милениум.[22]

 
Замрзната Темза, 1677 година

Балтичкото Море замрзнало двапати, во 1303 и 1306/1307 година, а потоа следеле години на „непогоден студ, бури и дождови и пораст на нивото на Каспиското Море“.[23] Малото ледено доба донело постудени зими во делови од Европа и Северна Америка. Фармите и селата на швајцарските Алпи биле уништени од зафатот на ледниците кон средината на 17 век.[24] Каналите и реките во Велика Британија и Холандија биле толку длабоко замрзнати, што служеле за лизгање на мраз и зимски фестивали.[24] Бидејќи трговијата требало да продолжи во текот на продолжената зима која често се протегала цели 5 месеци, трговците ги опремувале своите чамци со штици и лизгалки, па оттука се родила идејата за чамец на мраз. Првиот саем на мраз на реката Темза бил во 1608 година, а последниот во 1814 година. Промените на мостовите и додавањето на насип на Темза, влијаеле врз текот и длабочината на реката и значително ја намалиле можноста за понатамошно замрзнување.[25][26]

Во 1658 година, шведската војска марширала преку Големиот појас до Данска за да го нападне Копенхаген.

Зимата 1794-1795 била особено сурова: француската инвазиска војска под водство на Пичегру марширала по замрзнатите реки на Холандија, а холандската флота била замрзната во пристаништето Ден Хелдер.

Морскиот мраз кој го опкружува Исланд се проширил со милји во секоја насока и ги затворил пристаништата за превоз. Населението на Исланд се намалило за половина, но тоа можеби е предизвикано од скелетна флуороза по ерупцијата на вулканот Лаки во 1783 година.[27] Исланд, исто така, имал проблем со житните култури, и луѓето ја напуштиле исхраната базирана на житарки.[28]

Откако климата на Гренланд станала постудена околу 1250 година, исхраната на нордиските викиншки населби се сменила. До околу 1300 година, ловот нафоки обезбедувал повеќе од три четвртини од нивната храна. Последниот документ од населбите датира од 1412 година, а во текот на следните децении, преостанатите Европјани постепено се повлекле, што било предизвикано главно од економски фактори како што е зголемената достапност на фарми во скандинавските земји.[29] Гренланд бил во голема мера отсечен поради мразот од 1410 до 1720 година.[30]

Помеѓу 1620 и 1740 година, во басенот Изерон во Централниот Масив на Франција се случила фаза на намалена флувијална активност. Овој пад на флувијалната активност се верува дека е поврзан со повеќедецениската фаза на суши во западниот Медитеран.[31]

Во југозападна Европа, негативната северноатлантска осцилација во комбинација со зголемена суша, предизвикала зголемување на таложењето на седиментот предизвикано од ветерот за време на малото ледено доба.[32]

 
Зимско лизгање на главниот канал на Помпенбург, Ротердам во 1825 година, малку пред минимумот, од Бартоломеј Јоханес ван Хов

Во својата книга од 1995 година, климатологот Хуберт Ламб вели дека во многу години „снежните врнежи биле многу пообилни отколку што биле забележани порано или потоа, а снегот лежел на земјата многу месеци, подолго отколку денес“.[33] Во Лисабон, Португалија, снежните бури биле многу почести од денес, а една зима во 17 век се случиле осум снежни бури.[34] Многу лета биле студени и влажни, но со голема варијабилност помеѓу годините. Тоа било особено очигледно за време на „Флуктуацијата на Гринделвалд“ (1560–1630); фазата на брзо ладење била поврзана со понепроменливо време, вклучувајќи зголемена бура, несезонски снежни бури и суши.[35] Во Европа се случил големиот глад од 1315-1317 година, но тоа можеби било пред малото ледено доба.[36] Според Елизабет Јуан и Џанај Нуџент, „Гладот во Франција 1693–94 г., Норвешка 1695–96 година и Шведска 1696–97 година, одзел приближно 10 проценти од населението на секоја земја. Во Естонија и Финска во 1696–97 година, загубите се проценети на една петтина и една третина од националното население“.[37] Лозарството исчезнало од некои северни региони, а бурите предизвикале сериозни поплави и загуба на човечки животи. Некои од поплавите како резултат донеле трајно губење на големи површини земја од данскиот, германскиот и холандскиот брег.[33]

Виолинистот Антонио Страдивари ги произведувал своите инструменти за време на малото ледено доба. Постудената клима можеби предизвикала дрвото што се користело во неговите виолини да биде погусто отколку во потоплите периоди и да придонесе за тонот на неговите инструменти.[38] Според историчарот на науката Џејмс Бурк, периодот инспирирал такви новитети во секојдневниот живот како што се широката употреба на копчиња и отвори за копчиња, како и плетење на долна облека по нарачка за подобро покривање и изолација на телото. Оџаците биле измислени за да ги заменат огновите во центарот на комуналните сали, и да им овозможат на куќите со повеќе простории да имаат одвојување на господарите од слугите.

Малото ледено доба, од антропологот Брајан Фаган од Универзитетот Калифорнија во Санта Барбара, ги опишува неволјите на европските селани од 1300 до 1850 година: глад, хипотермија, немири за леб и подемот на деспотските водачи кои го брутализираат сè повознемирениот селанец. Кон крајот на 17 век, земјоделството драстично опаднало: „Алпските селани живееле од леб направен од мелени лушпи измешани со јачмен и овесно брашно“.[39] Историчарот Волфганг Берингер ги поврзал интензивните епизоди на лов на вештерки во Европа со земјоделските неуспеси за време на малото ледено доба.[40]

 
Дејвид Винкбунс: Пејзаж со лизгачи (околу 1615 година) Раѓањето на леденото пловење

Прикази на зимата во европското сликарство

уреди
 
Пречесниот Роберт Вокер се лизга на Дадингстон Лох, дело на Хенри Реберн, 1790-ти
 
Ловци во снег од Питер Бројгел Постариот, 1565 година

Сите познати зимски пејзажни слики на Питер Бројгел Постариот, како што се „Ловци во снег“ и „Масакрот на невините“, се смета дека се насликани околу 1565 година. Неговиот син Питер Бројгел Помладиот (1564–1638) исто така насликал многу снежни пејзажи, но според Бароуз, тој „ги копирал дизајните на неговиот татко. Дериватната природа на толку голем дел од ова дело го отежнува да се извлечат дефинитивни заклучоци за влијанието на зимите помеѓу 1570 и 1600 година...“.[41] Дополнително, Брејгел го насликал Ловци во снег во Антверпен, па планините на сликата веројатно значат дека се базирани на цртежи или спомени од преминувањето на Алпите за време на неговото патување во Рим во 1551-1552 година. Тоа е една од 5-те познати преживеани слики, веројатно од серијата од 6 или 12, познати како „Дванаесет месеци“, што на Брејгел му било нарачано да ги наслика за богат патрон во Антверпен, Николаес Јонгхелинк (Ловци во снег се за јануари): ниту еден од останатите четири што преживеале не покажува пејзаж покриен со снег, а и Жетвата за сено (јули) и Жетварите (август) ги прикажуваат топлите летни денови. Дури и Враќање на стадото (се смета дека е сликата за ноември), а Мрачниот ден (познато дека е за февруари) прикажуваат пејзажи без снег.[26]

 
Зимски пејзаж со лизгачи на мраз, околу 1608 г., Хендрик Аверкамп

Бароуз вели дека снежните теми се враќаат на холандското сликарство од златното доба со делата на Хендрик Аверкамп од 1609 година наваму. Постои пауза помеѓу 1627 и 1640 година, што е пред главниот период на таквите теми од 1640-тите до 1660-тите. Тоа добро се поврзува со климатските записи за подоцнежниот период. Во подоцнежниот период помеѓу 1780-тите и 1810-тите години, снежните теми повторно станале популарни.[41] Нојбергер анализирал 12.000 слики, чувани во американските и европските музеи и датирани помеѓу 1400 и 1967 година, барајќи во нив заматеност и темнина.[42] Неговата публикација од 1970 година покажува зголемување на таквите прикази што одговара на малото ледено доба,[42] кое го достигнува врвот помеѓу 1600 и 1649 година.[43]

 
Зима (Адриен ван де Вен) 1614 година

Сликите и современите записи во Шкотска покажуваат дека карлинг, лизгање на мраз и едрење на мраз биле популарни зимски спортови на отворено.[44] Езерото за карлинг на отворено, изградено во Гурок во 1860-тите, останало во употреба речиси еден век, но зголемената употреба на внатрешни објекти, проблемите со вандализам и поблагите зими довеле до тоа езерцето да биде напуштено во 1963 година.[45]

Наводи

уреди
  1. ↑ Hawkins, Ed (30 January 2020). „2019 years“. climate-lab-book.ac.uk. Архивирано од изворникот на 2 February 2020. "The data show that the modern period is very different to what occurred in the past. The often quoted Medieval Warm Period and Little Ice Age are real phenomena, but small compared to the recent changes."
  2. ↑ Ladurie, Emmanuel Le Roy (1971). Times of Feast, Times of Famine: a History of Climate Since the Year 1000. Barbara Bray. Garden City, New York: Doubleday. ISBN 978-0-374-52122-6. OCLC 164590.
  3. ↑ 3,0 3,1 „Climate Change 2001: The Scientific Basis“. UNEP/GRID-Arendal. Архивирано од изворникот на 29 May 2006. Посетено на 2 August 2007.
  4. ↑ Mann, Michael (2003). „Little Ice Age“ (PDF). Во MacCracken, Michael C.; Perry, John S. (уред.). Encyclopedia of Global Environmental Change, The Earth System: Physical and Chemical Dimensions of Global Environmental Change (англиски). 1. John Wiley & Sons. Архивирано од изворникот (PDF) на 2022-10-09. Посетено на 17 November 2012.
  5. ↑ Lamb, H. H. (1972). „The cold Little Ice Age climate of about 1550 to 1800“. Climate: present, past and future (англиски). London, England: Methuen. стр. 107. CiteSeerX 10.1.1.408.1689. ISBN 978-0-416-11530-7. (noted in Grove 2004: 4).
  6. ↑ 6,0 6,1 „Earth observatory Glossary L–N“. NASA. Посетено на 17 July 2015.
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 Miller, Gifford H.; Geirsdóttir, Áslaug; Zhong, Yafang; Larsen, Darren J.; Otto-Bliesner, Bette L.; Holland, Marika M.; Bailey, David A.; Refsnider, Kurt A.; Lehman, Scott J. (30 January 2012). „Abrupt onset of the Little Ice Age triggered by volcanism and sustained by sea-ice/ocean feedbacks“. Geophysical Research Letters. 39 (2): n/a. Bibcode:2012GeoRL..39.2708M. CiteSeerX 10.1.1.639.9076. doi:10.1029/2011GL050168.
  8. ↑ Grove, J. M., Little Ice Ages: Ancient and Modern, Routledge, London, England (2 volumes) 2004.
  9. ↑ Matthews, John A.; Briffa, Keith R. (2005). „The 'little ice age': Re-evaluation of an evolving concept“. Geografiska Annaler: Series A, Physical Geography. 87 (1): 17–36. Bibcode:2005GeAnA..87...17M. doi:10.1111/j.0435-3676.2005.00242.x.
  10. ↑ „1.4.3 Solar Variability and the Total Solar Irradiance – AR4 WGI Chapter 1: Historical Overview of Climate Change Science“. Ipcc.ch. Посетено на 24 June 2013.
  11. ↑ Koch, Alexander; Brierley, Chris; Maslin, Mark M.; Lewis, Simon L. (1 March 2019). „Earth system impacts of the European arrival and Great Dying in the Americas after 1492“. Quaternary Science Reviews. 207: 13–36. Bibcode:2019QSRv..207...13K. doi:10.1016/j.quascirev.2018.12.004.
  12. ↑ „How Genghis Khan cooled the planet“. Mongabay Environmental News. 20 January 2011.
  13. ↑ Jones, Philip D. (2001). History and climate: memories of the future?. Springer. стр. 154.[ISBN missing]
  14. ↑ According to J. M. Lamb of Cambridge University, the Little Ice Age was already underway in Canada and Switzerland and in the wider North Atlantic region in the 13th and the 14th centuries.
  15. ↑ „Worldwide glacier retreat“. RealClimate. 18 March 2005. Посетено на 2 August 2007.
  16. ↑ Oerlemans, J. (2005). „Extracting a Climate Signal from 169 Glacier Records“ (PDF). Science. 308 (5722): 675–677. Bibcode:2005Sci...308..675O. doi:10.1126/science.1107046. PMID 15746388.
  17. ↑ Amos, Jonathan (30 September 2013). „Mystery 13th Century eruption traced to Lombok, Indonesia“. BBC. The mystery event in 1257 was so large its chemical signature is recorded in the ice of both the Arctic and the Antarctic. European medieval texts talk of a sudden cooling of the climate, and of failed harvests.
  18. ↑ Degroot, Dagamar (2016). „Did the Spanish Empire Change Earth's Climate?“. HISTORICALCLIMATOLOGY.COM (англиски). Посетено на 2023-12-17.
  19. ↑ Hendy, Erica J.; Gagan, Michael K.; Alibert, Chantal A.; McCulloch, Malcolm T.; Lough, Janice M.; Isdale, Peter J. (2002). „Abrupt Decrease in Tropical Pacific Sea Surface Salinity at End of Little Ice Age“. Science. 295 (5559): 1511–1514. Bibcode:2002Sci...295.1511H. doi:10.1126/science.1067693. PMID 11859191.
  20. ↑ Ogilvie, A. E. J.; Jónsson, T. (2001). „'Little Ice Age' Research: A Perspective from Iceland“. Climatic Change. 48: 9–52. doi:10.1023/A:1005625729889.
  21. ↑ Porter, S. C. „Anout; Quaternary Science“. INQUA. Архивирано од изворникот на 15 April 2010. Посетено на 6 May 2010.
  22. ↑ „AR6 Climate Change 2021: The Physical Science Basis – IPCC“. www.ipcc.ch.
  23. ↑ Tuchman, Barbara Wertheim (1912–1989) (1979). A distant mirror : the calamitous 14th century (англиски). Ballantine. стр. 24. ISBN 978-0-241-97297-7. OCLC 1259448710.
  24. ↑ 24,0 24,1 Cowie, Jonathan (2007). Climate change: biological and human aspects (англиски). Cambridge University Press. стр. 164. ISBN 978-0-521-69619-7.
  25. ↑ Davies, Caroline (12 February 2021). „Part of River Thames freezes amid sub-zero temperatures“. The Guardian. Посетено на 12 February 2021.
  26. ↑ 26,0 26,1 Lockwood, M.; и др. (April 2017). „Frost fairs, sunspots and the Little Ice Age“. Astronomy & Geophysics (англиски). 58 (2): 2.17–2.23. doi:10.1093/astrogeo/atx057. ISSN 2115-7251.
  27. ↑ Stone, R. (2004). „Volcanology: Iceland's Doomsday Scenario?“. Science. 306 (5700): 1278–1281. doi:10.1126/science.306.5700.1278. PMID 15550636.
  28. ↑ „What Did They Eat? – Icelandic food from the Settlement through the Middle Ages“. Архивирано од изворникот на 20 February 2012.
  29. ↑ Stockinger, Günther (10 January 2012). „Archaeologists Uncover Clues to Why Vikings Abandoned Greenland“. Der Spiegel Online. Посетено на 12 January 2013.
  30. ↑ „SVS Science Story: Ice Age“. NASA Scientific Visualization Studio. Посетено на 2 August 2007.
  31. ↑ Delile, Hugo; Schmitt, Laurent; Jacob-Rousseau, Nicolas; Grosprêtre, Loïc; Privolt, Grégoire; Preusser, Frank (15 March 2016). „Headwater valley response to climate and land use changes during the Little Ice Age in the Massif Central (Yzeron basin, France)“. Geomorphology. 257: 179–197. Bibcode:2016Geomo.257..179D. doi:10.1016/j.geomorph.2016.01.010. Посетено на 21 April 2023.
  32. ↑ Costas, Susana; Jerez, Sonia; Trigo, Ricardo M.; Goble, Ronald; Rebêlo, Luís (24 May 2012). „Sand invasion along the Portuguese coast forced by westerly shifts during cold climate events“. Quaternary Science Reviews. 42: 15–28. Bibcode:2012QSRv...42...15C. doi:10.1016/j.quascirev.2012.03.008. Посетено на 30 August 2023. |hdl-access= бара |hdl= (help)
  33. ↑ 33,0 33,1 Lamb, Hubert H. (1995). „The little ice age“. Climate, history and the modern world (англиски). London, England: Routledge. стр. 211–241. ISBN 978-0-415-12734-9.
  34. ↑ „Arquivo de eventos históricos – Página 4 – MeteoPT.com – Fórum de Meteorologia“. MeteoPT.com. 17 July 2012. Архивирано од изворникот на 16 April 2009. Посетено на 24 June 2013.
  35. ↑ Jones, Evan T.; Hewlett, Rose; Mackay, Anson W. (5 May 2021). „Weird weather in Bristol during the Grindelwald Fluctuation (1560–1630)“. Weather. 76 (4): 104–110. Bibcode:2021Wthr...76..104J. doi:10.1002/wea.3846. |hdl-access= бара |hdl= (help)
  36. ↑ Cullen, Karen J. (2010). Famine in Scotland: The 'Ill Years' of The 1690s. Edinburgh University Press. стр. 20. ISBN 978-0-7486-3887-1.
  37. ↑ Ewanu, Elizabeth; Nugent, Janay (2008). Finding the Family in Medieval and Early Modern Scotland. Ashgate. стр. 153. ISBN 978-0-7546-6049-1.
  38. ↑ Whitehouse, David (17 December 2003). „Stradivarius' sound 'due to Sun'“. BBC.
  39. ↑ Fagan 2001.
  40. ↑ Behringer, Wolfgang (September 1999). „Climatic change and witch-hunting: the impact of the Little Ice Age on mentalities“. Climatic Change. 43: 335–351. doi:10.1023/A:1005554519604. Посетено на 11 November 2023.
  41. ↑ 41,0 41,1 Huddart, David; Stott, Tim (2010). Earth Environments: Past, Present and Future. Wiley. стр. 863. ISBN 978-0-470-74960-9.
  42. ↑ 42,0 42,1 Macdougall, Douglas (2004). Frozen Earth: The Once and Future Story of Ice Ages. University of California Press. стр. 225. ISBN 978-0-520-24824-3.
  43. ↑ Thornes, John E.; Constable, John (1999). John Constable's skies: a fusion of art and science (англиски). Continuum International. стр. 32. ISBN 978-1-902459-02-8.
  44. ↑ „Kilsyth Curling“. Архивирано од изворникот на 5 February 2012. Посетено на 11 September 2010.
  45. ↑ „The Story so Far!!!“. Gourock Curling Club. 2009. Архивирано од изворникот на 25 April 2012. Посетено на 11 September 2010.

Литература

уреди

Надворешни врски

уреди
Преземено од „https://mk.wikipedia.org/w/index.php?title=Мало_ледено_доба&oldid=5304899“