Википедија

Христијанизација на Киевска Русија

Покрстувањето на Киевска Русија — термин кој во современата историска наука се однесува на комплекс на меѓусебно поврзани настани главно на крајот на 10 век, вклучувајќи го личното крштевање на киевскиот принц Владимир Свјатославич, неговата придружба и населението од најголемиот град Киев, како и мерките преземени од кнежевските власти за создавање на црковна организација во Русија; се смета за усвојување на христијанството како официјална религија на Киевска Русија [1]. Историските извори даваат спротивставени индикации за точното време на прифаќање на новата религија [2]. Традиционално, следејќи ја аналистичката хронологија [3], настанот обично се припишува на 988 година и се смета за почеток на официјалната историја на Руската црква (некои истражувачи веруваат дека „ крштевањето“ се случило подоцна: во 990 година или 991 [4]).

„Покрстување на Русија“. Фреска од Виктор Васнецов во Владимирската катедрала. 1895-1896 година

Голем број автори го разбираат терминот на ист начин како и процесот на ширење на христијанството во Русија во 11-12 век [5] или пошироко, како долг процес на христијанизација на Русија [6], вклучувајќи го и почетната фаза на овој процес во претходните години [1] и ширењето на христијанството во наредниот период [1].

Настаните поврзани со крштевањето на Русија се одразени во античките руски, византиски, арапски и западноевропски пишани извори [1].

Политичките последици од христијанизацијата на Русија биле идеолошката и културната консолидација на народите и племињата на Киевска Русија и зајакнувањето на меѓународниот престиж на земјата. Усвојувањето на христијанството резултирало и со ширење на христијанската култура, писменост, формирање на голем број нови индустрии и занаети, вклучувајќи камена архитектура, мозаици, иконопис итн. [1]

Поим и концепт

уреди

Изразот „Христанизација на Русија“ е во Приказна од минатите години:

Во летото 6582 година (1074). Имаше и друг брат, по име Еремија, кој се сеќаваше на крштевањето на руската земја[7][8].

Оригинален текст[показатьскрыть]
Въ лѣто ҂ѕ҃ ф҃ п҃ в҃ · … Тако же и другыи братъ именемъ Єремѣи иже помнѧше крс҄щниє земли Руськои …
Дополнително, Приказната од минати години под 6496 година од создавањето на светот (приближно 988[9]) го има следниот текст (молитва на принцот Владимир):
Нека е благословен Господ Исус Христос, Кој ги засака новите луѓе - руската земја и ја просветли со светото крштевање.
Оригинален текст[показатьскрыть]
Въ лѣто ҂ѕ҃ ѵ҃ ч҃ ѕ҃ · Блгс҄нъ Гс҄ь Іс҄съ Хс҄ъ иже възлюби новꙑꙗ люди Рускую землю. и просвѣтити ю кр҃щениємь ст҃мь

Заедно со терминот „Крштевање на Русија“ се користеле или во литературата се користат и други термини (ознаки): „Просветлување на Русија“, „воведување на христијанството“, „втора религиозна реформа на Владимир“ итн.

Понекогаш на терминот „Крштевање на Русија“ му се дава широко значење - долг процес на постепено навлегување на христијанството во Русија во 9-10 век и христијанизација на опкружувањето на луѓето (внатрешна мисија), кој траел со децении, а во некои делови на Русија - повеќе од еден век по крштевањето на Владимир. Со толку широко разбирање, главните фази на христијанизацијата на Русија, покрај крштевањето на Владимир и настаните веднаш по него, се: првото крштевање на Русија во 860-тите; неуспешен обид да се покрсти Русија од страна на принцезата Олга по нејзиното лично преобраќање во христијанство во Цариград во 946 или 957 година; голема црковна изградба и мерки за создавање црковен живот, проширување на епархискиот систем и парохиите, што се одвивал во времето на кнезот Јарослав Мудриот и неговите наследници [6].

Заднина

уреди
 
Доаѓањето на апостол Андреј со неговите ученици на местото каде што е основан Киев; Андреј на ова место и подигнување на крст на високиот брег на реките Днепар. Минијатура од Раџивилската хроника, крајот на 15 век

Во една сосема легендарна легенда дадена во Приказната за минати години и во долгото издание на Прологот под 30 ноември, прифаќањето на христијанството на територијата на идната Русија е поврзано со апостол Андреј Првоповиканиот, кој, според овие извори, отпатувал на територијата на Русија и го благословил местото каде денеска се наоѓа Киев, подигнал крст, а потоа отишол во земјата Словенија, на местото на идниот Новгород [1].

Прифаќањето и ширењето на христијанството било стандардна практика на Византија во справувањето со воинствените пагански народи [10]. Во IX век биле направени обиди за христијанизација во однос на Велика Моравија (862) [11] и Бугарија (864-920) [12] [10]. Со крштевањето на владејачката елита, Византија, особено, настојувала да ги консолидира државите на паганите во својата сфера на влијание и да ја намали опасноста од воени судири на нејзините граници [10].

 
„Крштевањето на Русија“. Минијатура од московскиот список од 1345 година на среднобугарскиот превод на летописот на Константин Манасиј

Првото крштевањето на Русија датира од 860-тите, по походот на Русија против Цариград (860). Вообичаено е да се поврзе со имињата на киевските принцови Асколд и Дир. Крштевањето било придружено со создавање на епископија или архиепископија во Русија, која подоцна пропаднала [6]. Во хрониката на Никон од 16 век, која комбинира различни извори, Асколд и Дир се заслужни за неколку походи против Цариград, а исто така е опишано и крштевањето на Русија „под кнезот Осколд“ [13].

Во доцната византиска традиција, крштевањето на Русија им се припишува на царот Василиј I (867-886) и на патријархот Игнатиј. Ова „второ“ крштевање на Русите од истражувачите обично датира од околу 874 година [1].

 
Крштевањето на Олга во Цариград. Минијатура од Раџивилската хроника, крајот на 15 век

Во 957 година, принцезата Олга била крстена; се предлагаат и други датуми за овој настан. Во 957 година Олга со голема амбасада допатувала во официјална посета на Цариград, познат по описот на дворските церемонии на царот Константин Порфирогенит во неговото дело „Церемонијата“, а придружувана од свештеникот Григориј [14]. Царот ја нарекувал Олга владетел (архонтиса) на Русија, името на нејзиниот син Свјатослав (списокот на свитата означува „народот на Свјатослав“) се споменува без титула. Олга барала крштевање и признавање од Византија на руската како рамноправно христијанско царство. На крштевањето го добила името Елена. Сепак, според голем број историчари, не било веднаш можно да се договори овој сојуз [14]. Во 959 година, Олга ја примила грчката амбасада, но одбила да испрати војска за да и помогне на Византија. Истата година таа испратила амбасадори кај германскиот цар Отон I со барање да испрати епископи и свештеници и да основа црква во Русија. Овој обид да се игра на противречностите меѓу Византија и Германија бил успешен, а Цариград направил отстапки, склучувајќи заеднички корисен договор, а германската амбасада, на чело со епископот Адалберт од Магдебург, се вратил без ништо, а некои од нејзините учесници биле убиени. Во 960 година, руската војска тргнала да им помогне на Грците, кои се бореле на Крит против Арапите под водство на идниот цар Никифор Фока [15] [14].

Легенда

уреди
 
Иван Егинк. „Големиот војвода Владимир ја избира верата“. 1822 година

Приказната од минатите години (XII век) содржи приказна за изборот на верата од страна на принцот Владимир, која се состои од следново. Во 986 година пратеници од Волшка Бугарија дошле кај принцот Владимир и му понудиле да премине во ислам. Кога му кажале на принцот за ритуалите што мора да се почитуваат, вклучително и забраната за пиење вино, Владимир одговорил со познатата фраза: „Рус е радост за пиење“, по што го одбил предлогот на Бугарите.

По Бугарите дошле Германците (странците) од Рим, испратени од папата. Тие изјавиле дека имаат пост според нивните сили: „ако некој пие или јаде, тогаш сè е за слава Божја“. Меѓутоа, принцот Владимир ги испратил, велејќи им: „Одете од каде што дојдовте, зашто ни нашите татковци не го прифатија тоа“.

Следни биле Хазарите, кои му понудиле на принцот Владимир да го прифати јудаизмот. Како одговор на ова, тој, знаејќи дека Хазарија била поразена од неговиот татко Свјатослав, прашал каде е нивната земја. Хазарите биле принудени да признаат дека немаат своја земја - Бог ги растурил во други земји. Принцот Владимир се откажал од јудаизмот, велејќи: „Па, како ги учите другите кога вие самите сте отфрлени од Бога и расфрлани? Ако Бог те сакаше тебе и твојата вера, тогаш немаше да се распрскаш по различни земји: или сакаш истото да ни се случи? “.

 
Разговор на Владимир со грчки филозоф за христијанството. Минијатура од Раџивилската хроника, крајот на 15 век

Тогаш во Русија пристигнал еден Византиец, кого рускиот хроничар го нарекол Филозоф поради неговата мудрост. Тој му кажа на рускиот принц за библиската историја и христијанската вера. Сепак, Владимир сè уште не донел конечна одлука и се консултирал со своите најблиски болјари. Било одлучено дополнително да се тестира верата со присуство на богослужби што ги одржуваат муслимани, Германци и Грци. Кога, по посетата на Цариград пратениците се вратиле во Киев, тие со ентузијазам го известиле принцот: „Не знаеја каде сме - на небото или на земјата“. Како резултат на тоа, Владимир направил избор во корист на христијанството според грчкиот обред. Дополнителен аргумент во прилог на одлуката на принцот Владимир да го прифати источното христијанство била пресудата на болјарите, кои му го привлекле вниманието на фактот дека ако „грчкиот закон“ бил лош, принцезата Олга немало да го прифати [15] [1].

Оваа хронична приказна, наречена во историографијата „Приказна за тестот на верата“, истражувачите ја толкуваат на различни начини. Така, архиепископот Макариј (Булгаков) во својата „Историја на руската црква“ ја карактеризира оваа приказна како веродостоен настан [16]. Сепак, неколку автори веруват дека „Легендата“ е чиста фикција. Така, Голубински напишал дека оваа легенда во „Приказна за минати години“ е подоцнежна, но предмонголски инсерт: „фикција, по секоја веројатност, не руска, туку грчка за изборот на верата од страна на принцот Владимир“ [17].

Историчарите веруваат дека оваа легенда до одреден степен ја одразува историската реалност. Аргумент во корист на последното мислење може да биде извештајот на арапскиот научник ал-Марвази (крајот на 11-ти - почетокот на 12 век) за амбасадата испратена до Хорезмшах од владетелот на Русија, кој ја носел титулата буладмир. Се претпоставува дека посочениот наслов е преиспитување на името Владимир, а амбасадата испратена, според „Приказната за минати години“, во Булгар, веќе оттаму тргнала во Хорезем. Пораката за доаѓањето на германските проповедници кај принцот Владимир може да се однесува на амбасадата на германскиот цар Отон II (973-983), кој наводно ја посетил Русија околу 983 година. Според Назаренко, оваа приказна е книжевно сфаќање на „таа активна надворешна политика на Владимир Свјатославич на запад, североисток и југ од руските граници, која му претходела на крштевањето на принцот и во голема мера го определила“ [1].

Крштевањето на принцот Владимир и луѓето од Киев

уреди
 
Крштевањето и просветлувањето на Владимир Свјатославич во Корсун. Минијатура од Раџивилската хроника, крајот на 15 век

Според „Приказната od минатите години “, во 6496 година, летото од создавањето на светот - во 988 година, киевскиот принц Владимир Свјатославич одлучил да се poкрсти од црквата во Константинопол. После тоа, за време на владеењето на Василиј II и Константин VIII, свештенството испратено од патријархот Николај II Цариградски Хрисоверг ги крстиl жителите на Киев во водите на Днепар и (или) Похаина. Според руската хроника принцот ја упатил следната молитва за време на крштевањето на својот народ:

Голем Господе, Кој ги создаде небото и земјата! Погледни го овој нов народ и дај им, Господи, одземи те, вистински Боже, како да си ги одзел христијанските земји, и воспостави правилна верба во нив...

 
„Крштевањето на принцот Владимир“. Фреска од доцните 1880-ти

Многу историчари го припишуваат крштевањето на самиот Владимир ВО 987 година. Според византиски и арапски извори, во 987 година, Константинопол склучил сојуз со Русија за да го потисне бунтот на Варда Фока. Услов на принцот била раката на принцезата Ана, сестрата на царевите Василиј и Константин, барање крајно понижувачко за римскиот василиск. Потоа, во екот на војната со Варда Фока, Владимир го нападнал Корсун и го зазел, заканувајќи му се на Константинопол. Царевите се согласиле да ја дадат Ана за принцот, предмет на прелиминарното крштевање на Владимир, кој се нарекува името Василиј - во чест на неговиот наследник, цар Василиј II.

Од византиските хроники за „крштевањето на Русија“ во 988 година, „Анонимни Бандури“ известува во приказна која е подоцнежна компилација, напишана не порано од 12 век и најдоцна во првата половина на 15 век, и „Ватиканска хроника“[18]:

Во летото 6496 [988 година] се покрсти Владимир, кој ја христијанизира Русија

Последната порака е веројатно обратен превод од Приказната од минати години [18]. Во целина, во византиската литература, настанот од 988 година останал практично незабележан, бидејќи, според Грците, конверзијата на Русија се случила еден век порано [19].

Крштевањето на жителите на Киев се случило, според „Приказна од минати години“, на следниов начин, Владимир ги затворил идолите што биле во градот, вечерта им наредил на жителите да се појават утредента наутро на реката за капење (што е крштевањето како надворешно дејство) во новата вера.:

„ Ако некој не дојде утре на реката [Почаина] - без разлика дали е богат, или сиромашен, или просјак или роб - ќе ми биде прогласен за непријател, казнет и ќе му биде одземан имотот[20][21].}}

Предлошка:Начало скрытого блока «Аще не обрящеться кто заутра на рѣцѣ [Почайнѣ], богатъ ли, убогь, или нищь, или работенъ — противникъ мнѣ да будеть[20]

“

Следниот ден Владимир ги направил луѓето христијани [17]. Според „Приказната за минатите години“, наутро Владимир излегол со свештениците до реката, а многу Киевјани дошле таму. Жителите на Киев влегле во водата и застанале таму сами, потопени до врат, други - до градите, младите - до градите во близина на брегот, некои држеле бебиња, а возрасните талкале, додека свештениците стоеле, правејќи молитви.

 
„Крштевањето на Киев“

Историчарот Н.М. Николски во својата монографија „Историја на руската црква“ (1931)[22] верува дека крштевањето на другите сегменти од населението во Киев, освен на борците, било насилно („населението морало да биде избркано во христијанскиот рај со палка“), Киевчани, по наредба на принцот Владимир, биле истерани до реката и покрстени[23].

Различно датирање и малку поинакви околности за крштевањето на принцот и киевските луѓе се дадени во „Пофалба на рускиот кнез Владимир“ од Јаков Мних (XI век), според кој мора да се припише крштевањето на жителите на Киев до 990 година, „во третата година“ по личното крштевање на принцот. Значи, О. М. Рапов верувал дека Владимир, веќе крстен, го зазел Херсон кон крајот на април - почетокот на мај 990 година, а крштевањето на жителите на Киев следело кон крајот на јули - почетокот на август истата година [24].

Митрополитот Киевски Иларион, првиот Русин по раѓање, ги објаснува мотивите на кнезот Владимир на следниов начин во неговиот есеј „Беседа за законот и благодатта“, напишан во средината на 11 век, околу 60 години откако Владимир бил крстен [25] :

И во неговото срце светна умот, како да се разбере суетата на идолското ласкање, да се бара единствениот Бог кој го создал сето создание, видливо и невидливо. Отсекогаш слушал доста за благородната земја Грција, христољубива и силна во верата, како го почитуваат и се поклонуваат како единствен Бог во Троица, како прават феномени, чуда и знаци, како црквите се исполнети со луѓе таму, како сите градови се благословени, сите стојат на молитва, сите стојат пред Бога. И кога го слушна тоа, тој копнееше во своето срце, разгоре во дух, да биде христијанин тој и неговата земја[26].

оригинален текст

и въсиа разумъ въ сердци его, яко разумѣти суету идольскыи льсти и възыскати единого Бога, сътворьшааго всю тварь видимую и невидимую. Паче же слышано ему бѣ всегда о благовѣрьнии земли Гречьскѣ, христолюбиви же и сильнѣ вѣрою, како единого Бога въ Троици чтуть и кланяются, како въ них дѣются силы и чюдеса и знамениа, како церкви людии исполнены, како веси и гради благовѣрьни вси въ молитвах предстоять, вси Богови прѣстоять. И си слышавъ, въждела сердцемь, възгорѣ духомъ, яко быти ему христиану и земли его

Основање на црковна организација во Киев

уреди
 
Крштевањето на жителите на Киев од страна на митрополитот Михаил I, хронограф на Фјодор III, 1682 година [27]

Во 20 век, изнесена и поддржана од некои црковни историчари (М.Д. Приселков [28] и А. Карташев) хипотеза била дека под Владимир, Киевската црква била канонски зависна од Охридската Архиепископија, која во тоа време наводно имала автокефалност, но повеќето истражувачи не се согласуваат со тој факт.

Во изворите на руската хроника се појавуваат неколку различни имиња на првиот киевски митрополит Грешка во наводот: На ознаката </ref> ѝ недостасува ознака за затворање <ref>.. На митрополитот Михаил му се припишува заслугата за основањето на манастирот Свети Михаил во Киев.

Крштевањето на други руски земји

уреди
 
Христијанството и паганството, Сергеј Иванов, 1912 година. Христијанството е претставено лево - со кнежевска моќ (борци) и свештеник

На делови од териториите, христијанството било всадено со сила; во исто време биле уништени верските објекти на паганите, оние кои давале отпор биле подложени на репресија [29] [30].

Приказната од минатите години не известува за крштевањето на Новгород. Други рани руски хроники, исто така, не даваат детали за овој настан. Летописите од 15 век го споменуваат Јоаким Корсуњански како прв епископ назначен од Владимир [31]. Повеќето информации за крштевањето на Новгород се добиени од Јоакимската хроника, позната во преносот на историчарот од 18 век В. Н. Татишчева, и хрониката на Никон од 16 век, чија веродостојност на информациите ја доведуваат во прашање голем број научници [32] [33] [31], но, според голем број други научници, е потврдена со некои археолошки податоци [34] [35].

Советскиот историчар С. В. Бахрушин напишал дека во големите градови, како Киев и Новгород, жителите биле крстени, „водејќи ги во реката како стадо“; некои се крстиле доброволно, а други од страв од оние што го заповедале тоа. Но, масата на населението останала паганска уште во 11 век [36]. С. М. Соловјов верувал дека христијанството под принцот Владимир било распространето главно по тесен појас во непосредна близина на водениот пат од Новгород до Киев [37].

 
Авраам Ростовски го крши идолот Велес, на чие место е подигнат Богојавленскиот манастир, фреска од 17 век.

Во Ростов и Муром, отпорот кон воведувањето на христијанството, според традиционалната црковна историја, продолжил до 12 век: првите двајца епископи испратени во Ростов биле протерани, третиот - Св. Леонтиј направил многу за воспоставување на христијанската вера во Ростов. Отпорот кон крштевањето бил, исто така, еден од факторите што ја зголемило словенската колонизација на североисточна Русија, во која се преселиле верните приврзаници на паганството. Ростовците конечно биле покрстени од епископот Исаија [38], кој се искачил како свештеник во 1078 година. До 1070-тите, очигледно припаѓаат и настаните опишани во „Животот“ [39][40] на Авраам Ростовски, особено, дробењето на идолот Велес, на местото на кое е подигнат Богојавленскиот манастир.

Според исландските саги, Полоцк бил покрстен околу 1000 година од исландскиот христијански викинг Торвалд Кодрансон, кој од царот на Константинопол Василиј II добил писмо за „ополномоштен претставник на Византија во руските градови на источниот Балтик“ [41].

Формирање на епархии

уреди

Како што покажал Ј.Н.Штапов, покрај киевската метропола, биле основани епископски одделенија во пет градови - Новгород, Чернигов, Перејаслав Југ, Полоцк и Белгород (сега село Белогородка, Киевска област)[2] Во сите овие градови, освен во Белгород, до 11 век имало камени цркви. Во Белгород, траги од камена градба се пронајдени уште од 12 век (Црквата на апостолите), но порано на ова место постоела дрвена црква. Во втората половина на XI век биле основани епархии во Јуриев на реката Рос и во Ростов Велики. Првата камена зграда во Ростов, Успенската катедрала, била основана, според летописите, во 1161-1162 година, наместо изгорената „прекрасна“ црква [42].

Крштевањето според археологијата

уреди

Во првиот период по признавањето на христијанството за државна религија, тоа го опфатило пред се градското население. Еден од показателите за постепеното ширење на христијанството се наоѓањата на пекторални крстови и икони во културните слоеви на населбите и во погребните споменици. Од друга страна, во некои гробни могили, крстовите биле дел од богатите ѓердани и биле придружени со материјал за облека што не бил карактеристичен за христијанските погребувања [42]. Во периодот од средината - втората половина на 10 век до 12 век, во Русија биле вообичаени крстови со приврзоци од таканаречениот „скандинавски тип“ (крстови со три „топки“ на краевите и слични на нив). Пронајдени се во Гнездово, Киев, Саркел (Белаја Вежа), Изборск и други места. Овие би можеле да бидат производи од локално производство, бидејќи во Киев бил пронајден калап за лиење бронза за нивно производство. Концентрацијата на крстови од „скандинавски тип“ е забележана во земјата на Радимичи и во Владимирско-суздаљското Кнежевство. Крстовите од овој тип може да се од византиско потекло, бидејќи крстовите со краеви во облик на трифолија сличен по стил се познати од ископувањата на Херсоне и Коринт. Византиските аналози имаат и тркалезни приврзоци со исечени крстови [31]. Ретко има пекторални крстови со ликот на Христос, изработени од сребро или бронза. Тие доаѓаат главно од градовите, поретко од могили сместени на најважните трговски патишта - Днепар (патеката „од Варангите до Грците“) и Волга [42]. Реликвијарните крстови (енколпиони), произведени во византиски или бугарски работилници од 10-11 век, се меѓу ретките артефакти во Русија [31]. Иконите од 11 век, покрај тоа, доаѓаат од Тмутаракан и од една барика на Суздалско опоље (село Городишче), ископана од А.С. Уваров [42]. Крстовите пронајдени во камерните гробници ја покажуваат улогата на четата во процесите на христијанизацијата. Првиот бран на христијанизација го зафатил тимот, па неговите претставници носеле пекторални крстови. Раната христијанизација ги опфаќала регионите на Киев, десниот брег на Блискиот Днепар (Искоростен), Гнеждово, северозападниот дел ( Ладога, Псков, Новгород), регионот Горна Волга (Тимерево, Углич), југозападниот (Плеснеск), западот (Минск), источниот (Рјазан, Воин) и Донскиот слив (Белаја Вежа) [31] [42]. Повеќето наоди на крстовидни приврзоци во Русија и Скандинавија се идентични, што може да укажува на учество на Русија во христијанизацијата на Северна Европа [31].

 
Модел на оригиналниот изглед на катедралата Света Софија во Полотск, изградена во 1030-1060 година

Во последните векови од I милениум и самиот почеток на II милениум, погребувањата според обредот на кремирање во могили се постепено заменети со ритуалот на инхумација (таложење на трупови) во истите могили. По правило, двете могили формираат единечни гробници кои функционирале неколку века. Голем број истражувачи ја објаснуваат оваа промена во ритуалите со ширењето на христијанскиот светоглед. Меѓутоа, и Л. Нидерле привлекол внимание на ширењето на обредот на погребување во некои области од населувањето на Словените во претхристијанскиот период. Во јужните руски земји, првите трупови во гробни могили датираат од 9 век. Истражувајќи ја киевската некропола, М.. Каргер покажал дека нема знаци на христијански ритуали во труповите од 9-10 век. Според В. Седов, најголемиот дел од гробните могили од 9-10 век, според обредот на погребување, е поврзан со паганското население. Промената на обредот, според археологот, одразува некои сериозни промени во митолошките пагански идеи. Исто така, кај Словените кои се преселиле во VII-VIII век на бреговите на Јадранот доминирал обредот на инхумација. Самиот погребен обред е пагански, а само неговото исчезнување, според научникот, може да биде доказ за христијанизација. Само во XI век, повеќето од старите гробишта во Киев биле напуштени, а се појавуваат нови, христијански, обично во близина на цркви. Такви се гробиштата во имотот на катедралата Света Софија и околу црквата Света Ирина, кои се одликуваат со погребувања понекогаш во камени саркофази. Истата слика е забележана и во Черниговски. Доцните погребувања во некрополата на Гнеждов датираат од почетокот на XI век. До средината на 11 век, гробиштата во Псков престанале да функционираат. Одреден дел од населението на Перејаслав Југ продолжило да ги закопува мртвите во гробни могили уште на почетокот на 12 век. Во 11-12 век, погребните могили на Суздаљ, Изборск и други градови продолжиле активно да функционираат.

Според директните вести на хрониките и археолошките податоци, до средината на 11 век во Русија имало христијански цркви во 10 градови. Имало и камени цркви во Киев - три камени цркви, Новгород, Чернигов, Тмутаракан и, веројатно, во Перејаслав југ - по една камена црква; точниот број на дрвените не е познат. Дрвени цркви имало и во Владимир Волински, Вишгород, Ростов, Белгород и, веројатно, во Полоцк. Во втората половина на 11 век, се знае за изградба на уште 18-19 камени цркви: во Киев - 8, Перејаслав - 5 и по една во Новгород, Полоцк, Смоленск, Вишгород, Новгород-Северски и, веројатно, во Минск. Така, до крајот на XI век се евидентирани 13 градови со цркви. Дополнително, археологијата открива главно камена градба, па во XI век може да има и голем број непознати дрвени храмови [42].

Последици од прифаќањето на христијанството

уреди

Цивилизациска вредност

уреди
 
Владимирската катедрала во Херсонес со статуата на Свети Андреј Првоповикан во преден план

Цивилизациското значење на крштевањето на Русија е огромно. Познатиот филолог В.Н.Топоров, оценувајќи го значењето на прифаќањето на христијанството за руската цивилизација, пишува [43] :

Овие два настани [усвојувањето на христијанството од страна на Русија и Литванија], кои одиграа исклучителна улога во историјата на овие земји и предодредено нивното место во историјата со многу векови, исто така треба да се сметаат за настани од универзална природа... на христијанството во Русија не само што му го претстави на христијанскиот свет најобемниот и најоддалечениот дел од еден единствен простор - Источна Европа, туку со тоа во историски блиска иднина отвори огромен нов свет, кој требаше да се христијанизира со помош на руски христијани, „работници на единаесеттиот час“... И каква и да е понатамошната судбина на христијанството во Источна Европа, неговото наследство стана незаменлива компонента на духовната култура

Политички импликации

уреди
 
Крштевање на Владимир во Корсун. Минијатура од Раџивилската хроника, крајот на 15 век

Крштевањето на Русија се случило пред расколот на западните и источните цркви (1054), но во време кога тоа веќе било целосно созреано и го добил својот израз како во догмата, така и во односот меѓу црквата и световните власти.

Во византиската црковно-државна правна свест, царот (basileus) бил замислен како чувар и врховен заштитник на Црквата (епистимонарх) и, следствено, обединет автократ на сите православни народи. Владетелите на другите христијански народи (држави) од него добивале титули архонти, кнезови, управители. Така, откако бил крстен од Римјаните (Византијците), Владимир ја вклучил Русија во орбитата на византиската државност [44] [45].

Така, во 12 век, на големиот војвода од Киев во Константинопол му била дадена скромната дворска титула столник [45]. Киевската митрополија во Цариград заземала место меѓу вторите: во најстариот од нив - 61., а во подоцнежниот, составен под Андроник II (1306-1328), - 77. место.

Митрополитот Платон (Левшин) на почетокот на 19 век видел особено значење во прифаќањето на христијанството од Константинопол (а не од Рим): „Русија е должна да испрати голема благодарност до главниот христов пастир, што не ја прифатила темнината на Западот, односно дека таа не била подложена на јаремот на Западната Римска Црква, каде што веќе во тоа време, според многу суеверија и присвојувањето на Папите кон себе, неограничена моќ и според духот во сè световно, а не во Евангелието, се беше речиси преобразено. Господ нè ослободи од овие замки; иако Западот со напорите на Антихристот се обидуваше на секој можен начин да нè потчини“ [46].

Културни импликации

уреди
 
Владимир Свјатославич над поразениот паганизам ( Големиот војвода Владимир еднаков на апостолите, Василиј Верешчагин, 1896 година)

Усвојувањето на христијанството придонело за развој на архитектурата и сликарството во неговите средновековни форми, навлегување во византиската култура како наследник на античката традиција. Ширењето на кирилицата и традицијата на книги било особено важно: по крштевањето на Русија се појавиле првите споменици на античката руска пишана култура. Усвојувањето на христијанството како државна религија неизбежно повлекува елиминација на паганските култови, кои претходно уживале големо војводско покровителство.

Свештенството ги осудувало паганските обреди и свечености (некои од нив опстојувале долго време поради фактот што некои истражувачи се квалификуваат како религиозен синкретизам или „двојна вера“ [47]). Уништени се верски објекти - идоли, храмови [48].

Според некои истражувачи, потпирајќи се на Приказната од минатите години, „бунтот на мудреците“ во Ростов-Суздал во 1024 година (а исто така и во 1071 година) бил проследен со дејствија и убиства кои имале ритуален карактер [49]. Јарослав Мудриот „сурово постапил со мудреците, поставувајќи ги работите во ред во областите на притоките“ [49] ; во 1070-тите во Новгород, волшебникот бил убиен од свитата на принцот Глеб („тоа беше религиозен и секојдневен конфликт, испреплетен со борбата против моќта на Киев“) [49]

Проценки во историографијата

уреди

Во црковната историографија (црковна историја)

уреди
 
Осветување на Десеточната црква, 991 година. Минијатура од Раџивилската хроника, крајот на 15 век

Во календарот на Руската црква никогаш немало и нема годишна (востановено со литургиската повелба) комеморација во чест на настаните од 988-989 година; сепак, во врска со прославата на 1 август на Потеклото на светите дрвја на Животворниот Крст Господов (Првиот Спасител), постои мислење дека „верската процесија до изворите“ поставена од руската литургиска Повелбата е поставена на овој ден во спомен на крштевањето на Русија [50]. До почетокот на 19 век, немало историја на Руската црква во Русија како научна гранка или академска дисциплина: првото систематско дело било „Кратка руска црковна историја“ од московскиот митрополит Платон (Левшин) [46]. Црковниот историчар од почетокот на 21 век В. И. Петрушко напишал: „Неверојатно е, но грчките автори дури и не споменуваат таков епохален настан како крштевањето на Русија под Св. Владимир. Сепак, Грците имаа свои причини: епархијата „Русија“ беше формално отворена еден век порано“ [19].

Руската црковно-историска литература од 19 - почетокот на 20 век обично ја разгледува историјата на христијанството во Русија и Руската црква почнувајќи од 1 век, поврзувајќи ја со активностите на апостол Андреј. Така, еден од најавторитетните црковни историчари од крајот на 19 век, Е Голубински, првото поглавје од своето фундаментално истражување „Историја на Руската црква“ го назначил како „Христијанството во Русија пред св. Владимир“ [17]. Најавторитативниот руски црковен историчар, митрополитот Макариј (Булгаков), ги посветува првите два дела од своето главно дело на историјата на христијанството во Русија до 988 година [51]. За да се осврнеме на она што се случило во Киев на крајот на 10 век, биле користени различни термини (т.е. немало воспоставена, клишена терминологија): „заедничко руско крштевање на земјата под свети Владимир“ [46], „преобраќање на принцот Владимир“ [51], „конечната организација на православната црква во Русија под свети Владимир и Јарослав“ [52]. Самиот принц Владимир обично се нарекувал „просветител“ [53] [54], како што го нарекуваат и во акатистот за него составен на крајот на 19 век [55].

Официјалната публикација на Московската патријаршија во 1971 година напишала:

„Според легендата, зраците на христијанската вера ги осветлиле границите на Русија веќе во првите децении на христијанството. Оваа традиција го поврзува почетокот на христијанизацијата на Русија со името на светиот апостол Андреј Првоповиканиот, кој бил на Киевските планини

Во 954 година, принцезата Олга од Киев била крстена. Сето ова ги подготвило најголемите настани во историјата на рускиот народ - крштевањето на принцот Владимир и последователното крштевање на Русија во 989 година [56].

Укажувањето на 989 (наместо 988) одговара на преовладувачката гледна точка во советската историска наука во тоа време дека настанот се случил по 988 година [57].

Меѓутоа, во „Православниот црковен календар“ за 1983 година, кога започнале подготовките за прославата на „1000-годишнината од крштевањето на Русија“, била наведена 988 година, а на настанот му било дадено значењето на почетокот на процесот: „Крштевањето на Киев во 988 година го означи почетокот на воспоставувањето на христијанството низ руската земја“ [58].

Правно официјалната Граѓанска повелба на Руската православна црква, регистрирана во Министерството за правда на РСФСР на 30 мај 1991 година (подоцна не биле објавени), гласело: „Руската православна црква го води своето историско постоење од Крштевањето на Русија. која се одржала во 988 година во Киев под големиот војвода Владимир“ [59] [60].

Во советската историографија

уреди

Постоеле неколку гледишта за воведувањето на христијанството како официјална религија во советската историска наука, од негативни [16] до генерално (со резерва) позитивни.

Така, во книгата „Црквата и идејата за автократија во Русија“ објавена во 1930 година, се вели следново за крштевањето на Русија.

Православието, донесено кај нас од Византија, го скрши и го уништи насилниот пагански дух на дивиот, слободољубив Русин, кој со векови го држеше народот во незнаење, беше гасење на вистинското просветлување во рускиот јавен живот, го уби поетското творештво на луѓе, ги удавиле во неа звуците на жива песна, слободољубиви пориви за класно ослободување. Древното руско свештенство додека пиеше и се газеше, го навикна народот на пијанство и сикофанство пред владејачките класи, а со своите духовни сивуха - проповеди и обилна црковна и книжна литература, конечно создадоа терен за целосно ропство на работниот народ во моќта на принцот, бојарот и суров службеник на принцот - тиун кој вршеше осуда и репресалии против угнетените маси

Прирачник за историјата на СССР за подготвителни катедри на универзитетите, издание од 1979 година, го нарекува воведувањето на христијанството „втора религиозна реформа“ на Владимир I и дава поинаква оценка

Усвојувањето на христијанството ја зајакна државната моќ и територијалното единство на старата руска држава. Имаше големо меѓународно значење, што се состоеше во тоа што Русија, откако го отфрли „примитивниот“ паганизам, сега стана рамноправна со другите христијански народи. Усвојувањето на христијанството одигра голема улога во развојот на руската култура.

Во европската историографија

уреди

Бугарскиот историчар Никола Тодоров на овој начин ја оценува христијанизацијата на Русија

Византија ја поттикна Русија да го прифати христијанството. Како резултат на овој чин, племињата и националностите на источните Словени се приклучија на медитеранската цивилизација, која е позната како „византиска цивилизација“ и која се етаблира во Југоисточна Европа и Блискиот Исток како синтеза на античкото и христијанското наследство. Ова му овозможи на древното руско општество пристап до плодовите на илјадагодишниот развој на филозофската мисла, општествените и природните науки итн. Русија создаде свои институции во согласност со моделот на целата европска заедница од државата до епископијата, и од училиште до суд.

Прослави на годишнината

уреди
 
Прослава на 900-годишнината од крштевањето на Русија на 15 јули 1888 година во Москва [61]

Првата официјална прослава на Крштевањето на Русија се одржала во 1888 година на иницијатива на главниот обвинител на Светиот синод, Константин Победоностсев. Во Киев се одржале годишнини: во пресрет на годишнината, била поставена Владимирската катедрала, бил отворен споменикот на Богдан Хмелницки, биле извршени свечени божествени служби. Хроника на црковните настани од епископот Арсениј (Ивашченко) [62] го спомнува отворањето на 15 јули истата година на добротворни институции за засолниште на стари и осакатени лица. Киев [61] бил центар на прославите.

Во руската дијаспора била прославена 950-годишнината од крштевањето на Русија [63].

 
Храмот на животворното тројство на езерата Борисов, изграден во раните 2000-ти во спомен на илјадагодишната годишнина од крштевањето на Русија

Процесот на подготовка на прославата на 1000-годишнината од крштевањето на Русија се совпаднало со „Перестројката“ и политиката на „ Гласност“ во Советскиот Сојуз. Советската влада покажала интерес за прославите: еден од значајните настани бил преносот во 1983 година во сопственост на Московската патријаршија на дел од зградите на поранешниот манастир Свети Данилов, во кој бил оживеан монашкиот живот и духовниот и административен бил создаден центар. Кулминација на празнувањата на 12 јуни 1988 година било сослужението во Даниловскиот манастир на бројни православни архиереи од целиот свет. Прославата потоа се преселила во Киев, каде што на последниот ден од прославите, десетици илјади учесници биле сведоци на божествена служба во Киевско-печерската лавра, која се одржала за прв пат по речиси триесет години. Во иднина, во текот на годината, низ целата земја се одржувале настани посветени на незаборавниот датум. Главниот резултат на прославите бил моќен поттик за заживување на црковниот живот во СССР [63].

 
Монета на Народната банка на Украина Покрстување на Киевска Русија, 2008 година

Во јуни 2008 година, Архиерејскиот совет на Руската православна црква одлучил на 28 јули, на денот на Светиот рамноапостолски принц Владимир, да ја слави службата според повелбата на големиот празник, а исто така се претворил до раководството на Русија, Украина и Белорусија со предлог меѓу државните незаборавни датуми да се вклучи и денот на Свети Владимир. Во независна Украина, сличен датум е државен празник наречен „Денот на крштевањето на Киевска Русија - Украина“. Празникот е востановен во јули 2008 година со указ на претседателот на Украина и се слави секоја година на 28 јули - денот на споменот на светиот кнез Владимир еднаков на апостолите. 1020-годишнината била прославена во Киев од 10 јули до 19 јули 2008 година на црковно и државно ниво; На прославите учествувале вселенскиот патријарх Вартоломеј I и патријархот Московски и на цела Русија Алексиј II (од 2008 година, „Денот на крштевањето на Киевска Русија - Украина“ е прогласен за државен празник на Украина [64]). Годишнината била прославена и на 23-25 октомври 2008 година во Белорусија [65] ; прославите ги предводел московскиот патријарх Алексиј II [66].

Прославите на годишнината организирани во 2013 година од страна на Руската православна црква во чест на 1025-годишнината од крштевањето биле исто така темпирани да се совпаднат со споменот на принцот Владимир и се одржале во Москва, Киев, Минск [67]. Во Киев, на прославите присуствувале претседателите на Русија и Украина, Владимир Путин и Виктор Јанукович, како и лидерите на Молдавија и Србија, Николај Тимофти и Томислав Николиќ [68].

Белешки

уреди
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 1,6 1,7 1,8 Артамонов Ю. А. 2015.
  2. ↑ 2,0 2,1 Щапов 1989.
  3. ↑ Повесть временных лет, Ипатьевский список Архивирано на 5 март 2016 г.. // ПСРЛ. — Т. 2. Ипатьевская летопись. — СПб., 1908. — Стлб. 89—112.
  4. ↑ Карташёв 1991.
  5. ↑ Щапов 1994.
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 Назаренко 2010.
  7. ↑ Повесть временных лет. (Перевод Д. С. Лихачёва) // Повесть временных лет / Подгот. текста Д. С. Лихачёва; Пер. Д. С. Лихачёва и Б. А. Романова. Под ред. чл.-кор. АН СССР В. П. Адриановой-Перетц Акад. наук СССР. Ч. 1—2. — 1-е изд. Часть 1. Текст и перевод. — М.; Л., Изд-во и 1-я тип. Изд-ва Акад. наук СССР в Л., 1950. — 407 с. — (Литературные памятники).
  8. ↑ Повесть временных лет, Ипатьевский список // ПСРЛ. — Т. 2. Ипатьевская летопись. — СПб., 1908. — Стлб. 171—196.
  9. ↑ Нема целосно совпаѓање со модерната хронологија поради разликата во датумот на започнување на новата година.
  10. ↑ 10,0 10,1 10,2 Харрис 2017.
  11. ↑ Миссионерами в Моравию были посланы ученики Константинопольского патриарха Фотия I, братья Кирилл и Мефодий. В ходе миссии в Моравию братья разработали первый славянский алфавит («глаголицу») и перевели на него некоторые богослужебные тексты.
  12. ↑ В 865 году был крещён болгарский хан Борис I. К концу X века христианство византийского обряда прочно закрепилось в Болгарии (см. Крещение Болгарии).
  13. ↑ Петрухин. Аскольд и Дир 2005.
  14. ↑ 14,0 14,1 14,2 Литаврин 2000.
  15. ↑ 15,0 15,1 Петрухин 2005.
  16. ↑ 16,0 16,1 Гордиенко 1986.
  17. ↑ 17,0 17,1 17,2 Голубинский 1901.
  18. ↑ 18,0 18,1 Бибиков 2003.
  19. ↑ 19,0 19,1 Петрушко 2007.
  20. ↑ 20,0 20,1 Приказна за минатите години (Подготовка на текст, превод и коментари О. В. Творогов) // Библиотека за литература на античка Русија / РАС . ИРЛИ; Ед. Д. С. Лихачев, Л. А. Дмитриев, А. А. Алексеев, Н. В. Понирко. SPb. : Наука, 1997. T. 1: XI-XII век. (Список на Ипатиев Приказната за минати години на оригинален јазик и со симултан превод). Електронска верзија на публикацијата Архивирано на 5 август 2021 г., публикација Института на руската литература (Пушкински Дом) РАН.
  21. ↑ Лейбович, Лев Исаевич. Сводная летопись, составленная по всем изданным спискам летописи Л. И. Лейбовичем : Вып. 1-. — СПб. : тип. О. И. Бакста, 1876. — 25. Повесть временных лет. — 1876. — (4), XLI, 418 с. — С. 86.
  22. ↑ Според Н. С. Гордиенко, ова дело е наменето како за оние кои се вклучени во проучувањето и промовирањето на научниот атеизам, така и за широк опсег на читатели кои се заинтересирани за марксистичкото покривање на историјата на религијата и црквата, во критичка анализа на религиозна идеологија(Предлошка:Sfn0).
  23. ↑ Никольский 2004.
  24. ↑ Рапов 1984.
  25. ↑ Слово о законе и благодати митрополита Илариона / Подготовка текста и комментарии А. М. Молдована, перевод диакона Андрея Юрченко // Библиотека литературы Древней Руси / РАН. ИРЛИ; Под ред. Д. С. Лихачёва, Л. А. Дмитриева, А. А. Алексеева, Н. В. Понырко. — СПб. : Наука, 1997. — Т. 1 : XI—XII века. 26—61.
  26. ↑ Иларион Киевский. Слово о Законе и Благодати / Иларион; [Реконструкция древнерус. текста Л. П. Жуковской; Пер., вступ. ст., с. 5-27, В. Я. Дерягина; Коммент. В. Я. Дерягина, А. К. Светозарского]. — М. : ПИФ «Столица» : НИЦ «Скрипторий», 1994. — 143,[2] с.; 17 см.; ISBN 5-7055-0918-9 (В пер.) : Б. ц. — С. 75.
  27. ↑ „Ф.272 №434. Хронограф русский второй редакции (169 глав) с дополнительными статьями. Лицевой – Отдел рукописей РГБ“. lib-fond.ru. Посетено на 2022-12-24.
  28. ↑ Присёлков 1913.
  29. ↑ Шахматов 1916.
  30. ↑ Гальковский & 1913, 1916.
  31. ↑ 31,0 31,1 31,2 31,3 31,4 31,5 Петрухин 2014.
  32. ↑ Алексеев 2005.
  33. ↑ Янин 1983.
  34. ↑ Рапов 1988.
  35. ↑ Рапов 1998.
  36. ↑ Бахрушин 1988.
  37. ↑ Соловьёв & 1851—1879.
  38. ↑ Исаия, епископ Ростовский.
  39. ↑ Житие преподобного отца нашего Аврамия Ростовского. Текст по изданию: Житие преподобного отца нашего Аврамия Ростовского // Четьи-Минеи. Святые русского православия. — М., 2004. — С. 177—185.
  40. ↑ Житие и подвизи и чудотворение преподобнаго и богоноснаго отца нашего Авраамия архимандрита Богоявленскаго ростовскаго чудотворца. РНБ, Тит., 3691. Жития Авраамия и Иринарха Ростовских. XVII в.
  41. ↑ Джаксон 2001.
  42. ↑ 42,0 42,1 42,2 42,3 42,4 42,5 Седов 1993.
  43. ↑ Топоров 1988.
  44. ↑ Карташёв 2007.
  45. ↑ 45,0 45,1 Цыпин 1996.
  46. ↑ 46,0 46,1 46,2 Платон (Левшин) 1805.
  47. ↑ Никольский 1985.
  48. ↑ Архиепископ Макариј: «<…> како во целата руска земја да беше пред крштевањето, дури и ако го примивме светото крштевање од светиот војвода Владимир: во целата руска земја тогаш беа уништени непријатните молитвени места на идолите “(Порака на архиепископот Макариј до великиот војвода Иван Василевич 1534 година // Комплетна збирка Руски хроники. стр. 141—142).
  49. ↑ 49,0 49,1 49,2 Дворниченко и др. 2002.
  50. ↑ Булгаков С. В. 1913.
  51. ↑ 51,0 51,1 Макарий (Булгаков) 1883.
  52. ↑ Смирнов 2007.
  53. ↑ Аверкий (Таушев) 2006.
  54. ↑ Толстой 1991.
  55. ↑ Акафист святому равноапостольному князю Владимиру.
  56. ↑ Журнал Московской Патриархии 1971.
  57. ↑ Крещение Руси — БСЭ 1973.
  58. ↑ Православный церковный календарь 1982.
  59. ↑ Журнал Московской Патриархии 1991.
  60. ↑ Гражданский устав Русской Православной Церкви (1991 г.).
  61. ↑ 61,0 61,1 Московские церковные ведомости 1888.
  62. ↑ Арсений (Иващенко) 1899.
  63. ↑ 63,0 63,1 „День крещения Руси“ (руски). Посетено на 2014-08-26.
  64. ↑ Текст президентского указа № 668/2008 «Про День хрещення Київської Русі-України».Предлошка:Ref-uk.
  65. ↑ Патриарх прибыл в Белоруссию на торжества по случаю 1020-летия Крещения Руси. NEWSru. 24 октября 2008 г.
  66. ↑ Журнал Московской Патриархии 2008.
  67. ↑ В Киеве ждут скандалов во время визита «императора всероссийского», а пресса объясняет размах юбилея Крещения Руси NEWSru, 26 июля 2013.
  68. ↑ „В Киеве проходят торжества по случаю 1025-летия Крещения Руси“ (руски). Посетено на 2014-08-26.

Литература

уреди

Литература

уреди
  • Три погребальные камеры из Гнёздова. М.: История и культура древнерусского города. 1989. стр. 193–196. На |first= му недостасува |last= (help)
  • Крещение Руси: Источники против интерпретаций. М.: Историческое обозрение. 2004. стр. 20–33. Архивирано од изворникот|archive-url= requires |url= (help) на 2016-03-10. Занемарен непознатиот параметар |выпуск= (help); Занемарен непознатиот параметар |издательство= (help); Занемарен непознатиот параметар |ссылка= (help); На |first= му недостасува |last= (help)
  • Литературные и археологические источники о крещении Новгорода. Знание. Понимание. Умение. 2005. стр. 189–195. Занемарен непознатиот параметар |номер= (help); Занемарен непознатиот параметар |ссылка= (help); На |first= му недостасува |last= (help)
  • Мифы о крещении Руси. Фома. 2013. Занемарен непознатиот параметар |номер= (help); Занемарен непознатиот параметар |ссылка= (help); Занемарен непознатиот параметар |тип= (help); На |first= му недостасува |last= (help)
  • Летопись церковных событий и гражданских, поясняющих церковные, от Рождества Христова до 1898 yearа. СПб. 1899. стр. 866. На |first= му недостасува |last= (help)
  • Предлошка:Православная энциклопедия
  • Предлошка:БРЭ
  • Христианство и Русь : [Сб. ст.] М. 1988. Занемарен непознатиот параметар |старниц= (help); Занемарен непознатиот параметар |ответственный= (help); Занемарен непознатиот параметар |серия= (help); Занемарен непознатиот параметар |издательство= (help); Занемарен непознатиот параметар |часть= (help); На |first= му недостасува |last= (help)
  • О названии церкви, в которой был крещён князь Владимир. Древняя Русь. Вопросы медиевистики. 2001. стр. 50–68. Занемарен непознатиот параметар |номер= (help); Занемарен непознатиот параметар |ссылка= (help); На |first= му недостасува |last= (help)
  • Древняя Русь в свете зарубежных источников. М. 2003. Занемарен непознатиот параметар |часть= (help); Занемарен непознатиот параметар |ссылка часть= (help); На |first= му недостасува |last= (help)
  • Утверждение христианства на Руси. К. 1989. Занемарен непознатиот параметар |страниц= (help); Занемарен непознатиот параметар |ссылка= (help); Занемарен непознатиот параметар |издательство= (help); На |first= му недостасува |last= (help)
  • История Русской церкви в 12 томах. СПб. 1883. Занемарен непознатиот параметар |ссылка= (help); На |first= му недостасува |last= (help)
  • Настольная книга для священно-церковно-служителей. К. 1913. На |first= му недостасува |last= (help)
  • Введение христианства на Руси. М. 1987. Занемарен непознатиот параметар |страниц= (help); Занемарен непознатиот параметар |издательство= (help); Занемарен непознатиот параметар |ответственный= (help)
  • Крещение Руси: как это было. Фома. 2013. Занемарен непознатиот параметар |номер= (help); Занемарен непознатиот параметар |тип= (help); На |first= му недостасува |last= (help)
  • Русь в 980-е yearы: выбор религиозных альтернатив. Русский архипелаг. 2001. Архивирано од изворникот|archive-url= requires |url= (help) на 2014-09-14. Занемарен непознатиот параметар |ссылка= (help); На |first= му недостасува |last= (help)
  • Борьба христианства с остатками язычества в Древней Руси. В 2-х томах. Репринт. 1913, 1916. На |first= му недостасува |last= (help); Проверете ги датумските вредности во: |year= (help)
  • История Русской церкви, в 2 томах. М. 1880. Занемарен непознатиот параметар |страниц= (help); Занемарен непознатиот параметар |издательство= (help); Занемарен непознатиот параметар |том= (help); Занемарен непознатиот параметар |ссылка= (help); На |first= му недостасува |last= (help)
  • История Русской церкви, в 2 томах. М.: 2-е изд., испр. и доп. 1901. Занемарен непознатиот параметар |страниц= (help); Занемарен непознатиот параметар |издательство= (help); Занемарен непознатиот параметар |том= (help); Занемарен непознатиот параметар |ссылка= (help); На |first= му недостасува |last= (help)
  • «Крещение Руси»: факты против мифов и легенд. Полемические заметки. Л. 1986. Занемарен непознатиот параметар |страниц= (help); Занемарен непознатиот параметар |издательство= (help); Занемарен непознатиот параметар |ссылка= (help); На |first= му недостасува |last= (help) (оглавление).
  • Отечественная история (до 1917 г.). М. 2002. На |first= му недостасува |last= (help)
  • Austr í görðum. Древнерусские топонимы в древнескандинавских источниках. М. 2001. ISBN 5-94457-022-9. Занемарен непознатиот параметар |серия= (help); Занемарен непознатиот параметар |глава= (help); Занемарен непознатиот параметар |ссылка= (help); Занемарен непознатиот параметар |издательство= (help); На |first= му недостасува |last= (help)
  • Церковь и идея самодержавия в России. 1930. стр. 51. Занемарен непознатиот параметар |номер= (help); Занемарен непознатиот параметар |издательство= (help); На |first= му недостасува |last= (help)
  • Журнал Московской Патриархии. 1991. стр. 11–13. Занемарен непознатиот параметар |номер= (help)
  • Журнал Московской Патриархии. 2008. стр. 6–22. Занемарен непознатиот параметар |номер= (help)
  • Очерки по истории русской церкви. Том I. Репринтное воспроизведение. YMCA-PRESS. Париж. 1959. М. 1991. Занемарен непознатиот параметар |издательство= (help); На |first= му недостасува |last= (help)
  • Очерки по истории Русской церкви. Мн. 2007. ISBN 978-985-511-021-8. Занемарен непознатиот параметар |страниц= (help); Занемарен непознатиот параметар |издательство= (help); Занемарен непознатиот параметар |ссылка= (help); На |first= му недостасува |last= (help)
  • Большая советская энциклопедия. М. 1973. стр. 1241. Занемарен непознатиот параметар |часть= (help); Занемарен непознатиот параметар |том= (help)
  • «Крещение Руси» в трудах русских и советских историков. М. 1988. ISBN 5-244-00114-0. Занемарен непознатиот параметар |ответственный= (help); Занемарен непознатиот параметар |серия= (help); Занемарен непознатиот параметар |страниц= (help); Занемарен непознатиот параметар |издательство= (help)
  • Предлошка:БРЭ
  • Предлошка:ВТ-ЭСБЕ+
  • Краткая церковная российская история, в 2-х ч. М. 1805. Занемарен непознатиот параметар |издательство= (help); На |first= му недостасува |last= (help)
  • Византия, Болгария, Древняя Русь (IX — начало XII в.). СПб. 2000. ISBN 5-89329-270-7. Занемарен непознатиот параметар |издательство= (help); На |first= му недостасува |last= (help)
  • Московские церковные ведомости. 1888. стр. 382–383. Занемарен непознатиот параметар |номер= (help); Занемарен непознатиот параметар |выпуск= (help)
  • О распространении христианства в древней Руси IX—XIV веков на основе данных археологии и письменных источников. Исторический вестник. 2000. стр. 4–17. Занемарен непознатиот параметар |номер= (help); На |first= му недостасува |last= (help)
  • Православная энциклопедия: В 25 т. М. 2000. стр. 38–60. Занемарен непознатиот параметар |ссылка часть= (help); Занемарен непознатиот параметар |издательство= (help); Занемарен непознатиот параметар |часть= (help); Занемарен непознатиот параметар |том= (help); На |first= му недостасува |last= (help)
  • Погребальный обряд Тимерёвского могильника. Советская археология. 1985. Занемарен непознатиот параметар |номер= (help); На |first= му недостасува |last= (help)
  • История русской церкви. М.: 3-е изд. 1985. Занемарен непознатиот параметар |страниц= (help); Занемарен непознатиот параметар |издательство= (help); На |first= му недостасува |last= (help)
  • История русской церкви (в пер.). М. 2004. ISBN 5-17-023114-8. Занемарен непознатиот параметар |страниц= (help); Занемарен непознатиот параметар |издательство= (help); На |first= му недостасува |last= (help)
  • Пособие по истории СССР для подготовительных отделений вузов. — Часть 1. М. 1979. Занемарен непознатиот параметар |издательство= (help); На |first= му недостасува |last= (help)
  • Русская история и культура: Работы разных лет. СПб. 1999. стр. 377–391. Занемарен непознатиот параметар |издательство= (help); Занемарен непознатиот параметар |часть= (help); Занемарен непознатиот параметар |ссылка часть= (help); На |first= му недостасува |last= (help)
  • Исследования по древней и новой литературе. Л. 1987. Занемарен непознатиот параметар |столбцы= (help); Занемарен непознатиот параметар |часть= (help); Занемарен непознатиот параметар |издательство= (help); Занемарен непознатиот параметар |ссылка часть= (help); На |first= му недостасува |last= (help)
  • Начало этнокультурной истории Руси IX—XI вв. М.; Смоленск. 1995. На |first= му недостасува |last= (help)
  • Древняя Русь, IX в. — 1263 г. М. 2005. ISBN 5-17-028246-X. Занемарен непознатиот параметар |издательство= (help); На |first= му недостасува |last= (help)
  • Русь в IX—X веках. От призвания варягов до выбора веры. М.: 2-е изд., испр. и доп. 2014. Занемарен непознатиот параметар |страниц= (help); Занемарен непознатиот параметар |издательство= (help); Занемарен непознатиот параметар |ссылка= (help); На |first= му недостасува |last= (help)
  • История Русской Церкви с древнейших времен до установления патриаршества: учебное пособие. М. 2007. Занемарен непознатиот параметар |издательство= (help); На |first= му недостасува |last= (help)
  • К. П. Победоносцев и его корреспонденты: Письма и записки». М.-Пг. 1923. стр. 831—835 (документ № 773). Занемарен непознатиот параметар |часть= (help); Занемарен непознатиот параметар |том= (help); Занемарен непознатиот параметар |ответственный= (help)
  • Как была крещена Русь. М.: 2-е изд. 1990. ISBN 5-250-00973-5. Занемарен непознатиот параметар |издательство= (help); Занемарен непознатиот параметар |страниц= (help); На |first= му недостасува |last= (help)
  • Православный церковный календарь 1983. М. 1982. стр. 2. Занемарен непознатиот параметар |издательство= (help)
  • Очерки по церковно-политической истории Киевской Руси X—XII вв. СПб. 1913. На |first= му недостасува |last= (help)
  • 50-летие восстановления патриаршества. М.: Журнал Московской Патриархии. Специальный выпуск. 1971. стр. 25.
  • О дате принятия христианства князем Владимиром и киевлянами. Вопросы истории. 1984. Занемарен непознатиот параметар |номер= (help); На |first= му недостасува |last= (help)
  • О времени крещения населения Новгорода Великого. Вестник МГУ. История. 1988. Занемарен непознатиот параметар |номер= (help); Занемарен непознатиот параметар |ссылка= (help); На |first= му недостасува |last= (help)
  • Русская церковь в IX — первой трети XII в. Принятие христианства. М. 1988. Занемарен непознатиот параметар |издательство= (help); На |first= му недостасува |last= (help)
  • Русская церковь в IX — первой трети XII в. Принятие христианства. М. 1998. Занемарен непознатиот параметар |издательство= (help); На |first= му недостасува |last= (help)
  • Распространение христианства в Древней Руси. Краткие сообщения Института археологии. 1993. стр. 3–11. Занемарен непознатиот параметар |выпуск= (help); На |first= му недостасува |last= (help)
  • История Христианской Церкви (по изданию 1915 yearа) [оригинал был издан как учебник для духовных семинарий]. Троице-Сергиева лавра. 2007. На |first= му недостасува |last= (help)
  • История России с древнейших времен. 1851—1879. Занемарен непознатиот параметар |том= (help); Занемарен непознатиот параметар |ссылка= (help); На |first= му недостасува |last= (help); Проверете ги датумските вредности во: |year= (help)
  • Всему свое время. Сретенский монастырь. 2006. Занемарен непознатиот параметар |серия= (help); Занемарен непознатиот параметар |ссылка= (help); На |first= му недостасува |last= (help)
  • Рассказы из истории русской церкви. 1991. Занемарен непознатиот параметар |издательство= (help); На |first= му недостасува |last= (help)
  • Тысячелетие введения христианства на Руси. М. 1993. ISBN 5-201-00759-7. Занемарен непознатиот параметар |часть= (help); Занемарен непознатиот параметар |ответственный= (help); На |first= му недостасува |last= (help)
  • Язык и культура: об одном слове-символе Балто-славянские исследования. 1986. М.:. 1988. Занемарен непознатиот параметар |ссылка= (help); Занемарен непознатиот параметар |издательство= (help); На |first= му недостасува |last= (help)CS1-одржување: излишна интерпункција (link)
  • Предлошка:ПЭ
  • Тысячелетие введения христианства на Руси. М. 1993. ISBN 5-201-00759-7. Занемарен непознатиот параметар |страниц= (help); Занемарен непознатиот параметар |ответственный= (help)
  • Ульянов О. Г. Первоначальный статус Русской Церкви по данным византийских источников X в. из собрания Österreichische Nationalbibliothek // XXII Всероссийская научная сессия византинистов РФ «Византийское „содружество“: традиции и смена парадигм». — Екатеринбург, 2019. С. 155—158.
  • Византия. История исчезнувшей империи. М. 2017. Занемарен непознатиот параметар |оригинал= (help); Занемарен непознатиот параметар |издательство= (help); На |first= му недостасува |last= (help)
  • Церковное право : Учеб. пособие. М.: [2-е изд.] 1996. ISBN 5-89155-005-9. Занемарен непознатиот параметар |издательство= (help); Занемарен непознатиот параметар |страниц= (help); На |first= му недостасува |last= (help)
  • Повесть временных лет. Пг. 1916. Занемарен непознатиот параметар |том= (help); На |first= му недостасува |last= (help)
  • Государство и церковь Древней Руси X—ХIII вв. М. 1989. На |first= му недостасува |last= (help)
  • Русское православие: вехи истории. М. 1989. ISBN 5-250-00246-3. Занемарен непознатиот параметар |ответственный= (help); Занемарен непознатиот параметар |страниц= (help); Занемарен непознатиот параметар |издательство= (help); Занемарен непознатиот параметар |часть= (help); На |first= му недостасува |last= (help)
  • Отечественная история: История России с древнейших времен до 1917 yearа: энциклопедия. М. 1994. Занемарен непознатиот параметар |ответственный= (help); Занемарен непознатиот параметар |том= (help); Занемарен непознатиот параметар |издательство= (help); Занемарен непознатиот параметар |часть= (help); На |first= му недостасува |last= (help)
  • Как и когда крестили новгородцев. Наука и религия. 1983. Занемарен непознатиот параметар |номер= (help); Занемарен непознатиот параметар |ссылка= (help); На |first= му недостасува |last= (help)
  • Давньоруськi пам’ятники Шестовицы. К. 1977. На |first= му недостасува |last= (help)

Наводи

уреди
Преземено од „https://mk.wikipedia.org/w/index.php?title=Христијанизација_на_Киевска_Русија&oldid=5279870“