Василевс

Василевс (грчки: Βασιλεύς; старогрчки: Βασιλεύς) — стара владетелска титула со значење „крал“ што се користела во Стара Грција и во Македонија, а подоцна ги означувала римските цареви и византиските цареви.

Потекло на името

Етимологијата на зборот не е многу јасна. Ако е зборот изворно грчки, тогаш може да произлегува од старогрчкото βασίς βασίς („како основа“). Но тоа е сомнително, повеќето јазичари претпоставуваат дека е тоа збор прифатен од Грците уште во бронзена доба поаѓајќи од еден друг линнгвистички супстрат на источното Средоземје, можеби од тракискиот или од анадолскиот јазик.

Стара Грција

Зборот првпат е употребен на глинени плочи откриени при ископувањата на микенските палати разорени од пожар. Глинените плочи датираат од XIII до XII век и се пишувани со линеарно Б. Називот „василевс“ (qa-si-re-u) во почетокот бил користен за благородници или високи службеници кои биле надзорници на областите во микенските држави. Не е познато какви биле службите и обврските на еден qasireu и тоа е тема за натамошни дискусии.

Грчкиот владетел е именуван како ϝάναξ / wánax (wa-na-ka во линеарно писмо Б) а негов женски пандан е ϝάνασσα / wánassa (wa-na-sa во линеарно Б). Називот подоцна станува ἄναξ / ánax, а за женскиот род подоцна е ἄνασσα / ánassa — и најчесто е толкуван како „велики крал“ и значи некој кој „владее над други кралеви“. Wanax значи дека ја има власта над повеќе локалани „василевси“, а според некои автори тоа е општествена организираност од прото-феудален тип од бронзана доба. Подоцна, значењето на зборот се шири во смисла на крал, како што потврдуваат записите на Хомер во кои Агамемнон и Пријам ја носат таа титула.

Ахеменидските кралеви на Персија носеле назив и Велики Василевс (Велики цар) или пак Basileus Basileôn, што е персиски превод на Shâhanshâh (крал на кралевите).

Употребата на називот „василевс“ била ограничена само на неколку грчки држави во кои не било укинато пренесувањето на кралската власт преку наследување. Така биле именувани кралевите на Спарта, на Македонија и на Епир како и други кралеви на варварски племиња одТракија и од Илирија.

Називот бил употребуван и во Атина во време на класичната епоха за означување на еден од архонтите, притоа смислата била симболична за свештеничката функција. Во другите градови-држави овој назив никогаш не се употребувал. Владетелот имал титула тиранин или архонт.

Оваа титула ја имал и Александар Македонски и неговите грчки наследници во Египет, Месопотамија и во Македонија. Женскиот пандан е βασίλισσα / basílissa и означува царевица која владее како Клеопатра или кралица како сопруга на крал.

Потоа, називот се однесувал на кој и да е крал од хеленофонската зона од Римското Царство, како на пример Херод во Јудеа.

Византија

Во времето на Византија, василевсот бил цар. Херакле го прифаќа овој назив за да ја замени латинската титула август (лат. Augustus, во грчка транскрипција Augustos) во 629 година: тогаш називот добива значење на „император“. Се користи како официјална титула од времето на Јустинијан II кога грчкиот го заменува латинскиот јазик на монетите и во официјалните документи.

Кога Римјаните го освоиле Средоземје, царската титула „цезар август“ во почетокот се предавала како „Кајсар Себастос“ („достоинствен цезар“) а подоцна била хеленизирана во „кајсар августос“. Владетелската титула „император“ („некој што ја има целата власт“), била предавана со „автократор“. „ВАСИЛЕВС“ било врежано на византиска монета со латинично писмо (наместо „C.IMP.“ за „Caesar Imperator“). Подоцна било користено грчкото писмо.

Титулата „василевс“ предизвикала многу спротивставување кога папата го крунисал Карло Велики како „византиски цар“, затоа што франачкиот крал не водел потекло од римските цареви и не бил именуван како западен цар од некој источен цар како што било според римското право. Во очите на царевица Ирена, регентка на синот Константин VI, Карло Велики неправедно ја присвоил таа титула и имал легитимитет само како крал на Франките, но не и како „цар на Римјаните“ што била титула наменета само за византиските владетели („Βασιλεὺς αὐτοκράτωρ τῶν Ῥωμαίων“). И покрај тоа, Карло Велики предложил да се ожени со Ирена, но таа го одбила; самата таа го користела називот „василиса“ наместо „василиса“ („царевица“) и не му ја признала царската титула на Карло Велики.

Божествен концепт

Василевс е титула (цар, крал, војвода, господар) што во целиот православен свет во почетокот не била пренесувана со наследување, иако некои династии понекогаш успевале да го задржат престолот и по неколку генерации. Царот го црпел својот легитимитет од Божјата волја, а не од своите предци. Јован II Комнин сметал дека „должноста за царството му е доделена од Бога“. Таквото божествено влијание било уште појасно кога царот бил узурпатор: таков бил случајот со Никифор I и со Василиј I, на кои „Господ е тој што им доделил да владеат со христијаните за сегашното поколение“.

Како поединец, василевсот бил само „слуга и помошник Господов“ (ἐργαστὸς καὶ λοχαγὸς τοῦ Θεοῦ) и сите негови дела биле тесно поврзани со божествените намери. Таквата концепција главно ја среќаваме во воените операции: Алексеј I Комнин и Јован II Комнин сметале дека војската е „под Господа како главен генерал, а јас сум само негов потчинет“: воениот поход можел да почне само ако оди по божји пат. Таквиот концепт подразбирал дека Господ можел секого да го постави на царскиот престол: Јустинијан I, Михаил II, Василиј I Македонецот, Михаил IV или Михаил V, и иако сите тие биле луѓе од народот, сепак биле сметани како одбрани за да владеаат со царството. Таквиот концепт за царската функција имал две последици: сѐ додека василевсот ја имал Божјата милост (односно, умеел да ја чита неговата волја: бунтувањето против царот всушност било бунт против Господ, а бунтовникот бил непријател на Господа (θεομάχος), или тоа било сквернавење (καθοσίωσις, збор што го употребил Михаил Аталијат по бунтот на Константин X Дука против Никифор I); но ако василевсот бил „слеп“ за Божјите намери, тогаш бил непријател на Господа, а побунетиот пак стнувал „слуга и помошник“ Господов. Во овие спротивставени религиозни и теолошки догми во царството, како што биле „иконоборството“ и „правоверието“, секоја страна била убедена дека е „просветлена“ и дека може да се бори против заслепеноста на своите противници коишто, пак, биле во „мрак“. Во такви услови, царот можел да прави сѐ што било во границите на Божјата волја, а неговите жртви биле како оние на некој Божји војник; ако го победеле, значи дека тој не умеел да ја согледа Божјата волја (и затоа победените биле физички ослепувани пред да бидат принудени да се замонашат како Роман IV Диоген).

Симболи на моќта

Крунисување на библискиот крал Давид претставен во Парискиот псалтир (X век). Давид стои на штит, окружен од својата војска и крунисан според Божјата волја, така како што треба да биде крунисан еден византиски цар. Симболот на Давид одбран од Бога, бил многу користен низ историјата на Византија.

Царот на земјата бил опкружен со декор што го симболизирал божественото потекло на неговата функција и ја наметнувал идејата за светата моќ на секој што бил во негово присуство. Тој бил земска слика на божествениот свет, така го сфаќале Византијците. Темата за светиот цар била користена на дворот на Лав VI, на Алексеј
и на Алексеј III. Истото важи и за Роман IV Диоген кој, откако ја преминал Средна Азија, неговите војници на него гледале како да бил „рамен на Бога“.

Најважен симбол за царската моќ била сепак пурпурната боја: царот бил облечен во пурпур, и неговите чизми биле пурпурни и биле посебен знак на царската власт: сѐ додека царот ги носел, можел да го владее царството. Само царот кому му била дадена власта од Бога, можел да го носи царскиот пурпур (облека, круни, чевли).

Друг симбол на власта била монетата, златната номисма или сребрената монета кои имале таква света вредност што ако некој ги фрлел наземи, тоа претставувало навреда на царот.

Легален авторитет

Царството не било теократија, затоа што законот кој владеел во него, му се наметнувал и на василевсот - одбран од Бога, но тој морал да се покорува и да го почитува затоа што самиот бил негово олицетворение и не можел да прави тирански испади бидејќи со тоа би го негирал самиот закон. На тој начин, како што вели Кекавмен, почитувањето на законите обезбедувало посветеност.

Најважен од законите што морал да ги почитува василевсот бил законот за наследување на престолот: сѐ доаѓало од Бога и Византиецот бил убеден дека насилното земање на власта не било законско. Затоа Исак I Комнин ќе абдицира зашто ќе го гризе мислата дека дошол на власт спротивно на законите.

Законите за наследување, иако непишани, биле „општи права на Римското Царство“ што василевсот можел да ги толкува а нивните недостатоци можел да ги надополни со лични одлуки кои биле во согласност со грчките обичаи.

Останува фактот дека престолот бил заедничко царско добро што на почетокот не било наследно и со него царот не можел да располага по сопствена волја: така, на пример, одлуката на Константин IX самиот да го одбере својот наследник, како и заклетвата што Константин X ја наметнал на неговата сопруга да не се премажи, биле сметани од црковните власти како нешто незаконско и нешто што не било општо добро. На тој начин и државните функции не се доделувале според царската волја.

Династички принцип

Династичкиот принцип, поточно наследното пренесување на царската власт, во почетокот не постоел: тој се наметнал постепено почнувајќи од IX век.

Цариците кои владееле се породувале во посебна соба на Светата палата, во пурпурна соба порфира и детето што се раѓало таму било порфирогенет, па поради тоа се претпоставувало дека детето ќе биде наследник на престолот.

Династичкото право се наметнало со македонската династија: за да си осигура свој наследник, Василиј I ги приклучува кон престолот своите деца Константин, Лав и Александар и вовел практика што потоа се повторувала.

Неговиот најстар син Александар III, немал деца. Неговиот наследник Лав VI договорил три брака, но немал наследник што ќе го наследи: и прекршувувајќи го законот што самиот го донел, го склучил и четвртиот брак од кој се родил синот Константин за кој царевицата Зое се поргижила да го роди во порфира.

Кога станал цар, Константин VII почнал да бледнее неговиот статус на вонбрачен озаконет син како порфирогенет, по што се разликувал од својот очув, царот Роман I Лакапин: ако овој успеел да ги приклучи своите деца кон престолот, сепак, не можел да го отстрани Костантина од наследувањето. Откако на Лакапен и неговите синови не му успеало да дојдат на власт, се покажала приврзаноста на Византијците кон наследување на престолот: законскиот наследник бил синот на Лав VI, без оглед на условите во кои бил зачнат.

Исто така и Роман II Македонецот ги приклучил своите два сина Василиј II и Константин VIII кон престолот: и иако биле узурпатори, Никифор II Фока и Јован I Цимискиј не можеле да ги отстранат од престолот.

Оваа приврзаност на Византијците кон начелото на легитимитет ќе го натера народот, по смртта на Зое а потоа и по смртта на нејзиниот сопруг Константин IX, да ја извлечат од манастир последната ќерка на Константин VIII, Теодора за да ја прогласат за василиса.

Друго

A.Диселје: Драмата на Византија, издание на Плуриел.