Википедија

Јавански јазик

австронезиски јазик во Индонезија

Јавански јазик (јавански: , basa Jawa; индонезиски: bahasa Jawa) — јазик на Јаванците од централниот и источниот дел на островот Јава во Индонезија. Има вкупно 82,4 милиони говорници (преку една третина од населението на Индонезија).

Јавански
ꦧꦱꦗꦮ (basa Jawa)
Поимот „јавански јазик“ напишан со јаванско писмо
Застапен воЈава (Индонезија)
Малезија
Суринам
Нова Каледонија
Говорници82,4 милиони  (2007)
Јазично семејство
Писмојаванско писмо (по избор)
пегон (богослужбен)
латиница (вообичаена)
Јазични кодови
ISO 639-1jv
ISO 639-2jav
ISO 639-3Разни:
jav — јавански
jvn — карипски јавански
jas — новокаледонски јавански
osi — осиншки
tes — тенгерски
kaw — старојавански
{{{mapalt}}}
Темнозелено: подрачја кајшто јаванскиот е мнозински јазик. Светлозелено: подрачја кајшто е малцински.
 Оваа статија содржи јаванско писмо. Без правилна поддршка, може да гледате прашалници, квадрати или други симболи наместо јавански знаци.

Јазикот припаѓа на австронезиското јазично семејство и како таков е во сродство со индонезискиот и другите малајски варијанти. Највеќето говорници на јаванскиот знаат и индонезиски, кој се користи како службен јазик и во стопанисувањето, но и за општење со Индонезијците од нејаванско потекло.

Јаванскиот е присутен и во Малезија (во сојузните држави Селангор и Џохор) и Сингапур, и како јазик на лицата со јаванско потекло во Суринам, но во облик на креолски јазик.

Општо уреди

 
Зборот „Јава“ напишан со јаванско писмо.

Јаванскиот е јадрен малајско-полинезиски јазик, но не е особено близок на другите јазици. Сепак, очигледно е неговото сродство со малајскиот, сундскиот, мадурскиот и балискиот јазик.

Јазикот се говори во Централна и Источна Јава, но застапен е делумно и на северното крајбрежје на Западна Јава. На островите Мадура, Бали и Ломбок и во Сунда се користи како книжевен јазик. Уживал статус на дворски јазик во Палембанг во Јужна Суматра сè до потпаѓањето под холандска власт во XVII век.

Јаванскиот може да се смета за еден од класичните јазици во светот и има многу богата книжевност стара дванаесет века. Низ историјата претрпел четири развојни фази:

  • старојавански, од IX век
  • среднојавански, од XIII век
  • новојавански, од XVI век
  • современ јавански, од XX век (не е општоприфатено дека се разликува од новојаванскиот)

Традиционално, јазикот се пишувал со јаванско писмо, подоцна и со „пегон“ (вид арабица), а во најново време се користи латиницата.[1]

Иако денес не ужива статус на службен јазик, јаванскиот е најзастапениот австронезиски јазик со највеќе говорници. Јазикот го говорат или разбираат 80 милиони луѓе. Барем 45% од индонезиското население е од јаванско потекло или живее во подрачје каде јаванскиот е главен јазик. Пет од шесте досегашни претседатели на Индонезија се со јаванско потекло. Затоа јаванскиот има разбирливо длабоко влијание врз развојот на индонезискиот јазик, кој е државен јазик на Индонезија, (самиот е современа варијанта на малајскиот).

Современиот јавански јазик има три наречја: централно, источно и западно. Дијалектниот континуум се протега од Бантен во најзападниот дел на Јава, сè до Бањуванги во источниот агол на островот.

Фонологија уреди

Фонемите на современиот стандарден јавански јазик.[2]

Самогласки уреди

Предни Средни Задни
i     u
e ə o
  a  

Кај затворените слогови, самогласките /i u e o/ се изговараат како [ɪ ʊ ɛ ɔ].[2] Кај отворените, /e o/ добиваат изговор [ɛ ɔ] кога следната самогласка е /i u/ во отворен слог; во друг случај, тие се /ə/ или се истоветни (/e...e/, /o...o/). На стандардниот дијалект (суракартски), /a/ се изговара [ɔ] во отворени слогови на крајот од зборот, и во секој отворен претпоследен слог пред такво [ɔ].

Согласки уреди

Уснени Забни/
Венечни 		Свиени Предно-
непчени 		Задно-
непчени 		Гласилни
Носни m ɳ ɲ ŋ
Избувни/Слеани p b̥ t d̥ ʈ ɖ̥ tʃ dʒ̊ k ɡ̊ ʔ
Струјни ʂ h
Приближни средни ɽ j w
странични ɭ

„Звучните“ фонеми во јазикот се всушност безвучни, со мрмор на следната самогласка.[2] Релевантната разлика во фонацијата на избувните согласки се опишува како крут наспроти лабав глас.[3]

Јаванските слогови можат да го имаат следниот облик: CSVC, каде C = согласка, S = гласник (/j/, /r/, /l/, /w/ или било која носна согласка), а V = самогласка. Како и кај другите австронезиски јазици, основите на матичните јавански зборови имаат по две согласки; зборовите со повеќе од три слога се разлагаат на групи од двосложни зборови за да се олесни изговорот. Двосложната основа во современиот јавански јазик е од типот nCsvVnCsvVC.

Покрај мадурскиот, јаванскиот е единствениот јазик во западна Индонезија што разликува свиени и забни фонеми.[2]

Морфологија уреди

Како и другите австронезиски јазици, јаванскиот е аглутинативен јазик, што значи дека основните зборови трпат измени со широка употреба на афикси.

Синтакса уреди

Современиот јавански има збороред од обликот „подмет-прирок-предмет“ (SVO)

Глаголите не се менуваат по лице и број. Не постои граматичко време - временоста се изразува со помошни зборови како „вчера“, „веќе“ итн. Постои сложен систем на глаголски афикси за изразување на разликата во статусот на подметот и предметот. Меѓутоа, реченичната структура може да се опише со моделот на актуелно членување на предлозите („тема-рема“), без осврнување на вообичаените граматички категории. Темата има челно место во реченицата; а ремата ја менува. Пример: Dhèwèké = тема; teka = рема; ing keraton = ситуација.

Лексикон уреди

Јаванскиот има богат и разновиден лексикон, со голем број на заeмки. Големо влијание има извршено санскрит, присутен со речиси половина од зборовниот фонд на јаванскиот јазик.[4] Не сите овие зборови се во секојдневна употреба, но типичното старојаванско книжевно дело содржело околу 25% санскритски заемки. Многу од јаванските лични именки имаат јасно претпознатливи санскритски корени.

Санскритската оставнина е мошне присутна и во современиот јавански јазик и ваквите зборови се сметаат за книжевни („кави“) заедно со заемките од арапскиот, холандскиот и малајскиот, кои немаат толкаво влијание како санскрит.

Јаванскиот има далеку помалку арабизми од малајскиот, и највеќето од нив се верски поими.

Учтивост уреди

 
Јаванската благородничка (лево) ѝ се обраќала на слугинката со еден речник, а таа и одговарала со друг.)

Заедничко со другите австронезиски јазици (и слично на источноазиските јазици како корејскиот и јапонскиот) е тоа што јазикот се говори различно, зависно од статусот на говорниците. Овие стилови или „регистри“[5] се разликуваат по речникот, граматичките правила, па дури и по прозодијата. Јаванскиот има три стила:

  1. нгоко - неформален говор што го користат пријатели и поблиски роднини. Го користат и лица со повисок статус (постари или надредени лица) кога се обраќаат на лица од понизок статус (млади или подредени лица).
  2. мадја - среден стил. Го користат непознати лица кога општат на улица, кога статусните разлики не се познати или кога фоворникот не сака да биде учтив, но не баш формален. Поимот доаѓа од санскрит и значи „средина“.[6]
  3. крама - учтив и формален стил. Се користи од лица со ист статус за персирање и кога лица со понизок статус се обраќаат на лица со повисок (помлади кон постари, вработени кон шефовите и сл). Ова е стилот во јавното општење, при говори, соопштенија, прогласи итн. Поимот е заемка од санскрит и значи „поредочно, исправно“.[6]

Покрај ова, постојат и зборови за самонарекување што можат да бидат „уважени“ (krama andhap) и „скромни“ (krama inggil). Кога зборува за себе, говорникот скромни зборови, но истиот користи уважени зборови ако зборува за некој постар или со повисок статус. Децата го користат стилот нгоко, но кога зборуваат со родителите треба да знаат да ги користат и уважените и скромните зборови. Некои примери:

  • нгоко: Aku arep mangan. („Сакам да јадам.“)
  • мадја: Kula ajeng nedha.
  • крама:
    • (неутрално) Kula badhé nedhi.
    • (скромно) Dalem badhé nedhi.

Употребата на разните стилови е сложена и бара темелна запознаеност со јаванската култура. Целосниот систем не им е познат на највеќето Јаванци, кои обично го користат првиот и имаат најосновни познавања од вториот. Луѓето што ги владеат и исправно користат сите стилови уживаат почит и углед.

Дијалекти уреди

 
Карта на јазиците на островот Јава

Јазикот има три наречја: западно, централно и источно. Се разликуваат претежно по изговор, но и во зборовите.

Ценатралното наречје (Jawa Tengahan) се заснова на говорот во градот Суракарта и во помала мера, градот Јогјакарта. Се смета за „најкултивирано“ наречје и претставува модел за стандардниот јазик. Овие два града се престолнини на четирите јавански кнежевства (наследници на Матарамскиот султанат) кои биле главни сили на Јава и пошироко. Ова наречје се користи ширум покраината Централна Јава и опфаќа голем број на дијалекти како источниот севернобрежен и семараншкиот, како и самиот суракартски и јогјакартски дијалект. Во покраината има толку многу дијалекти и говори, што речиси секое административно подрачје (намесништво) има свој говор (иако не сите се сметаат за посебни дијалекти).

Централното наречје се говори и во западниот дел на покраината Источна Јава. На пример, говорите во подрачјето на Мадиун (заедно со оние во Блитар, Понорого, Пачитан и Тулунгагунг) има големи влијанија од суракартскиот говор.

  1. пекалонгански - Пекалонган и Пемаланг.
  2. кедуански - Кеду, Темангунг, Кебумен, Магеланг и Вонособо.
  3. багеленски - Пурвореџо.
  4. семараншки - Семаранг, Салатига, Демак и Кендал.
  5. источен севернобрежен (dialek Muria) - Џепара, Рембанг, Кудус, Пати, но и во Тубан и Боџонегоро.
  6. блорски - Блора, источниот дел на Гробоган и западниот дел на Нгави.
  7. суракартски - Суракарта, Карангањар Воногири, Сукохарџо и Бојолали.
  8. јогјакартски - Јогјакарта и Клатен.
  9. мадиунски - покраината Источна Јава, вклучувајќи ги Мадиун, Нгави, Пачитан, Понорого и Магетан.

Западното наречје (Jawa Kulonan) е застапено во западниот дел на покраината Централна Јава и ширум покраината Западна Јава (особено на северното крајбрежје). Неговите дијалекти се карактеристични поради сундските влијанија и голем број на архаизми.

  1. севернобантенски (Jawa Serang) - Серанг, Чилегон и западниот дел на Тангеранг.
  2. чиребонски (Cirebonan) - Чиребон и Лосари.
  3. индрамајски (Indramayu, Dermayon) - Индрамају, Караванг и Субанг (понекогаш се смета за дел од чиребонскиот).
  4. тегалски (Tegalan) - намесништвата Тегал, Бребес и западниот дел на Пемаланг.
  5. бањумашки (Banyumasan) - Бањумас, Чилачап, Пурбалинга Банџарнегара и Бумиају.

Источното наречје (Jawa Wetanan) е присутно од источниот брег на реката Брантас во Кертосоно и од Нганџук, па до Бањуванги, и го опфаќа најголемиот дел од покраината Источна Јава со исклучок на островот Мадура. Меѓутоа, наречјето има мадурски влијанија и понекогаш се н арекува сурабајски говор.

  1. сурабајски (Suroboyoan) - Сурабаја, Гресик и Сидоарџо. Многу Мадурци го користат овој дијалект како втор јазик.
  2. маланшки - Маланг и Моџокерто.
  3. џомбаншки.
  4. тенгеррски - говор на Тенгерците.
  5. бањуваншки (осиншки, Basa Osing).

Покрај овие три наречја, постои и суринамски јавански, кој се заснова на централното наречје, особено говорот од Кеду.

Јаванско писмо уреди

 
Двојазичен текст на португалски и јавански во Јогјакарта.
Главна статија: Јаванско писмо

Јаванскиот јазик традиционално се пишува со јаванско писмо. Во извесен период била застапена и арабицата, а денес се користи претежно латиница. Јаванското писмо е сродно на балиското и обете претставуваат современи варијанти на старото писмо „кави“, кое е индиско писмо донесено на Јава со доаѓањето на хиндуизмот и будизмот. Ова писмо се среќава во правен документ од 804 г, а веќе во X век било главно писмо во преводите на санскритските текстови. Во 1926 е воведено латнично писмо по пример на холандскиот правопис, а истото е преработено во 1972–1973 г. Денешната латинична азбука е следнава:

Големи букви
A B C D E É È F G H I J K L M N O P Q R S T U V W X Y Z
Мали букви
a b c d e é è f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z

Буквите f, q, v, x и z се користат во заемки од европските јазици и арапскиот.

Поврзано уреди

Наводи уреди

  1. ↑ Van der Molen (1983:VII-VIII).
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 Keith Brown, Sarah Ogilvie (2008). Concise encyclopedia of languages of the world. Elsevier. стр. 560. ISBN 0-08-087774-5, 9780080877747 Проверете ја вредноста |isbn=: invalid character (help). Посетено на 24 мај 2010. Недостасува |author1= (help); Укажано повеќе од еден |pages= и |page= (help)
  3. ↑ Ladefoged, Peter; Maddieson, Ian (1996). The Sounds of the World's Languages. Oxford: Blackwell. ISBN 978-0-631-19815-4.
  4. ↑ Zoetmulder (1982:IX).
  5. ↑ Uhlenbeck (1964:57).
  6. ↑ 6,0 6,1 Wolff, John U.; Soepomo Poedjosoedarmo (1982). Communicative Codes in Central Java. Cornell Southeast Asia Program. стр. 4. ISBN 0-87727-116-X.

Литература уреди

  • Elinor C. Horne. 1961. Beginning Javanese. New Haven: Yale University Press.
  • W. van der Molen. 1993. Javaans schrift. Leiden: Vakgroep Talen en Culturen van Zuidoost-Azië en Oceanië. ISBN 90-73084-09-1
  • S. A. Wurm and Shiro Hattori, eds. 1983. Language Atlas of the Pacific Area, Part II: (Insular South-east Asia), Canberra.
  • P. J. Zoetmulder. 1982. Old Javanese–English Dictionary. 's-Gravenhage: Martinus Nijhoff. ISBN 90-247-6178-6

Надворешни врски уреди

Преземено од „https://mk.wikipedia.org/w/index.php?title=Јавански_јазик&oldid=4876209“