Сталинистички репресии во Азербејџан

Сталинистичките репресии во Азербејџан — репресии кои биле извршени во Азербејџанска ССР од доцните 1920-ти до раните 1950-ти, кои ги погодиле не само врвните лидери на Азербејџан, туку и свештенството, интелектуалците, богатите селани и целото население на Азербејџан. Репресиите вклучувале погубување, апсење, испраќање во работни логори и депортирање на населението во други региони на СССР. Лицата осомничени за контрареволуционерна активност, шпионажа, антисоветска пропаганда или попречување на национализацијата на нивниот имот биле прогонувани.

Азербејџански жртви на репресијата на Сталин

Репресијата го достигнала својот врв за време на Големата чистка, која била спроведена од НКВД под раководство на повисоките власти. Овој период се совпаднал со раководството на Мир Џафар Багиров, кој владеел со Азербејџан 20 години. Во советската литература, неговото име често се споменува во врска со масовните репресии што се случиле во 1930-тите, бидејќи тој обично бил главниот иницијатор на репресиите што се случиле во републиката во 1937-1938 година. Сепак, литературата напишана за време и по Перестројката сè уште не го отсликува јасно степенот на одговорноста на Багиров за овие настани. Шведскиот политиколог Сванте Корнел го нарекол „Азеркиот Сталин“, додека рускиот филозоф и историчар Дмитри Фурман го нарекол „Азерскиот Берија“.

Настани пред репресиите

Потеклото на репресијата може да се проследи уште во периодот кога Сталин дошол на власт и започнал сам да владее со земјата. Сложеното партиско опкружување и политичките, социјалните и економските тешкотии што се случиле во првата половина на 20 век довеле до тоа луѓето да бидат обвинети за троцкизам, национализам, злонамерност, шпионажа и други обвиненија. Официјалната идеолошка основа за репресиите на Сталин била концептот за „зацврстување на меѓукласната борба во врска со крајот на изградбата на социјализмот“, кое било формулирано од Сталин на пленумот на Централниот комитет на КПСС одржан во јули 1928 година.

Сепак, постојат различни перспективи во врска со причините за Големата чистка. На пример, партискиот ветеран Немцова, преживеана од логорите на Сталин, ги изразила своите ставови во интервју за списанието Огониок во 1988 година. Таа била убедена дека репресиите од 1937-1938 година биле оркестрирани од Белата армија и жандарми кои се инфилтрирале во НКВД во Москва и Ленинград.

„

За време на четирите години граѓанска војна, бевме принудени да ја покажеме либералноста на Москва во националните работи поради нашата интервенција во републиките. Без наша волја, успеавме да негуваме вистински, систематски социјал-либертаријанци кои бараа сеопфатна слобода и интервенциите на Централниот комитет на Руската Комунистичка партија ги сметаа за лага и лицемерие од Москва.

“

Лав Троцки, Григориј Зиновјев и Лев Каменев во средината на 1920-тите

Од своето создавање, болшевичкото крило на руските социјалдемократи било вовлечено во речиси континуирана внатрешна борба. Сепак, причината за жестоката борба на болшевиците за време на револуцијата и нивната супериорност во граѓанската војна била нивната внатрешна солидарност и обединување во строго централизирана организација околу харизматичен лидер како Ленин. За разлика од Социјалистите, кои се поделиле на фракции до крајот на 1917 година, и Меншевиците, кои биле поделени на фракции кои речиси соперувале едни со други до револуцијата, болшевиците биле во можност да го одржат своето единство и покрај неколкуте несогласувања.

На крајот на граѓанската војна, политичкиот пејзаж драматично се променил. Партијата станала единствената легална политичка организација на териториите на РСФСР, ТСФСР, Украинска ССР и Белоруска ССР, која се обединила во 1922 година за да го формира Советскиот Сојуз. Членовите на поранешните партии почнале да се приклучуваат во редовите на партијата, при што една четвртина од претставниците на 20-от конгрес биле од други партии, главно меншевици. По смртта на Ленин, повикот на Ленин довел до масовно зголемување на членството во партијата, вклучувајќи ги и оние кои не ги споделувале болшевичките идеи, но се приклучиле за напредување во кариерата.

Погребот на Феликс Ѕержински се одржал во Москва. Неговите соборци го носеле неговиот ковчег до Домот на синдикатите. (од лево кон десно): Риков, Јагода, Калинин, Троцки, Камењев, Сталин, Томски, Бухарин.

Болеста на Ленин ја интензивирала борбата меѓу фракциите во Комунистичката партија. Во највисоките ешалони се водела безмилосна борба за наследство. Во рамките на Политбирото, Јосиф Сталин, Григориј Зиновјев и Лев Камењев ја формирале „ тројката“ против Лав Троцки. По поразот на Троцки, Сталин се свртел против своите поранешни сојузници во тројката. Во 1926 година, Троцки, кој ја отфрлил сталиновата теорија за победа на социјализмот во една земја, ги здружил силите со Григориј Зиновјев и Лев Камењев за да формира обединета опозиција. Во 1927 година се случиле неколку настани кои довеле до почетокот на репресиите на Сталин. Во мај, Англија ги прекинала дипломатските односи со Советскиот Сојуз, а на 7 јуни, советскиот амбасадор Пјотр Војков бил убиен од монархист во Варшава. Бидејќи сè уште имало мал број монархисти и белогардијци во опозицискиот табор, тие биле првите кои се соочиле со репресија. Убиството на Војков довело до целосно уништување на монархистичките и белогардските ќелии низ СССР. „Заканата од војна“ на Англија поттикнало понатамошни дејствија против внатрепартиските ривали и дисиденти. Тоа лето, НКВД уапсила монархисти, белогардијци, земјопоседници, трговци, свештеници и црковни лица во главните региони каде што се одгледувало жито. Ова му овозможило на Сталин да го скрши отпорот на групата на Бухарин и да донесе одлука за отстранување на Троцки и Зиновјев од Централниот комитет како „шпиони на здружената опозиција“.

Како резултат на внатрепартиската борба, Сталин успеал да ги потисне своите противници. Лав Троцки, истакната личност на револуцијата и автор на троцкизмот (тренд на марксизмот), бил протеран од земјата во 1929 година. Григориј Зиновјев исто така бил прогонет, но откако изразил жалење за неговите постапки, му било дозволено да се врати во партијата. Меѓутоа, во 1932 година, тој бил уапсен и протеран во Казахстан. Различни историчари веруваат дека Сталин ја зацврстил својата апсолутна власт помеѓу 1926 и 1929 година. Во 1929 година, Сталин ја прогласил за „година на големиот пресврт“ со колективизација, индустријализација и културна револуција како стратешки цели на државата. 

Ситуација во Азербејџан

Пред револуцијата, во Азербејџан биле формирани две муслимански социјалдемократски партии: Хумет, која подоцна се поделила на болшевички и меншевички крила и партијата Адалат, основана од имигранти од јужен Азербејџан. Со нив се натпреварувале либералната Мусават и исламистичката партија Итихад. Разликите помеѓу членовите на партиите Мусават и Хамет биле повеќе поврзани со нивното потекло и социјален статус отколку со нивните погледи на светот. Речиси сите членови на Хамет биле селани, сиромашни, работници на нафта или ирански имигранти. Нив ги обединило образованието што го добивале во руско-татарските училишта и верските училишта, а членството во партијата растело преку познанства, роднини и врски на зависност. За време на граѓанската војна, членовите на болшевичкото крило на Хамет минувале низ Астрахањ, додека меншевичкото крило дејствувало илегално во Баку. Членовите на ова крило биле претставени и во азербејџанскиот парламент во кој доминирал Мусават. 

Во 1920 година, Хамет, Адалат и Бакушкиот комитет на Руската социјалдемократска работничка партија (РСДЛП) се обединиле под името Азербејџанска комунистичка партија. Според сведочењето на Олга Шатуновскаја, имало борба меѓу две групи: националистички комунисти предводени од Нариман Нариманов и интернационалисти кои се бореле против претходните традиции. Водачите на десното крило на Мусават емигрирале во странски земји, додека на членовите на неговото лево крило им било дозволено да постојат. И покрај распадот на партијата Мусават и некои членови дале заклетва за лојалност кон новата влада, идеите на мусаватизмот не исчезнале. Некои членови на Мусават имале важни позиции во градските совети и образовните институции на Баку. И покрај тоа што „Итихад“ најавил распуштање, тој останал влијателен долго време. 

Нариман Нариманов со командантите на XI Црвена армија, Михаил Левандовски и Михаил Јефремов во 1920 година.

Првично, во Револуционерниот комитет на Азербејџанска ССР и Советот на народни комесари на Азербејџанска ССР доминирале муслимани, кои биле нарекувани комунисти со национално ориентирање. И покрај тоа што муслиманите имале мнозинство во Централниот комитет и Президиумот, руските и ерменските комунисти имале значително влијание во Централниот комитет во раните 1920-ти. Според германскиот историчар Баберовски, влијанието на Москва настанало преку Григориј Камински и Александар Јегоров, а подоцна и преку Сергеј Киров, кој го предводел Централниот комитет на Комунистичката партија на Азербејџан 7 години (1921–1926). Меѓутоа, рускиот историчар А. Кирилина не го прифаќа Сергеј Киров за „заменик“ на Москва, бидејќи Нариман Нариманов бил главен лидер во републиката во тоа време. Президиумот во Баку не можел да ги спроведе своите одлуки без согласност на Закавкаскиот државен комитет и Кавкаското биро, кои играле координативна улога меѓу Централниот комитет на Москва и партиската организација на Азербејџан. Во градскиот комитет на партијата во Баку доминирале Руси и Ерменци, додека муслиманските комунисти биле главно претставени во окружните партиски комитети и државните канцеларии. Од првата половина на 1920-тите, Сталин почнал да се грижи за расположението меѓу главните фигури (елити) на националните партии. Во своето писмо до Ленин во 1922 година, тој забележал:

„

Некои официјални лица во Азербејџан покренаа сомнежи кај нас. Тие ги вклучуваат Рухула Ахундов, претседател на комисијата за уметнички прашања; Мусејиб Шахбазов, комесар за јавно образование на Азербејџан; и Ајуб Канбудагов, заменик-претседател на Азеритифак. Врз основа на изјавата на контрареволуционерниот троцкист Михаил Окуџава во врска со Рухула Ахундов, и дадовме инструкции на НКВД да спроведе истрага. За време на личната средба со другарот Саркисов, беше утврдено дека Ејуб Канбудагов е навистина активен троцкист. Другарот Саркисов исто така достави упатно писмо за тоа .

“

Советски азербејџански плакат од 1930-тите

Локализацијата на апаратите започнала во периодот на Нариман Нариманов, кој тоа го направил без поддршка на московскиот партиски апарат. Меѓутоа, за да се спречат идните закани од национално ориентирани комунисти, Москва започнала национализација и домородништво во втората половина на 1923 година. Заедно со Мирсаид Султан-Галиев, Турар Рискулов, Филип Махарадзе, Буду Мдивани, Нариман Нариманов бил и еден од истакнатите претставници на национално ориентирани комунисти. Меѓутоа, во 1923 година паднал во омаловажување и неговите поддржувачи биле прогонувани. Според мемоарите на Јусиф Гасимов, во втората половина на 1920-тите, во Азербејџан започнала борба за лидерство меѓу две групи. На едната страна биле Рухула Ахундов, Хабиб Џабиев, Хусејн Рахманов, Музафар Нариманов и Г. Фарајзаде. Од другата страна биле Газанфар Мусабеков, Султан Маџид Афандиев, М. Гарајев и Јусиф Гасимов.

По убиството на Сергеј Киров, од 1926 до 1929 година, првиот секретар на Комунистичката партија на Азербејџан бил доверен на секретаријатот составен од Алихејдар Гараев, Хусејнбала Агавердиев (од 1927 година неговата функција ја извршувале Јусиф Гасимов) и Левон. Откако бил информиран за самоволието и непотизмот на партиското раководство во Азербејџан, Сталин почнал да го чисти раководството на партијата во 1929 година. Алихејдар Гарајев, Левон Мирзојан, Јусиф Гасимов и други биле отпуштени од своите позиции. Од септември 1929 година до февруари 1930 година, во Азербејџан немало раководство. Откако ги елиминирал водечките функционери во Баку, Сталин ги поддржал Левон Мирзојан и Алихејдар Гараев и почнал да ги менува секретарите на окружните комитети. Како резултат на мешањето на лидерите на азербејџанските партии, била уништена мешана мрежа на лични врски. Внатрешните партиски интриги и кавги продолжиле во периодот на Николај Гикало и Владимир Полонски, водачи на следните партиски организации во Азербејџан. Како резултат на тоа, во 1933 година, Сталин го назначил Мир Џафар Багиров да го води Азербејџан наместо Полонски.

Политички репресии помеѓу 1930–1936 година

На 1 декември 1934 година, Сергеј Киров, шеф на Ленинградскиот регионален комитет на КПСС, бил застрелан и убиен од Леонид Николаев, невработен човек, во палатата Смолни во Ленинград. Сталин го искористил ова убиство како изговор за да ги елиминира опозициските лидери од 1920-тите и 1930-тите. Тој ги обвинил Григориј Зиновјев и Лав Камењев дека стојат зад атентатот и наредил истрага за „патеката Зиновјев“ и покрај приговорите на НКВД.

Во првите неколку месеци по убиството на Киров, репресивната кампања во Азербејџан сè уште не добила сериозни размери. Сепак, биле преземени некои мерки. На предлог на Централниот комитет на Азербејџанската ССР, Политбирото одлучило да депортира 87 голчомаги, кои се сметале за непоправливи антисоветски елементи и поранешни раководители на големи капиталистички претпријатија. Семејствата на голчомагите кои побегнале во други региони на синдикатот, исто така, биле депортирани, заедно со конфискацијата на нивниот имот од територијата на Азербејџанска ССР, во затворски логори.

Во пролетта 1936 година, група поранешни троцкисти кои работеле на полето на хуманитарните науки биле уапсени во Баку. Потоа биле уапсени и „националистите“. Меѓу нив бил и Ахмад Тринич, публицист со албанско потекло, кој имал непријателски односи со Мир Џафар Багиров. Тој станал првиот кој бил уапсен. Во април истата година, за време на состанокот на Централниот комитет на Комунистичката партија на Азербејџанска ССР, Багиров презентирал писмо, пронајдено или фабрикувано, кое го содржело барањето на Триних за заштита од парламентот Мусават во 1918 година. Како резултат на тоа, Триних бил исклучен од партијата и уапсен. Во текот на истрагата тој се самоубил голтајќи апче. Сепак, првиот голем бран апсења во Азербејџан се случил есента и првенствено биле насочени кон неистомислениците во болшевичката партија, членовите на необолшевичките партии и оние осомничени за нелојалност кон владеењето на Сталин.

Во ноември, НКВД уапсила десетици истакнати комунисти, обвинувајќи ги за троцкизам, раздор и шпионажа. Помеѓу уапсените бил и личниот секретар на Багиров, Никишов, кој бил обвинет дека е „агент на Мусават“ и „терорист“. Неколку други значајни поединци, исто така, биле исклучени од партијата и уапсени, вклучувајќи го и Балабеј Хасанбајов, ректорот на Државниот универзитет на Азербејџан; Ибрахим Еминбејли, директор на Азернашр; познати етнолози и професори Александар Букшпан и Николаев; Орбелјан, член на Врховниот суд; и Вели Кулуфлу, претседател на Лигата на милитантните атеисти. На крајот на годината, Багиров му напишал на Сталин, наведувајќи дека:

„

Лидерот е одговорен за своите вработени. Ако лидерот се опкружува со непродуктивни, корумпирани или злобни поединци и не го препознае тоа, тогаш тие не се вистински лидери или болшевици, туку „капа“ или можеби дури и непријател. Дали менаџерите на нашата нафтена индустрија открија голема штета?

“

Во овој период, меѓу селаните се појавиле бунтовнички групи, како оние во областа Али-Бајрамли. Целата машка популација на Али Бајрамли била обвинета за подготовка за контрареволуционерен удар и последователно подложена на репресија.

Во декември, окружните водачи биле подложени на репресија. Целото партиско раководство во Нахчиван било уапсено од НКВД, а Мехди Мехдиев, првиот секретар на партискиот регионален комитет на Нахчиван, бил обвинет за „врски со непријателот и криминалните елементи“, а потоа и егзекутиран. Секретарите на регионите Али Бајрамли, Ѓојчај, Казах, Гасим Исмаилов, Гонакенд, Ленкаран, Норашен, Самух, Сурахани и Шамхор, исто така, се соочиле со репресија.

Во почетокот на 1937 година, група партиски водачи и советски работници биле обвинети за политички криминал. Меѓу уапсените бил иРухула Ахундов, поранешен секретар на Централниот комитет на Комунистичката партија на Азербејџан и Закавкаскиот државен комитет на Комунистичката партија на Советскиот Сојуз.

Голема чистка во Азербејџан

„

На оние кои прашуваат каде може да се најде бесрамност, да кажам дека може да се најде во области, канцеларии, училишта, работилници, канцеларии за бушење, колективни фарми, тракторски единици, машински тракторски станици, високообразовни институции, театри, кина, полициски одделенија , опозициските канцеларии, па и првопартиските состаноци. Може да се најде насекаде, на места каде што непријателот навлегол или се обидува да навлезе. Навистина, таму се откриени недостатоци и грешки и потребно е да се бориме до смрт со нашите сурови непријатели за доброто на нашата партија и нашата социјалистичка татковина. Ова е она за што зборуваме. Бидејќи ние сме погранична република и поради мултиетничноста на Азербејџан, мораме да го испитаме секој сомнителен како непријател на партијата, предавник, шпион.

“

Иницирање на масовни чистки

На Конгресот на Централниот комитет на КПСС, одржан во Москва од 23 февруари до 3 март 1937 година, Сталин ја повторил својата доктрина за „заострување на класната борба на патот кон градење на социјализмот“. Тој исто така одржал говор со наслов „За недостатоците во работата на Партијата и елиминацијата на троцкистите и лицемерите“. По ова започнале масовни репресии. На овој пленум учествувал и Мир Џафар Багиров. 

Мир Џафар Багиров

По враќањето во Баку на 19 март, Багиров го свикал VI Конгрес на Централниот комитет на Комунистичката партија на Азербејџан и ги информирал претставниците за Московскиот конгрес. Во својот говор Багиров ги истакнал прашањата на незнаењето и неписменоста во земјата и ги припишал на активностите на контрареволуционерите и троцкистите. Говорот го завршил со закана дека ќе го уништи целото партиско раководство. На конгресот, поединци како Асгар Фарајзаде, претседател на Државниот комитет за планирање, Мамед Јуварлински, Мухтар Хаџиев, М. Мамадов, А. Петерсон, Мехди Мехдијев, Х. Хусејнов, Л. Расулов, биле отстранети од партијата.

На 21 март, за време на состанокот на комитетот на АКП Баку, Багиров зборувал за одговорностите на лидерите кон нивните подредени. Во својот говор тој изјавил:

„

До секретарите на Централниот комитет на покраинските и окружните комитети и комунистичките партии на републиките: Забележано е дека поранешните голчомази и криминалци, кои биле протерани во северните и сибирските региони на земјата, се вратиле во нивните региони по нивното ослободување и станале главни поттикнувачи на антисоветските и субверзивни злосторства во колективните фарми во регионите, наведува фарми, транспорт и други области од индустријата. Централниот комитет (б) предлага секретарите на сите покраински и окружни комитети, како и претставниците на НКВД на сите покраински и окружни комитети и републики, веднаш да ги уапсат криминалците кои се враќаат во нивните родни области и оние кои покажуваат најнепријателски однос. Нивните случаи треба да се доставуваат до тријадите на административен начин и да бидат стрелани. Оние кои се во непријателска положба, но покажуваат помала активност, треба да бидат повторно обележани и протерани во други региони под инструкции на НКВД. КПСС (б) предлага во рок од пет дена, членовите на тројката, како и бројот на лицата што треба да бидат стрелани и депортирани, да бидат претставени на Централниот комитет.

“

За време на обраќањето во салата, Багиров го спомнал народниот комесар за земјоделство Хејдар Вазиров и изјавил: „Дали сметате дека Вазиров од утре ќе ги смени своите начини и ќе ги отстрани корумпираните поединци околу него? Воопшто не“. Подоцна, Багиров им се обратил на народниот комесар за јавно образование Мусеиб Шахбазов и на претседателот на Советот на министри на Азербејџанска ССР, Султан Маџид Ефендијев, пред конечно да го каже следново:

„

Членовите на тројката на Азербејџанската ССР, Јувелијан Сумбатов, Тејмур Гулиев и Јахангир Ахунџаде, беа одобрени. Беше одобрено планираното стрелање на 500 криминалци и голчомаги и депортација на 1.300 голчомази и 1.700 криминалци. Случаите на контрареволуционерни организации дозволија да им суди на тројката, наметнувајќи депортација на 750 луѓе, депортација на 150 семејства на членови на криминални групи во логори на НКВД и егзекуција на 500 луѓе.

“

На 2 јули 1937 година, Политбирото на Централниот комитет на Комунистичката партија на Украина ја усвоила одлуката бр. P51/94 „за антисоветски елементи“. Инструкциите, напишани од самиот Сталин, докажуваат дека настаните што се случиле биле негова сопствена иницијатива:

Фотографија од одлуката П51/94 одобрена од Политбирото на Централниот комитет на КПСС во врска со „антисоветските елементи“.

„

Според информациите на НКВД, сите делови од населението на Азербејџан биле вклучени во контрареволуционерни активности и се приклучиле на различни контрареволуционерни организации. Старите подземни партиски работници беа прогласени за непријатели на Советскиот Сојуз, партиските лидери и советските работници лесно се привлекуваа едни со други во различни контрареволуционерни организации, Ерменците станаа мусаватисти, руските работници се бореа за воспоставување на буржоаско-националистичка моќ во Азербејџан, а старите професори беа етикетирани како борци на терористички групи. Недостатокот на политичко и културно знаење кај некои вработени во НКВД доведе до смешни обвинувања против уапсените, како што се предизвикување штета поради производство на неквалитетна мукамор хартија, кршење на тркалото за количка поради оштетување, одвојување на Азербејџан од [[Закавкаска Советска Федеративна Социјалистичка Република] ] и да стане сојузничка република и конечно да го одвои Државниот универзитет на Азербејџан од државата.

“

Шифрирана телеграма на Мирјафар Багиров до Сталин за санкционирање на 4.000 луѓе (1.800 голчомаги, 2.200 криминалци)."

На 3 јули, Политбирото на Централниот комитет на КПСС (б) испратило телеграми до секретарите на Централниот комитет на сите покраински и окружни комитети и републиканските комунистички партии. На 9 јули, Мир Џафар Багиров испратил шифрирана телеграма до Москва во која прашува за бројот на луѓе кои треба да бидат подложени на репресија и какви мерки треба да се преземат против нив. Во телеграмата се бара да се депортираат членовите на семејствата на лица кои биле членови на одредени криминални групи и да се доверат случаите на други групи од населението на тројката на НКВД. Багиров предложил да се одобрат Јувелијан Сумбатов, Тејмур Гулиев и Јахангир Ахунџаде како членови на тимот на тројката во Азербејџан. Следниот ден, Политбирото на Централниот комитет на Комунистичката партија на Украина (б) донела резолуција во врска со определувањето на персоналот на тројката и ограничувањето на бројот на лица кои би биле предмет на репресија. Делот од резолуцијата поврзан со Азербејџан бил:

„

Абасов, кој привремено ја извршуваше функцијата командант на дивизијата, е уапсен. По ваша наредба, јас го назначив Зјуванов да биде привремено командант, а Тумања како началник на дивизискиот штаб.

“

На 14 јули, Политбирото на Централниот комитет на Комунистичката партија на Украина донеле одлука за „граничната линија на источните републики“. Одлуката предвидувала воспоставување гранични линии во некои републики за зацврстување на државната граница со Иран и Авганистан. Во оваа линија биле вклучени сите региони на Нахчиванска АССР во Азербејџан и областите Астара, Астрахански Базар, Биљасувар, Џабраил, Зангилан, Зуванд, Гарадонлу, Гарјагин, Ленкаран и Масали. На НКВД и било доверено протерување на „несигурни елементи“ од сите овие региони. Во пограничните зони бил воспоставен посебен режим на престој и движење, а странските државјани можеле да се населат овде само со дозвола на владата на СССР. Народниот комесаријат за надворешни работи на СССР добил инструкции да информира за откажувањето на конвенцијата потпишана меѓу Иран и СССР за „поедноставен граничен премин за жителите на пограничните региони“.

„Список на лица што треба да бидат застрелани“ на Азербејџанска ССР

Одлуката на Политбирото на Централниот комитет на Комунистичката партија на Украина од 2 јули била спроведена според наредбата на Централниот комитет на Република Узбекистан бр.00447 издадена на 30 јули за „операција на репресија на криминалци и други антисоветски елементи на поранешните голхомаги“. Оваа наредба била потврдена од Политбирото на Централниот комитет на КПСС следниот ден. Оние кои би биле предмет на репресија според наредбата вклучувале:

• Поранешни голчомази кои ја одлежувале казната и се вратиле или побегнале од затвори, работни логори, како и голчомази кои се криеле од политиката на укинување на голчомазите како класа и се занимавале со антисоветски активности.
• Поранешни голчомаги и општествено опасни елементи кои се членови на бунтовнички, фашистички, терористички, криминални групи.
• Членови на антисоветски партии (Есери, грузиски меншевици, мусаватисти, итихадисти и дашнаци), емигранти, оние кои се кријат од репресии, оние кои побегнале од местото на нивното апсење и се вклучиле во активни антисоветски активности.
• Членови на козачки и белогардиски организации.
• Антисоветски елементи, осуденици, криминалци, бели гардисти, активни секташи, црковни луѓе и други, вклучително и помалку активни поранешни голхоми чувани во затвори, логори, работни логори и колонии.
• Злосторници и криминалци кои се во затвор, но сè уште не се судени од судот.
• Криминалци кои се држат во притвор и работни логори и се занимаваат со криминални активности таму.

Во есента 1938 година, репресиите во Азербејџан го достигнале својот врв со создавањето на „тројката“. Луѓето од сите националности биле подложени на овие репресии. Во 1937 година биле уапсени 57 директори на фабрички и производствени претпријатија, 95 инженери, 207 советски и синдикални работници и 8 професори. Истата година, тројката осудила 2.792 лица на стрелање, а 4.425 на долготраен затвор за политички криминал. Азерите, како и Русите, Ерменците, Евреите и другите националности, биле меѓу оние кои биле подложени на репресија. Како резултат на тоа, стотици вработени во Азербејџанската Касписка бродска компанија, главно составена од Руси, Евреи Ерменци и неколку Азербејџанци, биле обвинети за контрареволуционерни активности и изведени пред суд.

Во 1955 година, Адил Бабаев, обвинителот на Азербејџанска ССР, го опишал тој период во извештајот доставен до Имам Мустафаев, првиот секретар на Централниот комитет на Комунистичката партија на Азербејџан:

„

Според информациите на НКВД, сите делови од населението на Азербејџан биле вклучени во контрареволуционерни активности и се приклучиле на различни контрареволуционерни организации. Старите подземни партиски работници беа прогласени за непријатели на Советскиот Сојуз, партиските лидери и советските работници лесно се привлекуваа едни со други во различни контрареволуционерни организации, Ерменците станаа мусаватисти, руските работници се бореа за воспоставување на буржоашко-националистичка моќ во Азербејџан, а старите професори беа етикетирани како борци на терористички групи. Недостатокот на политичко и културно знаење кај некои вработени во НКВД доведе до смешни обвинувања против уапсените, како што се предизвикување штета поради производство на неквалитетна мукамор хартија, кршење на тркалото за количка поради оштетување, одвојување на Азербејџан од [[ТСФСР] ] и да стане сојузничка република и конечно да го одвои Државен универзитет на Азербејџан од државата.

“

Терористичка активност

Воени чистки

Од 1936 година, членовите на Работничката и селанската Црвена армија биле уапсени. На 11 јуни 1937 година, маршалот Михаил Тухачевски и уште седум други (Јона Јакир, Јероним Уборевич, Робертс Ајдеманис, Борис Фелдман, Август Корк, Виталиј Примаков, Витовт Путна) биле изведени пред тајно судење со учество на Врховниот суд на САДСР. Сите обвинети, наводно, биле членови на антисоветска троцкистичка воена организација и биле во контакт со Лав Троцки, неговиот син Лав Седов, Георги Пјатаков, Леонид Серебрјаков (кој бил осуден во јануари 1937 година), Николај Бухарин и Алексеј Риков (кој бил дотогаш бил затворен), и германскиот Генералштаб. Целта на организацијата била да ја преземе власта во случај на пораз на СССР против Германија и Полска.

Обвинението за учество во „воено-фашистичка соработка“ покренато против раководството на Црвената армија не ги поштедилосојузничките републики. На 16 јули 1937 година, Мир Џафар Багиров го пријавил разоткривањето на контрареволуционерна организација во која биле вклучени Гамбај Вазиров, командант на 77-та азербејџанска планинска стрелачка дивизија и Д.А. Алијев, шеф на политичкиот оддел на дивизијата. Тие исто така биле членови на националистичка организација. Командантот на дивизијата Гамбеј Вазиров бил уапсен од НКВД на 29 јули, обвинет за обид за воен удар, а потоа и егзекутиран. Подложени на репресија биле и командантот на бригадата на азербејџанската дивизија Џамшид Нахчивански, Хасан Рахманов и комесарот на бригадата Џабар Алијев. На 7 август, полковникот А. Абасов, кој бил привремено назначен за командант на дивизијата, и А. Дадашов, воен комесар на дивизијата, го известиле Николај Куибишев, командантот на Закавкаскиот воен округ, за разрешување на неколку команданти. А. Дадашов во наредните денови пријавил отказ на повеќе лица. Меѓутоа, во својата телеграма од 11 август, тој го пријавил апсењето на А. Абасов:

„

Абасов, кој привремено ја извршуваше функцијата командант на дивизијата, е уапсен. По ваша наредба, јас го назначив Зјуванов да биде привремено командант, а Тумања како началник на дивизискиот штаб.

“

Џамшид Нахчивански во 1931 г

Полковникот А. Абасов бил обвинет за контрареволуционерна активност. Во април 1938 година, посебна седница на НКВД го осудил на 8 години во поправен работен логор. Меѓутоа, во септември 1941 година, Воениот колегиум на Врховниот суд го осудил според членовите 58-2, 58-8, 58-10 и 58-11 од Кривичниот законик на РСФСР и издал смртна казна врз основа на овие членови. Телеграмите во врска со апсењата во 77-та дивизија продолжиле да пристигнуваат до есента 1937 година Таа година во Азербејџан биле уапсени 110 воени лица.

Присуството на репресии во Црвената армија ги исплашило командантите и политичките работници, што довело до нови осуди и апсења. Репресираните команданти биле заменети со млад персонал кој немал специјализација и искуство да командува со големи воени формации. Вонредниот трансфер на командно-менаџмент персонал резултирало со постојани промени и зголемувања на должностите, што негативно влијаело на военото поле. Оние кои биле на функција често ја избегнувале одговорноста, сметајќи ги нивните позиции како привремени. Како резултат на тоа, борбената готовност на Црвената армија, вклучувајќи ги и кавкаските национални дивизии, ослабела во текот на 1937-1938 година. Во ноември 1937 година, воената обука на Закавкаскиот воен округ била оценета како незадоволителна од Воениот совет. Кујбишев, командант на Воениот округ Закавказје, ова го припишува на репресиите. Азербејџанската дивизија ја командувала мајор без искуство.

На 7 март 1938 година, Советот на народни комесари одлучил повторно да се формира и директно да ги потчини на центарот националните воени единици, формации и воени училишта на Работничката и селанската Црвена армија. Според Ризван Зејналов, владеењето со земјата со системот на административни емирати за време на владеењето на Сталин претставувало погрешна одлука. Како резултат на тоа, вооружените сили биле ослабени за време на германскиот напад врз СССР.

Репресии врз републичките лидери и членови на партијата

Според германскиот историчар Јорг Баберовски, Азербејџан бил практично неуправлив од почетокот на летото 1937 година до есента 1938 година. Во 1937 година биле уапсени 22 народни комесари, 49 секретари на регионалниот комитет и 29 претседатели на регионалниот извршен комитет. Загинале 18 народни комесари и сите секретари на окружниот комитет. Заедно со народните комесари за земјоделство, образование и правда, биле репресирани и нивните заменици и речиси сите нивни вработени.

Апсењето на повеќе партиски и државни функционери било поради претставки (огласи) напишани против нив. Иван Мењајлов, шефот на Касписката бродска компанија кој добил смртна казна, ги спомнал имињата на 138 лица со кои бил вклучен во штетна активност. Меѓу нив биле и Хусеин Рахманов, брат на Хасан Рахманов, кој бил поранешен шеф на политичкиот оддел на бродската компанија на Каспиското Море, прв секретар на Покраинскиот комитет на Нахчиван и претседател на Советот на народни комесари на Азербејџанска ССР. Според Елдар Исмаилов, Багиров апелирал до Сталин во врска со разрешувањето на Хасан Рахманов и недозволивоста неговиот брат да остане во раководството на земјата. На 26 септември 1937 година, Сталин испратил шифрирана телеграма до Централниот комитет на Комунистичката партија на Азербејџан:

„

До Централниот комитет за КП Багиров, Баку, Азербејџан Централниот комитет на КПСС го потврдува апсењето на Хусеин Рахманов и Хасан Рахманов. Ве молиме внимателно да ја исчистите Нахчиван осквернета од Хасан Рахманов. Ве молиме имајте предвид дека Нахчиван е најопасната точка во цело Закавказје. Неопходно е таму да се назначи проверена вистинска болшевичка администрација. Јусиф Гасимов ќе биде упатен кон вас .

“

Раководството на автономната област Нагорно-Карабах (НКАО), исто така, било подложено на репресија. Котанџијан, уапсениот секретар на окружниот партиски комитет на Мардакерт, го спомнал Погосов, првиот секретар на НКАО, како еден од оние што го привлекле во националистичката ерменска организација. Во октомври 1937 година, на пленумот на Централниот комитет на Комунистичката партија на Азербејџанската ССР, Погосов бил разрешен од редовите на Централниот комитет и суден заедно со други ерменски партиски членови.

Биле уаосени четворица од пет народни судии во Азербејџан, со што речиси целото обвинителство останало без персонал. Во пролетта 1937 година, речиси сите судии и обвинители од областа Кировабад биле уапсени откако Мустафаев, првиот секретар на партиската организација Кировабад, изјавил дека судските и обвинителските власти не биле доволно решителни во борбата против криминалните елементи во колхозите. Според Баберовски, ловот на вештерки на Багиров го довело партиско-економскиот апарат во Азербејџан до работ на самоуништување и во страшен вител.

Народниот комесар за правда Ајна Султанова, која била уапсена во 1937 година

Репресиите создале идеални услови за Багиров да ги убие своите политички противници и тој ги искористил овие услови. Според информациите достапни во мај и јуни 1937 година, некои азербејџански комунисти, вклучително и комесарот за јавно образование Мамед Јуварлински и Хамид Султанов, се обиделе да се пожалат на Москва за Мир Џафар Багиров. Овие обиди завршиле трагично за нив. Мамед Јуварлински работел како прв секретар на Комитетот Нуха (Шеки) на Азербејџанската комунистичка партија (АЗКП) и комесар за образование на Азербејџанската ССР. Бил и член на централниот комитет на АЗЦП. Во 1937 година, Багиров, говорејќи од партиската група на Конгресот на Советите на Азербејџанска ССР, го нарекол Јуварлински националист, кој го изменил Уставот на Азербејџанска ССР. На 17 март Политбирото, а на 19-тиот пленумот, по предлог на Мир Џафар Багиров, го разрешил Јуварлински од функцијата на ЦК, а на 29-иот го отстранил од партиските редови. Јуварлински заминал во Москва да се пожали, но Багиров се нашол пред него и го уапсил. Тој бил застрелан на 13 октомври 1937 година

На репресија бил подложен и Џингиз Илдирим. Претходно, тој одиграл клучна улога во Априлската инвазија како шеф на азерската морнарица. За време на Големата чистка, Џингиз Јилдирим, кој служел како директор на фабрика во Кривој Рог, бил уапсен под изговор дека е „бегов син“. Бил донесен во Баку, мачен, а потоа испратен во Москва каде бил егзекутиран. По него, Ајуб Канбудагов, поранешниот претседател на Чека на Азербејџан, бил уапсен поради неговите националистички говори во 1924 година. На 23 јули 1937 година, на посебен состанок на НКВД, Ханбудагов бил осуден на 5 години затвор. Меѓутоа, на 12 октомври 1937 година, мобилната седница на Воениот колегиум му ја сменил казната со смрт. Според одлуката на Врховниот суд на СССР на 26 декември 1957 година, Ханбудагов бил ослободен. Против него сведочел Хамид Султанов. Во ноември 1937 година, тројката го осудила Сумбат Фатализаде на 8 години во работен логор, каде што починал.

Во 1938 година, Михаил Раев-Камински, кој бил народен комесар за внатрешни работи на Азербејџанска ССР и член на азербејџанската тројка НКВД, бил уапсен додека се наоѓал во собата на Багиров. Според сведочењето на истражителот Павел Кентов, тој признал дека учествувал во тепањето на уапсените лица. Тој бил погубен во 1939 година и никогаш не бил ослободен. За да избегне апсење, некои комунисти или глумеле лудило или извршиле самоубиство. На пример, Гулбис, кој бил шеф на Азнефт, се фрлил под воз во летото 1937 година откако дознал дека наскоро ќе биде уапсен на железничката станица во Баку.

Репресиите ја оставиле Комунистичката партија на Азербејџан без средна класа и го десеткувале поголемиот дел од нејзиното партиско раководство. Сите членови на Хамет, освен Мир Башир Гасимов и Јусиф Гасимов, биле жртви на репресија, а оние чии имиња биле споменати, биле уапсени. „Старата гарда“ на комунистичката елита била десеткувана. Дадаш Буњадзаде, Султан Маџид Афандиев, Хамид Султанов и неговата сопруга Ајна Султанова, Тејмур Алијев Рухула Ахундов, Хусејн Рахманов, Џингиз Илдирим, Мирза Давуд Хусејнов, Алихејдар Гарајев, Газанфар Мусабеков и Исај Довлетов исто така биле подложени на репресија.

Иако членството на Комунистичката партија на Азербејџанска ССР (АЦП) флуктуирало низ нејзината историја, бројот на членовите на партијата се намалил за време на Големата чистка. Ова намалување не се должи само поради егзекуциите и апсењата, туку и поради исклучувања од партиските редови и други причини. На 1 јануари 1937 година, пред Големата чистка, вкупниот број на членови и кандидати на Комунистичката партија на Азербејџан изнесувал 47.194. Меѓутоа, до 1 јануари 1938 година, овој број се намалил на 45.331. По конференцијата на Комитетот на партијата Баку одржана во мај 1937 година, 36 членови и 4 кандидати на Градскиот комитет на Баку биле уапсени од НКВД во 1938 година. Намалувања биле забележани и помеѓу партиските конгреси. На 13-тиот конгрес, одржан на 3-9 јули 1937 година, имало 34.211 членови и 12.906 кандидати (вкупно 47.117 луѓе). Една година подоцна, на 14-тиот Конгрес одржан на 7-14 јули 1938 година, бројот на членови се намалил на 32.135, а бројот на кандидати на 12.494 (вкупно 44.629 луѓе). Меѓутоа, по Големата чистка, бројот на членовите на АКП одеднаш започнал да се зголемува. На 15-тиот Конгрес на 25 февруари – 1 март 1939 година, бројот на членовите на партијата веќе достигнал бројка од 56.548.

Случај Шамаки

Хамид Султанов, кој бил министер за внатрешни работи на Азербејџанска ССР

Расправата за случајот Шамаки започнала на 27 октомври 1937 година и траела до 2 ноември. Во овој процес главен обвинет билХамид Султанов. Тој бил азербејџански револуционер и член на Централниот комитет на организацијата Хамет. Тој исто така служел како народен комесар за внатрешни работи на Нахчиванска АССР. Неговата сопруга, Ајна Султанова, била една од првите револуционерни жени на Азербејџан и служел како народен комесар за правда. Братот на Ајна Султанова, Газанфар Мусабеков, работел во администрацијата на републиката и служел како претседател на Советот на народни комесари на ТСФСР.

Заедно со Хамид Султанов, на обвинителната клупа имало и 13 лица, меѓу кои и Калфа Хусејнов, првиот секретар на Комунистичката партија на округот Шамахи; Исрафил Ибрахимов, поранешен претседател на Извршниот комитет на Шамахи; Арам Авалов, вториот секретар на Комунистичката партија на округот Шамахи; Ахмад Амиров, окружен обвинител; Алисахиб Мамедов, директор на Државната винарска фарма Шамахи; Георги Јурханов, раководител на окружниот оддел за земјиште; Агалар Калантеров, главен ветеринар на областа; Мамед Мирза Хејбалиев, шеф на одделот за патишта; Мирали Танривердиев, шеф на колхозите; Сирај Јабиев, магационер на колхозите; Али Садигов, секретар на партискиот комитет на колхозите; Бабали Бакиров, претседател на селскиот совет; и Мамед Хусејнов, жител на селото.

Хамид Султанов признал дека тој, заедно со Рухула Ахундов, Султан Маџид Афандиев, Газанфар Мусабеков, Ганбај Вазиров, Дадаш Буњадзаде, Г. Сафаров и Ајуб Канбудагов, бил член на „контрареволуционерниот националистички центар“. Целта на центарот билада ја собори советската влада и да ја одвои Азербејџанска ССР од СССР со цел да ја врати капиталистичката сопственост. Центарот се подготвувал за терористички акти против партиските лидери и владата, оштетување на националната економија и вклучување во шпионажа. Ахундов бил назначен за шеф на овој центар, а раководителите на областа Шамахи биле одговорни за извршување на неговата работа. Слични изјави дале и другите обвинети.

Судот осудил девет лица на смрт, меѓу кои Хамид Султанов, Калфа Хусејнов, Исрафил Ибрахимов, Ахмед Амиров, Арам Авалов, Георги Јурханов, Алисахиб Мамедов, Агалар Калантаров и Мамед Хусејнов. Останатите биле осудени на депортација во работни логори на 8-20 години. Никој од соборците на Хамид Султанов не преживеле.

Случај Алихејдар Гарајев

Меѓутоа, неколку месеци подоцна, Гараев и неговата сопруга биле уапсени во Москва и однесени во Баку на барање на Азербејџанска НКВД. Тој се соочил со различни обвиненија, од криење на своето меншевичко минато до водење на контрареволуционерна националистичка група. Гараев бил обвинет и за иницирање на отцепување на Азербејџанска ССР од СССР, нанесување штета на државата и Багиров и планирање саботажа и тероризам. Гараев ги вмешал Мамија Орахелашвили, Рухула Ахундов и други, но подоцна ги повлекол своите изјави и ги нарекол лажни на суд. На 21 април 1938 година бил погубен од стрелачки вод.

Алихејдар Гарајев, кој бил првиот народен комесар за правда и труд на Азербејџанската ССР

Како секретар на Централниот комитет на републиката во 1928–1929 година, тој се обидел да ги запре антипартиските акции на Багиров и ги извел пред советодавниот одбор на Централниот комитет на АКП и Државниот комитет на Закавказје. Мир Џафар Багиров, пак, поднел жалби за Алихејдар Гарајев и испратил копии до Берија.

Во 1936 година, Багиров побарал од Јежов да го гони Гараев, наведувајќи ги негативните критики за книгата на Гарајев „Од блиското минато“, објавена во 1926 година во списанието „Партиски работник на Закавказје“. Багиров, исто така, тврдел дека Гараев ја криел својата меншевичка припадност. Колегиумот на Комунистичката партија разговарал за ова прашање на 3 февруари 1937 година, но обвинението го нашол лажно, а прикривањето неосновано.

Репресиите претставувале трагедија за семејството Гарајев. Сопругата на Гарајев, Хавар Шабанова-Гарајева, била ослободена и ослободена дури во 1954 година. Неговиот брат Аловсат Гарајев избегал на Далечниот Исток и ги напишал своите мемоари пред да почине. Тој во весникот „Бакински Рабочи“ напишал:

„

Од 11-те членови на семејството Гарајев (мајка, татко, седум браќа и две сестри), само двајца браќа преживеале, останатите биле убиени, починале или станале инвалиди. Нивните останки беа расфрлани низ големата земја, но успеавме да ги собереме и да ги закопаме во Баку. До гробовите на моите родители има симболичен гроб за мојот брат Алихејдар. Во тој гроб беа погребани не неговите посмртни останки, туку светата почва од гробот на нашиот прадедо.

“

Назим Гараев, син на Алихајдар Гараев, исто така бил меѓу оние кои биле жигосани како син на предавници.

Репресии во економскиот систем

  Во 1938 година, Багиров наредил апсење на неколку функционери на Азербејџанска ССР како Манаф Калилов, првиот заменик на Советот на народни комесари; Ибрахим Асадулаев, народен комесар за внатрешна трговија; Абулфат Мамедов, народен комесар за земјоделство; Искандер Алијев, народен комесар за лесна индустрија; Јефим Родионов, службеник на народниот комесаријат; и Љуборски-Новиков, член на персоналот на Советот на народни комесари. Соучесниците на Багиров лажно ги обвиниле дека се водачи на „Резервниот десничарски троцкистички центар на Контрареволуционерната националистичка организација“ (РТЦЦНО). Тие ги мачеле и ги принудиле овие луѓе да даваат лажни изјави против многу други невини луѓе. Сите затвореници, освен Љуборски-Новиков, биле пратеници на 1-то свикување на Врховниот совет на СССР (комора на народите). Во 1939 година, откако истрагата стивнала, тие ги повлекле своите претходни изјави дадени под тортура. Како резултат на тоа, биле спроведени неколку истраги за овој случај, а во 1941 година, сите биле осудени на долги затворски казни за наводно оштетување на претпријатија со контрареволуционерни намери. Калилов, Асадулајев и Родионов починале во затворските логори. Во април 1955 година, сите инволвирани во овој случај биле ослободени. Искандер Алијев се вратил во Баку во 1956 година, откако поминал 18 години во затвор и егзил во Казахстан. Тој сведочел против Багиров и неговите соучесници како еден од главните сведоци на обвинителството во судскиот процес одржан во април. Случајот и имињата на водачите на РТЦЦНО биле споменати во пресудата што судот ја донел против Багиров и неговите соучесници.

Репресија на интелектуалците

Од 1920 до 1930 година, градот Баку служел како културен центар за сите турски народи. Таму живееле и работеле голем број на интелектуалци од Татарстан, Узбекистан, Крим и Турција. Може да се каже дека речиси повеќето од нив биле убиени како резултат на овие репресии. Според американскиот историчар Тадеуш Свиеточовски, интелектуалците биле примарни жртви на репресијата, при што 29.000 биле осудени на смрт. Како што истакнал тој, „интелектуалците со чувство за историска мисија и општествена моќ го загубиле своето постоење“.

Поети и писатели

  Во 1937-1938 година, азерската литература најмногу пострадла од репресијата во Закавказје. Меѓу оние кои биле подложени на репресија, преовладувале писатели кои се етаблирале пред револуцијата. Меѓутоа, група писатели кои се формирале за време на советскиот период, исто така, биле подложени на репресија.

На 17 мај, весниците „Комунист“ и „Бакински Рабочи“ објавиле написи против поетите Ахмад Џавад и Хусеин Џавид, како и писатели поврзани со мусаватисти, пантурци и националисти. Ноќта на 4 јуни 1937 година, биле уапсени Ахмет Џавад, Микаил Мушфиг, Хусеин Џавид, Хаџи Карим Санили и Атабаба Мусаханли.

Голем број на статии против поети и писатели биле објавени во весници како „Адабијат“, „Генц Исчи“, „Јени Јол“ и списанија како „Хукум“ и „Инќилаб ве меденијет“. На 20 јуни 1937 година, весникот „Комунист“ во недела бр.141 (5069) објавил нарачана статија со наслов „Посмртните останки на непријателот во литературата треба да се изложат до крај“:

„

М. Мушфик долги години отворено или тајно се спротивставува на нашата социјалистичка структура и продолжува со своите субверзивни активности. Сите остатоци од непријателите на народот во литературата треба да бидат изложени до крај, а оние бесни троцкисти кои негуваат погрешна омраза и непријателство против нашата голема социјалистичка структура треба да бидат елиминирани.

“

Во изданието на весникот „Адабијат“ од 9 јуни 1937 година, бр. 25 (110), Џафар Кандан во својата статија со наслов „Да ги исчистиме нашите редови“ напишал:

„

Лицемерната политика на Џавид, Џавад, Мушфик, Санил и другите, кои се непријатели на народот, нè принудуваат да бидеме уште повнимателни и безмилосни во нашата борба против таквите скриени непријатели.

“

Во написот со наслов „Нема место за непријатели во нашите редови“ напишан од Агахаузејн Расулзаде, се вели:

„

Луѓе како Хусеин Џавид, Микаил Мушфик, Симург и Гантамир промовираат контрареволуционерен национализам во своите дела преку различни превези и фрази.

“

Авторот на написот со наслов „Мора да се биде безмилосен“ објавен во „Адабијат“ на 9 јуни 1937 година, напишал:

„

Фактите покажуваат дека направивме многу малку за да го исчистиме нашиот фронт од непријателите и непријателските влијанија. Контрареволуционерите како Џавид, Џавад и нивниот непослушен ученик Мушфик, кои долго време се кријат под превезот на „Реконструкција“, нè измамија и живееја на литературниот фронт со лажни ветувања. Нанесоа голема штета на работата на социјализмот. Овие контрареволуционери отсекогаш се обидувале да го шират отровот на контрареволуционерниот конформизам во литературната средина преку своите постапки и неоригинални „дела“.

“

Во јануари 1940 година, бил издаден налог за апсење на писателот Јусиф Вазиров, познат и како Чаманзаминли, врз основа на изјави од неколку лица кои биле подложени на репресија. Во 1937 година, Вазиров бил избркан од Сојузот на писателите на Азербејџан и разрешен од сите позиции за неговиот роман „Студенти“. Како резултат на тоа, Вазиров бил принуден да се пресели во Коние-Ургенч, каде што предавал на Институтот за наставници. Во 1940 година, Вазиров бил уапсен и пренесен во Баку. Тму тој бил осуден на 8 години во поправен работен логор за учество во контрареволуционерна мусаватистичко-националистичка организација и за спроведување на пантуркистичка и троцкистичка пропаганда. Починал на 3 јануари 1943 година во логорот Унжлаг.

Таги Шахбази Симург, писател и поранешен ректор на Државниот универзитет во Азербејџан, бил уапсен во јули 1937 година. Тој бил обвинет дека е „член на контрареволуционерна националистичка организација“. На 2 јануари 1938 година Шахбази бил осуден на највисока казна и погубен истиот ден.

Во тоа време, речиси половина од членовите на Сојузот на писателите на Азербејџан биле подложени на репресија. Меѓу нив биле Султан Маџид Ганиев, Омар Фаиг Неманзадех, Мамед Казим Алакбарли, Саид Хусеин, Амин Абид и други.

Случај Микаил Мушфиг

Сликата на Микаил Мушфиг направена во затвор. 5 јуни 1937 година.

Микаил Мушфиг бил меѓу оние кои биле подложени на репресии. На 27 мај 1937 година, во извештајот на НКВД, напишан од капетанот Чинман, се наведува дека „Микаил Мушфиг моментално е во контакт со младинската организација Мусават и не се двоуми да ја клевети партијата и владата“. Дополнително, во извештајот се наведува дека Мушфиг се обидел да поттикне незадоволство кај народот со запаливи изјави како „Азербејџан нема своја слобода; тој живее во руска колонија“. Биле разгледани и писмените признанија на уапсените обвинети. Според извештајот на истражителот, на 3 јуни на име на Микаил Мушфиг била издадена потерница со број 508. Последователно, тој бил уапсен во неговиот дом во петок, 4 јуни.

Микаил Мушфиг бил уапсен, а неговата куќа била претресена од вработени во Секторот за државна безбедност: Мустафајев, Петрунин и Шевченко, претседател на Централниот извршен комитет. При претресот, тие одзеле 14 книги кои биле објавени во Турција, 5 книги од други издавачи, 4 различни турски списанија, 6 ирански публикации, 14 фотографии, пасош, воена лична карта, ракописи и други предмети. Ракописите вклучувале поетски диван на Мирза Абдулгадир Вушаги, оперски либрета, стихови, стотици песни на Мушфиг, ракопис на стиховната драма што ја работел за турскиот драмски театар, писма и тетратката на Дилбар Ахунџаде (неговата сопруга) по име „Дилбарнама“. Одземените предмети биле запалени на 13 октомври 1937 година .

Според неговите сеќавања, тој ја прифатил постоечката структура. Според мемоарите на азербејџанските писатели, неговото дело „Сталин“ се сметало за „најмоќната песна напишана за Сталин во неговото време“. Неговата прва истрага се одржала на 5 јуни 1937 година. Истрагата ја водел наредникот Г.Б. Платонов, оперативен комесар на IV одделение. Во извештајот од истрагата било истакнато:

„

На 5 јуни 1937 година, јас, наредникот Г.Б. Платонов, оперативен комесар на IV одделение на 4-тиот оддел, спроведов истрага за обвинетиот Исмаилзаде Микаил Мушфиг Гадироглу. Роден е во 1908 година и живее на улица Нижно Пријуцкаја бр. 108. Неговата националност е азерска и има пасош со важност пет години, JAA N543214. Работи како уредник и преведувач во Државната издавачка куќа на Азербејџан и е член на Сојузот на советските писатели на Азербејџан. Неговиот татко бил учител кој починал во 1914 година. Пред и по револуцијата, тој бил студент и слуга почнувајќи од 1927 година. Активните членови на семејството ја вклучуваат неговата сопруга Дилбар Ахунџаде, која има 23 години и студент на Медицинскиот факултет во Азербејџан. Институт, и неговиот брат Мирза, кој има 32 години и работи како сметководител. Тој е високо образован и политички неутрален. Тој не бил вклучен во никаква истрага или гонење пред или по револуцијата. Од 1929 година добил две награди на републичкиот литературен конкурс. Тој присуствуваше на студентскиот состанок на Црвената армија.

“

За време на распитот, тој бил испрашуван за неговото наводно членство во контрареволуционерна организација и за неговиот наводен контрареволуционерен националистички став. Но, тој ги негирач овие наводи.

Додека бил во затворот, тој бил мачен. Првично му биле отстранети ноктите на рацете и нозете. Потоа бил затворен во посебна комора со бунар, каде што бил држен два дена во вода со стаорци во обрач. По две ноќи, на подот од неговата самица расфрлале скршено стакло и го принудиле да оди бос. И покрај тортурата и конфронтациите со другите, тој никого не изневерил.

За време на истрагата, Мушфик бил принуден да даде изјава дека неговиот учител во училиштето бил под влијание на контрареволуцијата и дека се дружел со националистички писатели. Тој бил осуден и погубен на 5 јануари 1938 година.

Случај Ахмад Џавад

Ахмад Џавад во затвор, 1937 година

Ахмет Џавад, поет, преведувач, член на Сојузот на писатели на Азербејџан и професор, е познат по пишувањето на стиховите на азербејџанската национална химна. По формирањето на советската влада, тој служел како шеф на Одделот за јавно образование во Губа од 1920 до 1922 година. Бил учител, вонреден професор и раководител на катедрата за азерски и руски јазик на Државниот земјоделски универзитет во Азербејџан во Гања од 1930 до 1933 година. Работел како уредник во одделот за превод на Државната издавачка куќа на Азербејџан во 1934 година и раководел со одделот за документарен филм во „ Азербејџанфилм“ од 1935 до 1936 година. Сепак, написите и осудите напишани против него во текот на овие години довеле до негово апсење во повеќе наврати.

Во еден момент тој станал член на партијата Мусават. Во 1923 година, тој бил уапсен под обвинение за тајна активност против државата и дека има посебна улога во киднапирањето на Мирзабала Мамадзаде во странство. Подоцна истата година, тој бил ослободен. Во 1925 година, група негови колеги ја означиле неговата песна „Göy-göl“ како контрареволуционерна, што довело до негово затворање.

Во неговата песна тој бил обвинет дека зборувал за небесни тела како што се ѕвездата и месечината и дека им пренел порака на мусаватистите. Преводот на песната бил испратен во Москва, а потоа Баку бил информиран дека во поемата не е пронајдено прекршување. Следствено, претставниците на локалната администрација биле принудени да го ослободат од затвор.

Во 1928 година, неговите песни биле објавени во „Истиглал маџмуси“, публикација на мусаватисти во Турција. Некои од колегите на Ахмет Џавад, кои барале изговор за негово апсење, ја искористиле оваа можност. Немилосрдно го критикувале во печатот за неговите песни објавени во „Истиглал Џамуаси“. Како одговор, Џавад се осврнал на обвинувањата во написот со наслов „Силно протестирам“, кој бил објавен во изданието на весникот „Комунист“ од 31 октомври 1929 година: „Како што не сум свесен за оваа книга, која беше објавена од организација со која немам никаква поврзаност по априлската револуција, подеднакво сум неинформиран за тоа кои делови од мојата работа биле вклучени во неа“. Џавад бил подложен на навреди и во потпишани и непотпишани написи и песни објавени во весници. Тој во различни периоди се соочил со противење, со написи како „Мораме да разоткриеме до крај“ (Абдула Фарук), „Нема место за непријатели во нашите редови“ (Агахаузејн Расулзаде), „Да ги исчистиме нашите редови!“ (Џафар Кандан), "Чистењето мора да започне!" (Мамед Саид Ордубади), „Мора да биде безмилосен!“ (Мир Џалал), „За нашите грешки“ (Самад Вургун) и „Онаму каде што згаснува будноста“ (Сејфула Шамилов) биле напишани против него.

Во март 1937 година, и покрај тоа што бил награден со прва награда за неговиот превод на „Витезот во пантерова кожа“ од Шота Руставели, тој бил уапсен на 4 јуни. Неговото првично испрашување го спровел Агасалим Атакишиев, началник на IV одделение на КГБ, на 5 јуни 1937 година. Џавад бил испрашуван за неговите наводни контрареволуционерни активности, неговите врски, неговото членство во илегалната партија позната како Мусават, неговото авторство на антивладини песни и неговата вмешаност во националистички активности. Ахмет Џавад, во своја одбрана, признал дека е член на Мусават и дека се занимавал со пропагирање на контрареволуционерен национализам. Сепак, тој тврдел дека ги напуштил овие активности по неговото апсење во 1923 година. За време на неговото трето испрашување на 20 септември 1937 година, Џавад официјално го потврдил своето учество во Балканската војна. Истражителот на НКВД, љубопитен за врските на Џавад со Иран и Турција, прашал: „Дали сте биле во странство? Ако да, кога и каде?“ Како одговор на ова прашање, тој изјавил:

„

Да, отпатував во Турција во 1912 година за да волонтирам за турската војска за време на турско-балканската војна. Добив персиски пасош од грчки поединец во Батуми кој се занимаваше со некаква трговија со пасоши. Ме придружуваа И.Ахунџаде, Али и И. Сите бевме примени во доброволна група и учествувавме во воени операции против Бугарите. Се вратив во Русија во есента 1913 година.

“

На 25 септември 1937 година, обвинението го подготвил началникот на 4-тиот оддел на НКВД на Азербејџанска ССР, Синман и Клементич. Одобрено од Сумбатов, обвинението ја оправдала потребата да се гони Ахмед Џавад на следниов начин:

„

Ахмад Џавад Ахунџаде е мусаватистички кадар од 1918 година. И покрај соборувањето на владата на Мусават, Ахунџаде го задржа својот контрареволуционерен став. Не само што беше избран за член на тајната партија Мусават, туку стана и исклучително близок до нејзиното централно раководство. Во 1922–23 година, Ахунџаде бил избран за член на нелегалниот бакуски комитет на Мусават. Кога беше уапсен од Чека во 1923 година, Ахунџаде го криеше своето членство во партијата Мусават и неговите контрареволуционерни активности од истрагата. По излегувањето од затвор, тој тврдеше дека се оградил од таа партија, но неколку години во своите дела пропагираше контрареволуционерни мусаватски идеи. Од 1920 до 1923 година, тој беше член на првиот таен комитет на Централниот комитет на Мусават, што доведе до негово апсење во 1923 година и последователно ослободување со декларација. И покрај тоа, тој не ги напушти своите мусаватистички позиции и продолжи со својата тајна работа за мусаватизмот, пропагнувајќи го неговиот дух на младите азербејџански поети кои се собраа околу него. Ахмет Џавад ги клеветеше партиските и владините лидери на републиката и нивната контрареволуционерна позиција за националната политика. Учествувал во работата на контрареволуционерната буржоаска националистичка организација, се приклучил на постоечката бунтовничка провокациско-терористичка-диверзантска националистичка организација во Азербејџан, извршил терористички акти против советските владини лидери, шпионирал за капиталистичките земји, имал за цел да ја собори советската влада и да ја одвои Азербејџан од СССР.

“

Така, Мобилната седница на Воениот колегиум на Врховниот суд на Советскиот Сојуз го обвинил според членовите 69, 70 и 73 од Кривичниот законик на Азербејџанска ССР. Постапката започнала на 11 октомври. Со судот претседавал Матулевич, а Зарјанов и Жигур биле членови. Присуствувале и воениот правник Костјушко и главниот помошник на обвинителот на СССР, Ровски (Розовски). Во протоколот било наведено: „Обвинетиот целосно ја призна вината, ги потврди изјавите дадени во текот на прелиминарната истрага и посочи дека нема дополнителни информации за придонес во судската истрага“. Сепак, на судењето немало бранители како адвокати или сведоци. Пресудата била прочитана на 12 октомври 1937 година, врз основа на обвиненијата поднесени против него. Судењето, кое започнало на 12 октомври, траело само 15 минути. Тој бил погубен таа вечер. Истата ноќ, заедно со Ахмет Џавад бил погубен уште еден писател Бујукага Талибли.

Специјалното издание на весникот „Сархад“ (Баку, 1999 година, бр. 1) ја опишал неговата егзекуција на следниов начин: „Ноќта меѓу 12 и 13 октомври беа егзекутирани вкупно 46 лица. Меѓу тие луѓе беше и Ахмад Џавад, чие име е 14-то на списокот“.

Постојат различни извештаи за неговата смрт во различни извори. На пример, Махамед Амин Расулзаде, во своето дело „Современа азерска литература“, претпоставува дека Ахмад Џавад починал во Сибир, исто како Хусеин Џавад. Оваа сибирска теорија ја поддржува и емигрантскиот истражувач Хусејн Бајкара. Сепак, најстариот син на поетот, Нијази Ахунџаде, понудил поинаква перспектива за смртта на неговиот татко:

„

Во 1956 година, за време на судењето на Мир Џафар Багиров, вработен во обвинителството по име Шевцов, кој допатувал од Москва, го прашал генералот на КГБ А. Атакишиев за „услугата“ што ја имал предвидено во судењето на Ахмад Џавад. Атакишиев одговори дека не може да се сети на настаните. По ова Шевцов рекол: „Почина од мачење“.

“

Покрај тоа, Ахунџаде исто така изјавил:

„

Владини ни рекоа дека татко ми бил испратен во егзил без право на кореспонденција бидејќи бил политички затвореник. Но, немојте да речете дека го убија татко ми во Баку, во подрумот на НКВД, претепувајќи го до смрт. За ова дознавме многу подоцна.

“

Сепак, официјалните документи откриваат дека Ахмад Џавад бил уапсен на 4 јуни 1937 година и бил погубен во Баку ноќта меѓу 12 и 13 октомври истата година, без да биде депортиран на било кое друго место.

Хусеин Мусаев, кој го познавал Ахмет Џавад од нивното време заедно во Губа, каде Џавад работел како учител, бил меѓу оние кои гарантирале за неговата ослободителна пресуда во 1956 година. Други гаранти вклучувале значајни личности како режисерот Александар Туганов, економистот Хусју Мамаев и актерот Агахусејн Јавадов.

Во 1955 година, состанокот со кој претседавал судскиот полковник Сенин, претставник на Воениот колегиум на Врховниот суд, резултирал со усвојување на специјалната одлука бр. 4P-014316 во врска со кривичниот случај на Ахмед Џавад. Оваа одлука довела до прекин на кривичната постапка. Одлуката покажала дека кривичното дело е фалсификувано и од списите на предметот се гледа дека тој не починал под тортура, туку бил погубен по судска одлука. Следствено, Ахмед Џавад бил постхумно ослободен од обвиненијата во 1955 година.

Неговата сопруга Шукрија Каним била протерана во Казахстан на 8 години бидејќи била „член на семејството на предавник“.

Случај Хусеин Џавид

Хусеин Џавид во затвор.

Хусеин Џавид го добил признанието како најистакнат азербејџански романтист во првата деценија од неговата кариера. Руските историчари како Ашнин, Алпатов и Насилов веруваат дека Хусеин Џавид бил највлијателниот меѓу писателите кои биле затворени во тоа време. Во 1920-тите, весниците го опишале со фрази како „најпознатиот поет на Кавказ“ и „највлијателниот поет во Азербејџан“. Тој бил уапсен под обвинение како „одржување контрареволуционерни врски“, „пријателски разговори со неколку мусаватисти“ и „собирање млади поети со националистичка наклонетост околу себе и нивно негување во духот на мусаватизмот“. Тој тврдел дека е невин, но сепак првата и втората седница на Трибуналот не биле во можност да донесат пресуда за неговиот случај, што резултирало со негово продолжување во затвор. Во пролетта 1938 година, со назначувањето на новото раководство на НКВД на Азербејџан, Хусеин Џавид бил осуден според членовите 72 и 73 од Кривичниот законик на Азербејџанска ССР.

Случајот што го испратиле до специјалниот советник во Москва не бил испитан, а потоа бил вратен во Баку. По преиспитувањето на случајот во Баку, на обвиненијата бил додаден членот 68 (шпионажа). Според конечното обвинение, било утврдено дека тој подолг период престојувал во Турција, а подоцна и во Германија. Според информациите на НКВД, тој бил вмешан во шпионски активности. На 9 јуни 1939 година бил осуден на осум години во поправен работен логор. Имено, обвинението не вклучувало клаузула за шпионажа. Хусеин Џавид починал во 1941 година. Напорите за рехабилитација откриле дека тој починал во округот Тајшецки во Иркутската област.

Научници

Репресии во азербејџанскиот огранок на Академијата на науките на СССР

Репресиите во азербејџанскиот огранок на Академијата на науките на СССР и универзитетот започнале во декември 1936 година, почнувајќи со апсењето на Рухула Ахундов. До јануари 1937 година, неколку азербејџански научници, вклучувајќи ги Ханафи Зејнали, Вали Кулуфлу и Бекир Чобанзаде, биле уапсени. Бекир Чобанзаде бил уапсен во санаториум во Кисловодск и пренесен во Баку во специјален конвој. Ноќта на 18 март бил приведен и историчарот Газиз Губајдулин. По апсењето, Мир Џафар Багиров објавил критички напис за него во весниците „Бакински рабочи“ и „Комунист“. За време на пленумот на Централниот комитет на Азербејџанска ССР на 19–20 март, Мир Џафар Багиров се обратил на националистичката работа предводена од Рухула Ахундов на културниот фронт. Тој изјавил дека професорите Бекир Чобанзаде и Газиз Губаидулин биле водечки претставници на пантуркизмот во Азербејџан. Калид Саид Хоџаев бил уапсен ноќта на 4 јуни.

Критичарот и литературен критичар Ханафи Зејнали бил близок пријател на Рухула Ахундов. Пред апсењето, работел како истражувач и секретар на Институтот за јазик и литература на азербејџанскиот огранок на Академијата на науките на СССР. Туркологот Вели Кулуфлу, кој бил заменик на Рухула Ахундов, а исто така го водел и одделот за историја во азербејџанскиот огранок на Академијата на науките на СССР, бил уште една клучна фигура. Ориенталистот Бекир Чобанзаде бил кримски Татар. Во 1920-тите служел како член на Централниот извршен комитет на Крим и бил еден од водачите на кримската татарска партија „Национална фракција“. Во 1925 година, тој се преселил во Баку и, до почетокот на 1937 година, бил професор на Државниот универзитет во Баку и работел за азербејџанскиот огранок на Академијата на науките на СССР. Професорот Газиз Губаидулин, првиот татарски историчар, бил познат по неговите фундаментални студии за историјата на турските народи. Калид Саид Хоџаев, узбекистански турколог, работел како истражувач во одделот за историја на Азербејџанскиот огранок на Академијата на науките на СССР.

• 
  Ханафи Зејнали (1896–1937)
• 
  Вали Кулуфлу
• 
  Баќир Чобанзаде
• 
  Газиз Губајдулин
• 
  Калид Саид Коџајев
• 
  Александр Букшпан
• 
  Бала беј Хасанбејов
• 
  Алирза Атајев
• 
  Зинет Закиров

За време на истрагата, Беќир Чобанзаде сведочел за постоењето на пантурски „обединет центар“, кој наводно бил основан во 1934 година Центарот бил предводен од Турар Рискулов, заменик-претседател на Советот на народни комесари на РСФСР. Меѓу другите членови бил и Санјар Асфендијаров, професор и поранешен директор на Московскиот институт за ориентални студии; Алијев, претседател на Извршниот комитет на покраината Карачај-Черкесија; Дагестанскиот интелектуалец А. Тахо-Годи; Газиз Губаидулин; и самиот Беќир Чобанзаде. Чобанзаде признал дека лично не ги познавал повеќето поединци кои ги именувал, но некои од нив ги запознал пред неколку години. Во јули тој сведочел за водечкиот турколог академик Александар Самоилович, кој потоа бил уапсен. Ова сведочење придонело да се формира судски спор за голема „синдикална, контрареволуционерна, бунтовничка, пантурска“ организација.

Газиз Губаидулин станал наводно „еден од главните идеолози на пантуркизмот во СССР“. Тој бил обвинет за „вршење штетни дела на производствени локации во Азербејџан“ и шпионажа, наводно за турско, јапонско и германско разузнавање. Беќир Чобанзаде бил обвинет според членовите 60, 63, 70 и 73 од Кривичниот законик на Азербејџанската ССР. Иако Калид Саид Хоџаев не бил именуван меѓу водачите на организацијата, тој бил обвинет дека е член на организацијата и истовремено „стар турски разузнавач“.

Тројката која пристигна во Баку ја сочинувале адвокатот на воениот корпус Иван Осипович (претседател), адвокатот на воената бригада Зирјанов и Жигурадан, заедно со секретарот, прворангиран воен адвокат Костјушка. Тие биле придружувани од претседателот на обвинителството на СССР, адвокатот на воениот корпус Р.С. Розовски. Бекир Чобанзаде, Газиз Губајдулин, Ханафи Зејнали, Хусејнали Биландарли, Тихомиров (ректор на Институтот за историја на партијата и декан на Факултетот за историја на АСУ), Букшпан, Калид Саид Хоцаев, Абдулазиз Саламзаде, и Балабеј Хасанбајов присуствуваа на судската постапка од 11-13 октомври. Истакнати научници и партиски лидери како Мирза Давуд Хусејнов и Мамед Јуварлински биле осудени на смрт. Оние кои биле осудени на смрт за време на оваа постапка биле погубени на 13 октомври 1937 година, последниот ден од судењето.

Други научници

Писателите Салман Мумтаз и Али Назем, кои биле уапсени во 1937 година.

 

Книжевните експерти Салман Мумтаз, писател, и Али Назем, истражувач во Институтот за јазик и литература на азербејџанскиот огранок на Академијата на науките на СССР, биле осудени на 10 години затвор. Салман Мумтаз бил погубен во затворот Орловски во 1941 година. Според некои извештаи, во истата година починал и Али Назем. Меѓутоа, друг извор кажува дека тој бил погубен во 1941 година

Микаил Рафили, азербејџански поет и историчар, бил обвинет за „промовирање контрареволуционерни пантуркистички идеи во литературата, спротивставување на азербејџанското национално творештво и поддршка на западните трендови“ и исклучен од Унијата на писатели. Рафили, исто така, бил обвинет дека е член на „Обединет центар“ основан во 1934 година. Меѓутоа, подоцна бил ослободен во 1939 година.

Кон крајот на 1937 година, Аласгар Алакбаров, првиот азербејџански етнографски археолог и основач на науката за археологија и етнографија во Азербејџан, исто така бил уапсен. Работел како раководител на одделот за археологија на Државниот истражувачки институт на Азербејџан и раководител на Одделот за историја на материјалната култура на Институтот за историја, археологија и етнографија на азербејџанскиот огранок на Академијата на науките на СССР. Иван Мешчанинов за Алакбаров напишал дека тој е „несомнено еден од најдобрите познавачи на земјата“. Аласгар Алакбаров починал во затвор во 1938 година.

Бил уапсен и Гулам Багиров, лингвист и заменик директор за научни прашања на Институтот за јазик и литература на азербејџанскиот огранок на Академијата на науките на СССР. Тој бил осуден на осум години во поправен работен логор. Агамир Мамедов, научен вработен во азербејџанскиот огранок на Академијата на науките на СССР и директор на библиотеката на Државниот универзитет во Азербејџан, бил обвинет за „контрареволуционерна активност, пантуркизам и троцкизам“ и погубен во 1938 година

 

Идрис Хасанов и Гулам Багиров, кои биле уапсени пролетта 1938 година.

На репресија бил подложен и Идрис Хасанов, кандидат за филолошки науки и лингвист. Работел како професор на Азербејџанскиот педагошки институт и азербејџанскиот огранок на Академијата на науките на СССР. Во есента 1937 година, Хасанов ја презел улогата на директор на Институтот за историја, јазик и литература на азербејџанскиот огранок на Академијата на науките на СССР.

Апсењето на Идрис Хасанов било поттикнато од изјавите на Беќир Чобанзаде, Вели Кулуфлу и Абдула Шарифов, шеф на одделот во Педагошкиот институт на Азербејџан, како и писмо напишано од неговото работно место. Како одговор на барањето за Идрис Хасанов испратено до азербејџанскиот огранок на Академијата на науките на СССР, директорот на Институтот за историја, јазик и литература, Алексеј Климов, и новиот директор на катедрата за јазици Гулиев, изјавиле дека:

На вашето прашање за поранешниот заменик директор на Институтот, Идрис Хасанов, одговараме на следниот начин: Идрис Хасанов долго време врши пантуркистичка пропаганда и штетна работа во областа на азербејџанската лингвистика. Тој почна да ја шири својата пантуркистичка пропаганда уште во неговото прво дело „Изведување на именките без атрибутивни наставки во дијалектот на населението Гања“, објавено во 1926 година. Сите негови размислувања и мислења се продолжение на тавата -Турско-мусаватистички идеи за турскиот јазик, кој е наследник на „унифицираните антички турски јазици“. Хасанов, кој е посветен на пантуркистичката идеја, рече дека има намера да ги примени османлиските форми во граматиката на азербејџанскиот јазик. Освен тоа, на азербејџански јазик руските и меѓународните зборови ги нарече варварство и „туѓи“ зборови. Цитирајќи го текстот на „писмото на азербејџанските работници до Сталин“, Хасанов забележува дека „азербејџанскиот јазик бил речиси избркан од азербејџанските училишта“. Јазикот не може да се смета за грубо искривување. Ова е контрареволуционерен бунт и клевета! Додека се развиваше правописот на азербејџанскиот јазик, Хасанов, заедно со другите предавници, се обиде да го наполни нашиот јазик со арапски, персиски и отомански зборови, а со тоа ја промовираше културата на Западот и капиталистичките земји. Тој, исто така, работеше од позиција на поразен во обуката на наставниците за Азербејџански државен педагошки универзитет"

На 2 јуни 1939 година, Идрис Хасанов бил осуден на осум години во поправен работен логор поради неговата вмешаност во антисоветска организација. И покрај тоа што доживеал срцев удар, тој успеал да преживее. По завршувањето на казната на 3 април 1946 година, тој се вратил во Гања и ја продолжил својата кариера како учител. Меѓутоа, според тајните инструкции потпишани од Берија во 1948 година, преживеаните како него биле повторно уапсени, осудени и трајно прогонети. Како резултат на тоа, на 21 декември 1949 година, тој повторно бил приведен како „опасен елемент“ врз основа на обвиненијата од 1939 година и бил доживотно прогонет во регионот Краснојарск. На 3 ноември 1950 година се самоубил фрлајќи се во морето.

Лингвистот Гулам Багиров се соочил со судбина слична на онаа на Идрис Хасанов. Од 1933 до 1935 година работел како раководител на јазичниот оддел во азербејџанскиот огранок на Академијата на науките на СССР, а подоцна станал заменик-директор за научни прашања на Институтот за јазик и литература од истата гранка. За време на неговиот мандат како заменик, директор бил Артур Зифелд-Симујаги. Багиров го делел одделението со Беќир Чобанзаде кога вториот бил уапсен во Кисловодск. По враќањето во Азербејџан, Багиров бил разрешен од институтот и исклучен од партиските редови. Уапсен е на 4 април 1938 година. За време на неговата истрага, тој сведочел дека Вали Кулуфлу го вклучил во контрареволуционерни активности во 1936 година, иако Вали Кулуфлу не го вмешал во ниту една изјава.

Во 1939 година, Гулам Багиров бил осуден на осум години во поправен работен логор, но успеал да преживее во Колима. Тој се вратил во Азербејџан во 1947 година, но не му било дозволено да живее во Баку. Следствено, тој бил принуден да работи како секретар во здравствениот оддел во регионот Лачин од 1947 до 1948 година. Слично на Идрис Хасанов, тој се соочил со обновени обвинувања засновани на стари обвиненија за време на вториот бран на повоена репресија. Како резултат на тоа, тој бил прогонет доживотно во Жамбилската област во Казахстан во 1949 година. Таму работел како наставник по руски јазик и литература во локалните училишта. Во 1956 година, тој бил ослободен и му било дозволено да се врати во Баку.

Уметници

Кадија Гајбова во 1910-тите

Сергеј Паниев за време на истрагата.

На 17 март 1938 година, азербејџанската пијанистка Кадија Гајбова, основач на Источниот конзерваториум во Баку била обвинета дека е член на контрареволуционерна организација и била уапсена. Нејзиниот сопруг Рашид Гајбов бил уапсен покрај неа како „непријател на народот“. Причината за апсењето на Кадија Гајбова биле изјавите на Фараџзаде под тортура. За време на Азербејџанската Демократска Република (АДР) и советската влада, странски гости, турски офицери и поединци како Дадаш Буњадзаде и Копрулузаде се собирале на музички вечери во нејзината куќа. Во 1937 година, овие музички вечери станале политички значајни. Дополнително, братот на првиот сопруг на Гајбова работел како секретар во претставништвото на владата на АДР во Истанбул. Гајбова била осудена на смрт и погубена во октомври 1938 година. Таа била постхумно ослободена од обвиненијата во 1957 година. Сергеј Георгиевич Паниев, шеф на музичкиот оддел во Рускиот работнички театар во Баку, бил меѓу уметниците кои биле репресирани. Паниев бил уапсен и обвинет за контрареволуционерни активности поради анегдотите и шегите што ги кажувал за Сталин. Во извештајот од истрагата за неговото апсење било забележано дека Паниев постојано изразувал антисоветски и антиреволуционерни идеи. Во 1936 година, наводно, му дал пари на шанкер во трпезаријата на хотелот „Нова Европа“ и рекол „Оди убиј го Сталин“. Во извештајот се споменува и дека контрареволуционерните дејствија на Паниев влијаеле врз другите актери во театарот. Неколку дена пред апсењето, Паниев бил исклучен од Сојузот на композиторите на Азербејџан и отпуштен од работата во театарот. Последователно, тој бил осуден на шест години затвор и бил ослободен дури во 1989 година.

Глумците исто така биле подложени на репресија. На пример, во 1937 година, Улви Раџаб бил уапсен како „непријател на народот“ и погубен.

Абас Мирза Шарифзаде играјќи го Хамлет, 1926 година

Во декември 1937 година, Абас Мирза Шарифзаде, глумец на Азербејџанскиот драмски театар и главен директор на театарот за опера и балет, бил уапсен. Од неговиот дом му биле конфискувани белешки напишани со арапска азбука. Официјални лица од НКВД веруваат дека овие белешки се доказ за врските на глумецот со иранското разузнавање. Следствено, Шарифзаде бил вмешан во случај бр.22134, и обвинет за шпионирање во корист на Иран. Како доказ, било забележано дека Шарифзаде го посетил иранскиот конзулат неколку пати додека бил во Ганџа во 1932 година. Меѓутоа, овие посети всушност биле пријателски средби организирани од иранскиот конзул, кој бил љубител на азербејџанскиот театар и уживал во друштво на глумци. Освен политичките активности на неговиот брат Гулам Мирза Шарифзаде, друга значајна причина за апсењето на Шарифзаде биле неговите сопствени постапки. Гулам бил вработен во владата за време на АДР и заминал во егзил во Иран по советската окупација. Шарифзаде се соочил со обвинувања за промовирање на делата на потиснатите поети Хусеин Џавид и Микаил Мушфиг. Сепак, истрагата открила дека апсењето на Шарифзаде првенствено се должела на неговите блиски врски со Хусеин Џавид и Улви Раџаб, кои биле обвинети за буржоаски национализам. Шарифзаде имал блиски врски и со Рухула Ахундов, водачот на тајната контрареволуционерна организација. Во октомври 1938 година, Азербејџанската НКВД го осудила Абас Мирза Шарифзаде на смрт за шпионажа. Потоа, во ноември 1938 година, Шарифзадех бил погубен во подрумот на НКВД.

Памфилија Танаилиди, глумица од Азербејџанскиот драмски театар, била уапсена под обвинение за шпионирање за Иран и пропагирање на антисоветска пропаганда. Таа била на турнеја во Иран, а нејзините пофалби за иранските цигари, заедно со средбата со стар познаник, кој бил ирански државјанин, биле искористени како доказ против неа. Говхар Газијева, поранешна глумица на театарот во Баку, која го посетила Иран, му подарила ирански цигари на Танаилиди. Откако ги пробала, Танаилиди забележала дека „нашите цигари се ѓубре“ во споредба со иранските. Истрагата за нејзината средба со Газијева била протолкувана како шпионажа. Понатаму, таа се дружела со Ахмет Тринич, кој бил означен како „непријател на народот“. Во судењето кое траело само 15 минути, Танаилиди била осудена на егзекуција со пукање. Казната била извршена во октомври 1938 година. Во текот на целата искушение, таа останала на својата невиност. Дури во 1957 година таа била постхумно ослободена.

Заклучок од Големата чистка

Репресиите биле првенствено извршени до ноември 1938 година. Според одлуката за антисоветски елементи донесена од Политичкото биро на Централниот комитет на КПСС на 31 јануари 1938 година, 2000 лица во Азербејџанска ССР биле осудени на најстрога казна. Во 1938 година биле испитани над 10.000 случаи. Биле изречени пресуди и за политички и за кривични дела, вклучувајќи антисоветска пропаганда, терористички заговор, шпионажа и саботажа. Тројките од НКВД ги разгледале случаите на 7.241 лица, од кои 5.061 обвинети за политички криминал и 2.180 за кривични дела. Вкупно 1.180 лица биле осудени на егзекуција само поради антисоветска пропаганда. Покрај тоа, казни биле изречени и на мобилните седници на воените одбори, воените трибунали и редовните судски седници.

Одговорот на писмото на Сталин, од 17 јануари 1938 година, упатено до Николај Еќжов во врска со интензивирањето на надзорот врз минатите членови на Социјалистичката револуционерна партија, бил брз. Поточно, Сталин напишал:

„

За вашите цитати, членовите на Социјалистичката револуционерна партија имаа значително присуство во Саратов, Тамбов, Украина, Ташкент и низ Централна Азија, вклучувајќи го и Баку. Тие продолжуваат да работат во електраните во Баку, предизвикувајќи штета на нафтената индустрија. Масовни апсења се случија во електраните во Баку, а најголем број се случија во централата „Црвена ѕвезда“.

“

Во 1939-1940 година, судбината на мнозинството од уапсените била одредена со одлука донесена на посебен состанок на НКВД. Наместо на егзекуција, тие често биле осудувани на неопределен затвор. За жал, повеќето од уапсените не го доживеале периодот на рехабилитација од 1954 до 1956 година .

Број на жртви

Точниот број на жртви од Големата чистка во Азербејџан останува неизвесен, додека различни извори наведуваат различни бројки.

Големата Руска Енциклопедија наведува дека во Азербејџан за време на репресиите загинале околу 70.000 луѓе. Полскиот историчар Тадеуш Свјеточовски, исто така, проценува дека приближно 70.000 Азери загинале до 1940 година како резултат на чистките извршени од Багиров. Други извори сугерираат дека помеѓу 80.000 и 100.000 луѓе биле жртви на масовни репресии во Азербејџан во истиот период. Абдурахман Авторканов го навел бројот на жртви на репресија во Азербејџан во 1937-1938 година на околу 120.000. Ариф Јунусов, исто така, забележил дека за време на Големата чистка загинале 120.000 луѓе, а особено истакнал дека 120.000 е голема бројка за население од 3,2 милиони.

Сепак, според статистичките податоци обезбедени од Мозохин, кои се засноваат на статистика од Централниот архив на ФСБ на Русија и тајни записи, како и генерализирани извештаи од државните безбедносни агенции, бројот на апсења под државна безбедност во 1937-1938 година не надминувал 30.000. Поточно, во 1937 година во Азербејџанска ССР имало 10.671 апсења, а во 1938 година имало 15.678.

Улога на денунцијацијата

Денунцијацијата била распространета во Азербејџан. Еден ерменски работник поднел жалба до Централниот комитет против секретарот на окружниот комитет и раководителот на организационото одделение на индустрискиот округ во Баку. Тој ги обвинил дека се голчомаги и ерменски националисти, тврдејќи дека ги попречувале младите да се приклучат на партијата. Подоцна се покажало дека обвинетиот претходно го одбил барањето на доушникот да се приклучи на партијата.

Значителен број поплаки за членовите на партијата биле поднесени до Комитетот на Баку и Централниот комитет на Азербејџанската комунистичка партија, меѓу другите партиски организации. Како што напишал весникот „Бакински рабочи“, во јануари 1938 година, Рајкомот собрал дури 600 такви жалби.

Само во 1937 година, секретарот на селскиот совет во областа Астара осудил 146 луѓе како непријатели на народот. Лицето со презиме Мехдијев упатило обвиненија против секретарот на партискиот комитет на областа Ланкаран, неколку судии на Врховниот суд и секретарот на Централниот комитет, Мир Џафар Багиров, тврдејќи дека биле во контакт со непријателите на народот. Службеникот кој го примил и прегледал писмото на Мехдиев наредил апсење на обвинетиот без да изврши никаква проверка на обвиненијата. Во текот на летните и есенските месеци на 1937 година, 41 лице биле уапсени во селото Шамахи во Ленинабад во врска со еден случај. Ова било поттикнато од информациите дадени од двајца доверливи оперативци на НКВД. Тие дејствувале по инструкции на Шабанбејов, началник на окружниот оддел на НКВД. Шабанбејов, пак, постапувал по наредба на Народниот комесар за внатрешни работи, Сумбатов-Топуридзе, да организира значаен настан.

Денунцијачите повремено се наоѓале и приведени. Хади Азизов, партиски пропагандист на пристаништето во Баку, го критикувал Хасан Рахманов, шеф на политичкиот оддел на Одделот за бродски сообраќај на Каспиското Море, за време на неговиот говор на партиската конференција на Раонот Ворошилов. Тој исто така упатил политички обвинувања против Атанес Акопов, вториот секретар на Централниот комитет на Азербејџанска ССР и Хусеин Рахманов, претседател на Централниот комитет на Азербејџанска ССР. Мир Џафар Багиров ги бранел Хусеин Рахманов и Аванес Акопов и им наложил на партиските органи да го разгледаат однесувањето на Азизов. Азизов потоа бил исклучен од партијата и обвинет за контрареволуционерна активност, што довело до негово апсење во август 1937 година. Меѓутоа, подоцна биле уапсени и Акопов и браќата Рахманов.

Некои поединци успеале да ја преживеат Големата чистка и покрај тоа што се соочиле со обвинувања. На пример, во 1937 година, Сулејман Рахимов, секретарот на партискиот комитет, поднел известување за Имам Мустафаев, кој подоцна станал водач на Азербејџанска ССР, до инспекциската комисија на Азербејџанскиот земјоделски институт. Во известувањето се наведува дека „Мустафаев станал член на одредена контрареволуционерна организација на учители во 1928 година“. Сепак, последователните инспекции откриле дека ова тврдење било неосновано.

Репресии врз етничките малцинства и странци

Германци

Евалд Бепл, шеф на претставништвото на Конкордија Баку

Во средината на 1930-тите, акциите против кулаците во германските населби во Азербејџан ескалирале. Според одлуката на Централниот комитет на Азербејџанската комунистичка партија на 20 ноември 1934 година, од Германците се барало целосно да ги прекинат врските со странските, буржоаско-фашистички организации, да престанат да добиваат пари и пакети од странство. Дополнително, од нив било побарано да предложат мерки до регионалните партиски и советски организации за елиминација на антисоветските и странските непријателски елементи во колхозите населени со Германци. Директивата, исто така, ја признала административната депортација на 87 германски семејства кои се сметале за непоправливи антисоветски елементи, поранешни сопственици на големи капиталистички фарми и Германци кои побегнале од други германски региони на СССР.

Како што масовната репресија и апсењата ескалирала во втората половина на 1930-тите, сериозноста на репресијата против Германците се зголемила. Само во 1935 година, 381 Германец во Азербејџанска ССР биле подложени на репресија. Мнозинството од овие лица биле Германци кои биле или суспендирани или уапсени во врска со случајот Конкордија, случај кој вклучува земјоделско здружение основано во Јеленендорф.

Со избувнувањето на Големата патриотска војна во 1941 година, сите Германци кои живееле во рамките на СССР, вклучително и оние во Азербејџанска ССР, биле насилно депортирани во оддалечените региони на СССР. Ова се должело на перцепцијата на советската влада за германското население во земјата како „петта колона“. Депортацијата била извршена за да се елиминираат „саботери и шпиони кои соработуваа со германските фашисти“. Според пописот спроведен на 17 јануари 1939 година, во Азербејџанска ССР живееле 23.133 Германци. На 8 октомври 1941 година, Државниот комитет за одбрана донел Резолуција бр. 744 во врска со „преселувањето на Германците од териториите на Грузија, Азербејџан и Ерменска ССР“. Во резолуцијата било наведено дека 22.741 германски жители треба да бидат префрлени од Азербејџанска ССР. Сите акции поврзани со преселувањето на Германците требало да бидат завршени помеѓу 15 и 30 октомври 1941 година. На 11 октомври истата година, Народниот комесар за внатрешни работи на СССР издал наредба бр. 001487 „Мерки поврзани со преселувањето на Германците од териториите на Грузија, Азербејџан и Ерменската ССР“, кои дале детални упатства за преселување.

На 18 октомври, германското население на Азербејџан беше превезено до железничката станица со камиони. Оттаму, тие беа групирани и сместени во возови, стигнувајќи до Баку до 25 октомври. Тие потоа отпатувале со брод до пристаништето Красноводск, каде повторно биле качени во возови и испратени во Казахстан. И покрај тоа што беа обезбедени со два оброка дневно и по две медицински сестри и лекар на секој ешалон, суровите услови, недостигот на храна и лекови и студеното време доведоа до тоа многу депортирани Германци, првенствено постари лица и деца, да се разболат и да умрат во текот на патувањето.

Иранци

Писмото на Сталин, од 17 јануари 1938 година, до Ежов, Народниот комесар за внатрешни работи, го содржи следниот извадок:

„

Кои мерки се спроведени како одговор на идентификацијата и апсењето на Иранците во Баку и Азербејџан?

“

Два дена подоцна, на 19 јануари, Политбирото донело посебно решение. Одлуката гласи:

„

Азербејџански КЗК и Централниот комитет треба да бидат известени дека граѓаните кои живеат долж иранската граница мора веднаш да бидат информирани дека доколку се идентификуваат како ирански државјани, од нив се бара да добијат советско државјанство во рок од десет дена. Сите Иранци кои станале советски државјани треба да бидат преместени во Казахстан во времетраење од еден месец. Сепак, оние кои одбиваат и сакаат да го задржат своето иранско државјанство треба веднаш да бидат префрлени во Иран. Доколку ја одбијат оваа опција, треба да бидат уапсени.

“

Останати

На 29 мај 1949 година, била донесена одлука за време на специјални состаноци на Советот на министри на Советскиот Сојуз. Оваа одлука се однесувала на преселување на државјани на Грција, Иран и Турција, како и на лица без државјанство, како и на лица кои претходно биле државјани на овие земји, но подоцна добиле советско државјанство во оддалечените региони на земјата и се населиле во специјално изградени населби. Како резултат на оваа одлука, 37.000 Грци и Асирци биле депортирани во Сибир и Казахстан, од кои 10.000 биле државјани на СССР. Асирците кои живееле во азербејџанските градови Агстафа, Канлар и Шамкир биле протерани во Томската област.

На 27, 29-30 јуни 1949 година, четири ешалони со вкупно 4.663 луѓе биле пренесени во затворот во Томск. Последниот воз тргнал од Гања во 1949 година, носејќи 1.705 луѓе во Томск, вклучувајќи 200 деца на возраст под три години.

Мачење

За време на репресиите, поединци биле апсени масовно и подложени на тешки тепања, без оглед на нивниот идентитет. Ова било направено за да ги принудат да дадат лажни признанија и да ја признаат вината. Мачењето, всушност, било легализирано. Телеграма од Сталин до локалните партиски организации го потврдува ова:

„

Централниот комитет објави дека дозволата за употреба на физичка принуда во рамките на Советскиот Сојуз била дадена од Централниот комитет во 1937 година. Централниот комитет верува дека методот на физичка принуда против јавните непријатели кои остануваат пркосни во нивната борба треба да се смета како сосема правилен и соодветен метод.

“

Биле собрани значителни информации за раширените тепања и бруталности во азербејџанските затвори. Шнајдер, поранешен вработен во азербејџанската НКВД, во своето сведочење забележал дека:

„

Багиров лично им наложил на вработените во НКВД да употребат физичка сила врз сите приведени. Сум слушнал дека Багиров дава такви инструкции двапати за време на состаноците на Тројката. Истовремено, Багиров побара осудените, кои беа осудени на егзекуција од тријадите, да бидат подложени на тепање и принудени да даваат изјави против други. Стоејќи до мене, Багиров нареди затворениците осудени на егзекуција да бидат тепани до тој степен што нема да можат да одат, спречувајќи ги да стигнат до местото каде што ќе бидат егзекутирани.

“

Јувелијан Сумбатов-Топуридзе

Друг вработен во НКВД, Павел Кентов, за време на неговото испрашување забележал дека:

„

Багиров често забележувал: „Значи тие биле помалку тепани“, кога затворениците ги повлекувале своите претходни изјави со образложение дека биле тепани или кога воопшто одбивале да сведочат.

“

Според Рибак, поранешниот шеф на Секретаријатот на Азербејџанска ССР на НКВД, Багиров, заедно со комесари на НКВД Јувелијан Сумбатов-Топуридзе и шефот на Тајниот политички оддел Цинман, учествувале во сослушувањата на Хусејн Рахманов, поранешен водач на Азербејџанска ССР и Сафа и Гинди, секретари на Комитетот на Партијата во Баку. Рибак рекол:

„

За време на таквите испрашувања, обично од собата извираа врисоци. Последователно, приведените честопати не можеле сами да ја напуштат просторијата и морале физички да бидат изведени.

“

Поранешните Чекисти дале опширни информации за тепањето на затворениците. Според сведочењето на Тагиев, управник на затворот во Баку:

„

Затворениците често биле подложени на тепање пред нивните егзекуции. Овие тепања вообичаено се случувале во одредени области каде што затворениците чекале транспорт до нивните места за егзекуција

“

Поранешниот оперативец Агавалов изјавил:

„

Уапсените лица биле подложени на масовно тепање. Испитувањата и тепањата обично се случувале ноќе. Специјални гумени палки биле користени за претепување на приведените. Сумбатов, особено, испрашуваше бројни приведени. Според дискусиите меѓу работниците, тој бил познат по тоа што им нанесувал особено брутално тепање на уапсените лица.

“

Офицерот на НКВД, Гаврилов, кој водел истраги заедно со Багиров за време на репресиите, се присетил на она што се случило за време на сослушувањето на Ајна Султанова на следниов начин:

„

Ја внесоа во собата и ја соблекоа. Четворица „храбри“ ги зазедоа своите позиции во аглите на собата, секој држејќи влажен, извиткан чаршаф. Багиров го иницираше распитот, а таа одговараше. Казнената акција била преземена кога нејзините одговори не го задоволиле „постариот истражител“. На сигналот на Багиров, еден од „храбрите“ што стоеше во аголот ја удри Ајна со цврстото извртено, тешко и влажно ќебе. Не можејќи да го издржи ударот, таа се тетерави во друг агол, каде што доби втор удар. Така како топка беше фрлена од агол во агол. Истрагата спроведена со Багиров и учеството на Гаврилов беше мачна за Султанова. Била толку жестоко претепана што за малку ќе го изгубила разумот. Таа се фрли на ѕидовите, стана, падна на колена, ги креваше рацете и постојано го извикуваше името на Сталин.

“

Оваа тортура применета на Ајна Султанова била наречена „најди го петтиот агол“.

Во писмото напишано од генералниот обвинител на СССР, Роман Руденко, до Президиумот на Централниот комитет:

„

Во текот на 1937-1938 година, Багиров ги насочуваше чекистите, вработувајќи ги да фабрикуваат криминални случаи, да ги елиминираат непожелните и чесни партиско-советски кадри и да ги тепаат уапсените.

“

Роднини на обвинетите

Сопругата на Ахмад Џавад, Шукрија Џавад, и сопругата на Микаил Мушфиг, Дилбар Ахунџаде, кои биле уапсени како „членови на семејството предавници на земјата“.

Од репресиите не биле поштедени ниту роднините на осудените. На 16 март 1937 година, Расул Расулзаде, син на Махамед Амин Расулзаде бил осуден на смрт. Бројни блиски роднини на Газанфар Мусабајов, државник на Советски Азербејџан, исто така станаале жртви на репресиите. Неговата сестра Ајна и нејзиниот сопруг Хамид Султанов биле егзекутирани. Неговиот брат Музафар Мусабајов, заедно со другите роднини - браќата Мамадали и Јусиф Ефендијев, нивниот татко Агаси Ефендијев и братот на Агаси Мамед Хасан - биле уапсени.

Сопругата на Микаил Мушфиг исто така не можела да избегне затворска казна. Меѓутоа, таа се разболела додека била во затвор и потоа била примена во психијатриска болница. Рабига Губајдулина, сопругата на Газиз Губајдулин, била депортирана во работен логор на пет години Сопругата на Беќир Чобанзаде, Ругија Абдулина, актерка во оперскиот театар во Баку, била осудена на осум години во работен логор.

Ситара Гарајева, сопруга на Асад Гарајева, која служела како претседател на неколку комитети за итни случаи, била осудена на работен логор каде што починала. Една од нивните ќерки била исклучена од партијата. Дилруба, сопругата на Султан Султанов (брат на Хосров бег Султанов), била депортирана во Казахстан заедно со нејзините три сина и една ќерка. Вреди да се напомене дека Дилруба и Султан бег се развеле уште во 1922 година.

Семејството на Хасан Рахманов, кој служел како комесар за народна култура на Азербејџанска ССР и прв секретар на Покраинскиот комитет Нахчиван на Комунистичката партија на Азербејџан, првично било депортирано во рудникот Синташ сместен во Алтајски Крај, а подоцна во Семипалатинск. Вкупно 17 членови на семејството Рахманов биле подложени на репресија. Меѓу депортираните била и неговата 8-годишна ќерка, Аза Рахманова, која подоцна ќе стане професор.

Децата на Тејмур Салахов, кој служл како прв секретар на Партискиот комитет Лачин на Азербејџанска ССР и бил уапсен и егзекутиран во 1937 година, исто така биле стигматизирани како „деца на непријателите на народот". Неговиот син, Тахир Салахов, не можел да добие прием во Институтот Репин во Петербург, и покрај неговото академско искуство, поради неговиот статус како син на „непријател на народот".

Репресија и религија

Уништување на џамијата Биби-Хејбат

Нападот врз религијата, особено исламот во Азербејџан, кој е тесно поврзан со настаните во Турција, започнал уште порано. Во 1923 година, владата иницирала кампањи за забрана оддавањежалост за Мухарам и други ритуали на жалост, а во 1924 година било основано „ Безбожното“ општество. Голем напад против исламот започнал во 1929 година. Во 1917 година, на територијата на Азербејџан имало 3.000 џамии, но до 1927 година останале само 1.700, а 120 од овие џамии се наоѓале во и околу Баку. Официјалната борба против религијата започнала на крајот на 1928 година. Во декември истата година, Централниот комитет на Комунистичката партија на Азербејџан претворила многу џамии, цркви и синагоги во клубови за образовни цели.

Уништување на катедралата Александар Невски

За време на репресиите, властите започнале да затвораат џамии во голем обем, наводно како одговор на барањето на јавноста. Различни партии ги обвиниле официјалните лица дека присуствуваат на петочната молитва, па дури и служат како мули во џамиите. Во екот на репресијата, дури и обвинението за „недоволна мотивација за борба против религијата“ можело да резултира со затвор. Сите, освен две од преживеаните џамии во Баку биле затворени за време на владеењето на Сталин.

Во согласност со наредбите од Москва, 400 џамии во Азербејџан биле или затворени или пренаменети како клубови само во 1929 година. До 1933 година, во републиката останале само 17 џамии. Антирелигиозните кампањи биле привремено прекинати поради незадоволство на јавноста, но од 1937 година, „борбата против верските остатоци“ и теророт се интензивирале. Во текот на 1937-1938 година, заедно со репресираните интелектуалци, образованото свештенство сочинувало значително мнозинство од прогонетите. Во текот на 1930-тите, значајни религиозни структури како што се џамијата Биби-Хејбат, катедралата Свети Тадеј и Вартоломеј, катедралата Александар Невски, и Црквата на безгрешното зачнување биле срушени.

Од средината на 1930-тите, поединците кои биле жртви на репресија честопати биле обвинувани за панисламизам и за служење на странски сили. Владата ги сметала свештениците како помала закана, главно поради нивното заплашување и последователно етикетирање како „информатори на КГБ“. Ова довело до пад на бројот на верниците присутни во неколкуте преостанати џамии.

Исламот претрпел значителни тешкотии поради репресиите. Јавното придржување кон исламските ритуали станало реткост. Предавањето на основните знаења за исламот на помладата генерација претставувало голем ризик. Во овој период, практиката на такија, која дозволувала прикривање на верата и отпадништво под принуда или притисок, станала широко распространета. Многу жители на Азербејџан се согласиле и се приклучиле на организацијата „Безбожни“, што довело до зголемување на членството од 3.000 на 71.000 во рок од една година.

Како резултат на тоа, значителен број на секти и тарикати, како што се Накшбандиите, Али-илахиите и бахаистите, речиси исчезнале. Традиционалниот ислам станал еден од ретките кои успеале да опстојат.

Наводи

Литература

• Ismayilov, Eldar (2015). История "Большого террора" в Азербайджане (руски). Moscow. ISBN 978-5-8243-1943-9.
• Baberowski, Jörg (2010). Враг есть везде. Сталинизм на Кавказе (руски). Moscow: ROSSPEN. ISBN 978-5-8243-1435-9.
• Ashnin, Feodor; Alpatov, Vladimir; Nasilov, Dmitrij (2002). Репрессированная тюркология (руски). Moscow: Восточная лит-ра. ISBN 978-5-02-018338-4.
• Swietochowski, Tadeusz (2001). Русское правление, модернизаторские элиты и становление национальной идентичности в Азербайджане. Летний сад.
• Khalilov (1966). „Памяти Алескера Казым оглы Алекперова“. Советская археология (3): 123.
• Ashnin, Feodor; Alpatov, Vladimir (1998). „Дело профессора Б. В. Чобан-заде“ (PDF). Восток (5).
• Zeynalova, Sudaba (2008). Немцы на Кавказе. Мутарджим. ISBN 978-9952-28-010-4. Архивирано од изворникот 2023-10-06.
• Khlevniuk, Oleg (1996). Политбюро. Механизмы политической власти в 30-е годы. Moscow: ROSSPEN.

Надворешни врски

• Qırmızı Terror və ya Mir Cəfər Bağırov 1-ci və 2-ci hissə на YouTube
• Qırmızı Terror və ya Mir Cəfər Bağırov 3-cü və 4-cü hissə на YouTube