Споменик на благодарноста кон Франција

Споменик на благодарноста кон Франција (српски: Споменик захвалности Француској) ― споменик во белградскиот парк Калемегдан кој бил службено откриен на 11 ноември 1930 година, на 12-годишнината од крајот на Првата светска војна, во присуство на кралот Александар и кралицата Марија, кралската влада, делегацијата на француската влада, српски воени ветерани, угледни граѓани, здруженија, училишта и голема толпа луѓе.

Споменикот во 2007 година.

Бил забележан како еден од првите „јавни споменици на една национална територија, каде перцепцијата на друга (држава) е прикажана во позитивно светло“. За споменик на културата е прогласен во 1965 година, а за споменик на културата од големо значење во 1983 година.

Историја

Потекло

Во одлучувачките денови на Војната, по битките на српската војска, нејзиното опасно повлекување низ Албанија и речиси незамисливиот подвиг на пробивање на непријателските линии на Македонскиот фронт, бил создаден воен сојуз и пријателство меѓу двете земји. По војната, српските интелектуалци собрани околу Здружението на француските училишта алумни и Друштвото на пријатели на Франција започнале подигнување, во Белград или Париз, на споменик за Франција, како знак на благодарност за нејзината воена и образовна помош за време и по војната и пријателството изградено во деновите на најголемите искушенија.

По војната, Кралството Србија престанало да постои како такво, станувајќи дел од новосоздадената сложена држава, Кралството на Србите, Хрватите и Словенците, потоа Југославија, а Белград, како нејзин главен град, доживеал период на реконструкција и украсување. На 17 декември 1921 година, Советот на Град Белград донел одлука да биде подигнат споменик на благодарност и почест на француските војници кои ги загубиле животите бранејќи го Белград во 1915 година. Здружението на француските училишта алумни и Друштвото на пријатели на Франција ја започнале службената иницијатива во мај 1924 година. Во летото 1924 година бил создаден Комитетот за подигање споменик со кој претседавал Нико Миљаниќ, лекар, еден од основачите на Медицинскиот факултет на Универзитетот во Белград. Комитетот успеал да собере значителни средства во краток временски период.

Избор на местоположба

Собрани биле големи суми на пари бидејќи првичниот план бил споменикот да биде граден во Париз. Дозволата била побарана од парискиот општински совет, кој го одобрила поставувањето на споменикот благодарение на посредништвото на Емил Дар, француски амбасадор во Белград. По војната, Кралството Србија престанало да постои како такво, станувајќи дел од новосоздадената сложена држава, Кралството на Србите, Хрватите и Словенците, потоа како Југославија. Сепак, француската дипломатија претпочитала споменикот да биде гради во новоформираната држава, очекувајќи дека Југославија ќе стане главен експонент на француската политика во овој дел од Европа. Тогаш на Дар му било наредено да ја убеди српската страна да го изгради споменикот во Белград и бил успешен. Историски гледано, тоа било „време кога француските влијанија станале доминантна компонента на културниот, економскиот и политичкиот живот во главниот град на новосоздадената југословенска држава“.

Кралот Александар I и кралицата Марија на отворањето на споменикот.

Во 1928 година, Совет на Град Белград доделил парцела земја во Калемегдан, порано поседувана од армијата, за споменикот: „во најубавиот дел од паркот Калемегдан, кој владее со еден од најубавите европски пејзажи, и во околината од кои наскоро ќе се издигне домот на Франција“ (француската амбасада изградена во 1928–32 година). Франција одговорила на овој гест со поставување споменици на кралот Петар I и кралот Александар I во Париз, споменици во Орлеан и Марсеј и со именување на една од средишните париски авении по кралот Петар I. Овие иницијативи, сепак, не биле државни, туку започнати од разни приватни организации. Спомениците на српските кралеви биле изградени 6 години по осветувањето на споменикот во Белград.

Избраното место била местоположбата на поранешниот Споменик на Караѓорѓе, а неодамна било расчистено. Споменикот е поставен во околината на Караѓорѓевата порта на тврдината во Белград, на некогашното место на споменикот на водачот на Првото српско востание против османлиската власт, Караѓорѓе, подигнат од Министерството за војна во 1913 година, по победите во Балканските војни, по повод одбележувањето на 100-годишнината од создавањето на редовна српска војска од страна на Караѓорѓе. Во 1916 година, окупаторската австроунгарска сила го разнела споменикот со динамит за да го замени со колосална бронзена статуа на Франц Јозеф. По ослободувањето на Белград, оваа статуа била пронајдена на баржа во Сава, стопена и повторно употребена за ѕвона на црквите, од кои најголемата била дарувана на црквата популарно позната како Ружица, во Калемегдан. Иницијативата да биде подигнат споменик на Караѓорѓе, започната во 1857 година, спаѓа меѓу најраните активности поврзани со практиката на производство на јавни споменици во Србија. Споменикот на Мештровиќ поставен на неговото поранешно место ја искористил моќната симболика на тврдината како место за бојно поле и нејзината извонредна местоположба над двете реки (Дунав и Сава), со поглед на националното и историското значење на местото првично наменето за споменикот на Караѓорѓе.

Конечната одлука била потврдена во општинскиот совет на 19 септември 1930 година.

Изработка на споменикот

Релјефите „Сорбона“ и „Воини“.

Од страна на советот била создадена посебна комисија за избор на проектот. Со комисијата претседавал еден од најистакнатите академици во државата, Богдан Поповиќ. Поповиќ бил и основач на Француското книжевно друштво, како поранешен париски студент. Тој бил клучен во стекнувањето на работата за вајарот Иван Мештровиќ. Во тоа време, Поповиќ бил еден од најцврстите бранители на друг белградски проект на Мештровиќ, кој јавно се спротивставил на споменикот „Победник“.

На концептот и скиците Мештровиќ работел неколку месеци. Тој се одлучил за монументалната форма во стилот на Арт деко, доста популарен во тоа време: женска фигура со масивно тело, силно излегување, со одлучно испружена рака и гордо крената глава. Како што амбасадорот Дар го одобрил првичниот дизајн, Мештровиќ ја продолжил работата во Уметничката академија во Загреб, каде што бил ректор. Прво направил макета од алабастер, по што следело триипол месечно долго лиење на бронзениот споменик, од 3 јули до 20 октомври 1930 година. Бил користен античкиот метод на леење со изгубен восок. Скулптурата била излеана во 14 дела кои потоа биле составени во 2 и пренесени во Белград. Тие беа поврзани на лице место, на Калемегдан.

Напоредно со леењето, на пиедесталот во Сплит работела друга група соработници на Мештровиќ. Двостепениот постамент е направен од брачки мермер. Два странични релјефи се направени од учениците на Мештровиќ, Франо Кршиниќ и Антун Аугустинчиќ, по моделите на Мештровиќ. Кршиниќ го издлабил релјефот „Сорбона“, додека Аугустинчиќ „Воини“.

Посвета

Делови од камениот постамент и два дела од бронзената скулптура пристигнале во Белград кон крајот на октомври 1930 година. Поставувањето на споменикот траел 8 дена. Зададениот датум бил 11 ноември 1930 година, дванаесетгодишнината од завршувањето на Првата светска војна. Ден порано со воз пристигнале две службени делегации од Франција. Едната делегација ги претставувала француските војници од Македонскиот фронт, додека другата била службена владина делегација, предводена од министерот Огист Шампетје де Рибес.

11 ноември, Денот на мирот, бил прогласен за празник, а Белград бил украсен со француски и југословенски знамиња. На Калемегдан се собрале толпа од 20.000 луѓе. Српската страна ја претставувале највисоките функционери, меѓу кои кралот Александар, кралицата Марија, принцот Павле и принцезата Олга. Југословенската влада ја претставувал министерот Коста Кумануди. Ѕвоната на блиската катедрална црква биеле, одбележувајќи го овој повод. Мештровиќ бил отсутен. Тој тврдел дека е болен, но не ги известил организаторите. Наместо тоа, тој го известил францускиот амбасадор Дар.

Возобновување во 2018 година

Знаците на оштетување на споменикот првпат биле откриени во 1963 година. Во ноември 2017 година било најавено дека споменикот ќе биде заживеан во втората половина на 2018 година. Заживувањето требало да го финансираат и Србија и Франција, како што е наведено во договорот потпишан од двете влади на 25 април 2017 година. Корозијата ја оштетила металната конструкција, додека камениот постамент бил оштетен од атмосферските води низ пукнатините на спојниците на плочите. Посебно загрозени биле двата странични релјефи („Сорбона“ и „Воини“), додека самата фигура имала голема пукнатина на десната нога која се појавија во почетокот на 1990-тите поради ефектот на температурната разлика на бронзата. Иако проектот бил завршен во 2012 година, недостигот на финансии ги одложил работите. Споменикот требал повторно да биде отворен на 100-годишнината од крајот на Првата светска војна.

Во април 2018 година, скулптурата била отстранета од постаментот, а на местото на споменикот била изградена привремена работна просторија со цел заживувањето да биде сторено на лице место, наместо делови од споменикот да бидат однесени на друго место. Вајарот Зоран Кузмановиќ ја предводел програмата за обнова која вклучуваше консолидација, реставрација и зачувување на споменикот. При отстранувањето на статуата, откриено е дека Мештровиќ за да ја намести статуата, истурил 5 тони бетон во постаментот кој го прекрил и долниот дел од бронзената статуа. Се верува дека оваа комбинација предизвикала пукање на постаментот. Бетонот морал да биде скршен одозгора за да биде ослободена скулптурата за да може да биде отстранета. Барелјефите на страните на постаментот, како и натписите A la France MCMXXX и Ние ја сакаме Франција како што таа нè сакаше 1914–1918 морале повторно да бидат издлабени, овој пат во камен увезен од Италија. Крајниот рок бил одреден до 10 август 2018 година.

За време на реконструкцијата биле направени неколку откритија. Имало многу пукнатини, до 2 цм долги, во долниот дел. Бетон делумно ја наполнил скулптурата, така што таа морала да биде прецизно издлабена. Спојките, бидејќи споменикот е направен од повеќе делови, не биле заварени, туку биле заковани и прицврстени со завртките. Квалитетот на користената бронза бил лош. Наместо да има помалку од 5% цинк, тој содржел 13-24%, што значи дека веројатно бил добиен со топење на топовски гранати. Како резултат на грешка при првобитното лиење, има видливи остатоци од над 50 дупки на материјалот, особено на делот на бутот, кои првично биле наполнети со парчиња бронза, а потоа споени на лице место. За отстранување на саѓите од надворешната страна на споменикот биле потребни 2 месеци. Наместо со бетон, реконструираниот споменик требал да биде прицврстен со конструкција од нерѓосувачки челик. Првичните барелјефи „Сорбона“ и „Воини“ ќе бидат чувани во Музејот на Белград, додека репликите, изработени од вајарот Горан Чпајак, ќе бидат поставени на споменикот.

Скулптурата била вратена на првобитното место до 10 август, а до септември областа околу пиедесталот била вратена на првобитниот изглед од 1930-тите.

Опис

Споменикот во 2013 година.

Дизајнот на споменикот му бил доверен на светски познатиот хрватски вајар Иван Мештровиќ, кој изработил макета во неговото ателје во Загреб (Галерија Мештровиќ). Скулптурата е излеана во четиринаесет парчиња во Уметничката леарница на Академијата за ликовни уметности со техника на изгубен восок. Парчињата биле споени за да образуваат две половини од вертикално поделената скулптура, пренесени во Белград и собрани заедно на местото. Монументалната фигура, над 4 м висока, ја претставува Франција која брза да и помогне на Србија. Изразителното движење на алегориската женска фигура, важен мотив во скулптурното дело на Мештровиќ, го повикува и велича националниот дух на Франција, наведувајќи енергија, водство, храброст и верба. Монументалноста, вообичаена за скулптурниот израз на Мештровиќ, е нагласена со поставување на масивниот облик на средишната женска фигура на постамент висок седум метри направен од блокови од брачки „мермер“ (всушност, сивиот јадрански варовник побел со текот на времето). Пирамидната структура на нејзината геометриска маса го поставува ритамот на постепено зголемување на нагласокот кон средишната сцена и обезбедува стилско единство помеѓу споменикот и околното тло поставено во геометриската шема на француската градина. Поради тоа што се наоѓа на крајниот крај на главната уличка што се протега надвор од границите на паркот и во главната улица на градот (Кнез Михаилова), споменикот станува значајна видна знаменитост.

На предната страна се изгравирани годината на подигнување и посветата „A la France“, а на задната страна натписот „Ја сакаме Франција како што таа не сакаше 1914–1918“. На страните на основата на постаментот има наративни композиции во низок релјеф на ниво на очите на гледачот. Релјефите се изведени по цртежите на Мештровиќ од страна на вајарите Франо Кршиниќ, кој го надгледувал делото, и Антун Аугустинчиќ, како и Грга Антунац, Шиме Дујмиќ и Орландини. Без да навлегуваат во околниот простор, релјефите образуваат органски дел од постаментот, со прецизно опремени резбани делови, притоа оставајќи ги споеви видливи во духот на египетскиот монументализиран релјеф. Повторливиот ред на фигури во сцената познати како „Воини“ од левата страна го следи начелото на изоцефалија на моделот на барелефот на кој се претставени асирски стрелци, мотив што Мештровиќ го елаборирал во релјеф и литографија. Ја повикува врската што ја создале српските и француските војници на Македонскиот фронт. На спротивната страна, помеко моделираната алегорија на релјефот „Сорбона“ алудира на француската образовна помош дадена на српските младинци за време и по војната. Првичната скица за овој релјеф, која ја прикажува Франција како жена која дои српски деца (сега се чува во Галеријата „Мештровиќ“), била изменета на предлог на директорот на Францускиот институт во Загреб (Рајмон Варнје).

По револуцијата и соборувањето на монархијата, женската фигура Маријана, национален симбол на триумфот на францускиот републиканизам, најде израз во многу уметнички дела: таа е прикажана како водач што ја пее Марсејезата во Заминувањето на доброволците на Франсоа Руд на Триумфалната порта во Париз; во познатата слика на Ежен Делакроа „Слобода што го води народот“; или како голема мајка која ги храни своите деца во студијата на Домје, „Република“ од Музејот Орсеј. Овие и слични алегориски прикази на Франција како определена женска фигура со карактеристична фригиска капа се јасни историски референци од релевантност за концепцијата на Мештровиќ за споменикот во Калемегдан.

Начинот на формална стилизација и силата на движење ја доближуваат фигурата до стилот сецесија. Логиката на нејзиното енергично движење нанапред, кое може да биде следено наназад до доцната хеленистичка скулптура, се заснова на поставување на целата тежина на фигурата на левата нога и воспоставување статичка рамнотежа помеѓу доминантните рамнини: помеѓу искривените маси на горниот дел од телото со припуштеното десно рамо и долгиот затегнат лак на десната нога, и кумулативната маса на драперијата и левата рака. Распоредот на главните рамнини и страничната поставенот на релјефите го префрлаат погледот на набљудувачот на страните на споменикот. И покрај тоа што страничниот аспект е видно побогат, Мештровиќ го воспоставил (идеалниот) преден поглед со цел да го нагласи достоинството и важноста на средишната фигура. Оддалечувањето од натурализмот и елементите на современото вдахновение најлесно се забележуваат во третманот на драперијата, која зазема фантастичен облик која, гледана одзади, ја прави фигурата речиси непрепознатлива. Спојувањето на левата рака со драперијата служи за создавање на речиси аеродинамичен облик, со хоризонталната линија на наборите на драперијата што укажува на силата на движење која речиси ја крева фигурата во воздухот. Употребата на драпериските набори ја сугерира идејата на авторот за евокација на крилјата, со што се приближува до идеалот за победа, познатата доцнохеленистичка крилеста Ника Самотрачка.

Средишната бронзена фигура е 4.35 м висока, 4 м широка и тежи 4 тони. Се наоѓа на пиедестал од 7 м. Самиот пиедестал е направен од целосните блокови на брачките камења наложени над бетонското јадро.

Важност

Споменикот на благодарноста кон Франција припаѓа на фазата по Првата светска војна од опусот на Мештровиќ, која створил најголем број негови монументални дела обележани со намалената грижа за деталите и акцентот на основната идеја. Споменикот внел изразување наместо досега вообичаениот реалистичен и наративен концепт, придонесувајќи за еволуцијата на јавните споменици во Белград.

Врз основа на својата културноисториска вредност, во 1965 година е прогласен за споменик на културата, а во 1983 година за споменик на културата од големо значење („Сл. гласник РС“, бр. 28/83).

Контроверзи

1999 година

Во март 1999 година, Франција се приклучила на нападот на НАТО врз СР Југославија. Како последица на тоа, група млади граѓани го покриле споменикот со црна ткаенина и ставија натпис „Нека ѝ е вечна слава на Франција која повеќе не постои“. До 2010 година, некои од историчарите заклучиле дека наследството од 1930 година поминало и дека единственото нешто што останало за спомен на големото пријателство меѓу Франција и Србија се спомениците.

2018 година

За време на прославата на стогодишнината од Првата светска војна во ноември 2018 година во Париз, распоредот на седниците предизвикал голема контроверзија во Србија. Со оглед на тоа што српската армија имала клучна улога во исфрлањето од војната, на државите Бугарија и Австроунгарија, најобемните жртви во споредба со бројот на населението и историското пријателство со Франција, сместувањето на српскиот претседател Александар Вучиќ подалеку од средишните седишта и поставувањето таму претставници на државите кои биле на спротивставената страна во војната или воопшто не постоеле како посебни држави во тоа време, било сфатено како навреда во Србија.

Еден ден подоцна, неодамна обновениот споменик бил вандализиран, а црни X ознаки биле испрскани врз написите на споменикот. Долниот дел бил завиткан во пластични листови, но графитите биле исчистени набрзо и пластиката била отстранета. Припадници на градската комунална полиција неколку дена патролирале на теренот. Францускиот амбасадор во Србија, Фредерик Мондолони, јавно се извинил на телевизија за распоредот на седниците, но дури и предлозите за преименување на улиците именувани по Франција и Париз, се појавиле во јавноста.

Извори

• Документација од CHPIB
• Светислав Мародиќ, „Споменик захвалности Француској“, БОН бр. 21, 21-22 ноември 1930 г
• „Пред свечаност откривања Споменика захвалност Француској“, Политика, 9. ноември 1930 година
• „Освећење цркве Ружице“, Политика, 12.10.1925 г.
• Мила Јефтовиќ, „Споменик Карађорђу Пашка Вучетића“, Наследство 3 (2001)

44.8212° СГШ; 20.4512° ИГД / 44.8212; 20.4512