Википедија

Победник (споменик)


Победник ― споменик во сместен во Белградската тврдина, изграден за да ја одбележи победата на Србија над Отоманската Империја и Австроунгарија за време на Балканските војни и Првата светска војна. Извајан во 1913 година, подигнат во 1928 година и е висок 14 м, тој е еден од најпознатите дела на Иван Мештровиќ. Тоа е исто така една од најпосетуваните и најпрепознатливи туристички знаменитости во Белград.[1][2]

Победник
МестоположбаБелградска тврдина, Белград, Србија
Координати44°49′22.9″N 20°26′51.7″E / 44.823028° СГШ; 20.447694° ИГД / 44.823028; 20.447694
Височина14 м
Посветен7 октомври 1928
СкулпторИван Мештровиќ

Станува збор за стоечка бронзена гола машка фигура со сокол во левата рака и меч во десната (како симболи на мирот и војната),[2] моделирана од вајарот Иван Мештровиќ, поставена на пиедестал во облик на дорски столб на висока кубна основа, дизајнирана од архитектот Петар Бајаловиќ.[3] Статуата гледа напред преку сливот на Сава и Дунав, и над огромната Панонска Низина, кон многу далечната планина Фрушка Гора (до 1918 година посед на Австроунгарија), споменикот е веројатно најмоќниот, најпопуларниот визуелен симбол на Белград.

Статуата била отстранета од колоната во октомври 2019 година заради поправка. Споменикот бил вратен на пиедесталот по реставрацијата на 14 февруари 2020 година.

Историја

уреди

Потекло

уреди

Историјата на споменикот се враќа во периодот помеѓу 1913 и 1928 година, иако првичната идеја била родена во 1912 година, кога успехот на Србија во Првата балканска војна, вдахнал предлози за подигање споменик во Белград во чест на конечната победа над Османлиите. Во август 1913 година, градскиот совет на Белград донел одлука да го одбележи овој значаен настан со подигање на споменикот на Победата. На чело со градоначалникот Љубомир Давидовиќ, Советот одлучил да го преименува плоштадот Теразије и да ја изгради фонтаната со споменикот во него. Изградбата на споменикот му ја доделиле и на Мештровиќ, без архитектски конкурс.[4]

Мештровиќ ја прифатил работата и брзо го претставил својот дизајн.[4] Првичниот концепт бил монументална фонтана која требала да биде поставена во Теразије или тогашниот плоштад „Престолонаследник Александар“ наречен принцот Александар.[5] Фонтаната требало да биде изградена од камен во облик на овален слив, со 8 м во дијаметар, потпирајќи се на грбот на четири лавови. Во средината на сливот требало да има мермерен столб надградена со 5 метарската статуа на „Победникот“. Според резолуциите на градскиот совет од 4 октомври 1913 година, Мештровиќ исто така требал да произведе дваесет маски за работ на басенот и педесет маски за столбот, сите во бронза. Колоната требала да има 5 сегменти, кои ќе претставуваат 5 века од османлиската окупација.[2] На 19 октомври 1913 година[4] управата на градот склучила договор со Мештровиќ и тој почнал да работи на фонтаната, но бидејќи бил австроунгарски поданик, морал да го напушти Белград на избувнувањето на Првата светска војна.

Изградба

уреди

Позадинските информации за фонтаната и нејзиниот подробен опис се објавени од весникот „<i>Време</i>“:[6] ...голем слив (школка) чија надворешна страна би била украсена со релјеф на кој се претставени воини на коњи во галоп. По должината на работ на школката ќе бидат поставени лавовски глави (од денешната млазна фонтана) кои испуштаат вода во школката. […] Столбот би бил опашан со раздвоени обрачи на кои би биле залепени турски маски за на глава, а секоја би исфрлала млаз вода во сливот доле...

За да ја заврши работата што побрзо, Мештровиќ го преселил студиото во Белград. Работел во полуподрумот на Основното училиште „Крал Петар I“ кај Соборната црква,[7] всушност во училишната спортска сала.[4] Поради големината на статуата, покривот на училиштето е делумно отстранет.[8] За кратко време ја довршил фигурата на победникот и лавовите глави. Откако ги испрати во Бохемија на вајање, тој почнал да работи на големите релјефи на јавачи. Беа направени и скици за големите фигури на лавовите.

Статуата „Победник“ на Мештровиќ е направена во 1913 година,[9] веднаш потоа и како продолжение, по концепт и стил, на циклусот скулптури наменети за неговиот голем проект за светилиште во спомен на Битката за Косово (Видовденски храм), кое вклучувало претставителни скулптури како Срѓа Злопоглеѓа, Милош Обилиќ и Крале Марко. Замислен како колосален атлетски гол маж поставен на висока колона, споменикот симболично ја претставува иконската фигура на победата. Во иконографска смисла, персонификацијата на триумфот на победничката држава може да биде проследено уште во антиката и нејзиниот митски јунак Херакле.[9]

Потоа избувнала Првата светска војна. Австроунгарскиот ултиматум го принудило Мештровиќ да го напушти Белград и речиси сите завршни работи морале да бидат прекинати. За време на окупацијата од страна на австроунгарските и германските трупи, сè било уништено освен статуата „Победник“ и лавјите маски, кои биле отсутни во Бохемија на вајање.[2][4] Точниот изглед на фонтаната е познат по фотографиите на првичните цртежи на Мештровиќ направени во неговото загрепско студио од вајарот Веселко Зориќ.[10]

Проектот за подигање на фонтаната на Теразије бил обновен по Првата светска војна, но со расположливите средства можело да бида покриени само трошоците за вајање на маската на машкиот лик и лавјите маски.[11] Статуата пристигнала во Белград кон крајот на јули 1923 година и била складирана во складиште за водоводни цевки во населбата Сењак.[4][9] Сепак, во 1923 година градскиот совет и Мештровиќ постигнале договор тој да го направи споменикот за на Теразије, но скулптурата останала во складиштето во следните 4 години.[4]

Скандал

уреди

Сепак, почетокот на подготовките за основањето на споменикот во мај 1927 година предизвикал јавна полемика. Јавноста го оспори поставувањето на споменикот на морална и уметничка основа. Поттикнати од авторот и правник Петар Одовиќ, започнала кампањата против споменикот. Одавиќ објавил напис во списанието Време, напаѓајќи ја скулптурата, тврдејќи дека таа го навредува моралот на чесните белградски дами, па како споменот на српските војници што требал да ги претставува, со тоа што немаше „симболи на српските војници“, како шајкачката или опинокот, и дека не претставува српски јунак, туку некој антички. Сепак, дизајнот бил поддржан од бројни членови на српската академија, како Богдан Поповиќ, Стеван Христиќ, Бранислав Петронијевиќ, Ксенија Атанасијевиќ, Зора Петровиќ, Бета Вукановиќ или Станислав Краков, но и од одредени женски организации и делови од свештенството.[4][8] Поделбата меѓу јавноста, елитата и црквата наскоро добила политичка конотација. Имало разни, шеговити предлози, како предлогот за многувисок постамент да не му се гледа голотијата од земја или, бидејќи е веќе гол, да се стави во базен.[2]

Својот збор го кажа и Мештровиќ:[12] Градскиот совет на Белград побара од мене согласност привремено да се постави „Победник“ во Теразије. Но, свесен дека нашето „привремено“ има тежнеење да трае предолго, склучив договор со белградскиот архитект Бајаловиќ за поцврст пиедестал за статуата. Советот, така слушнав, почна да работи. И потоа застана. Што имам да кажам? Ако имаат намера да ја постават статуата во Теразие нека ја постават. Ако нашле подобро место нека го постават таму. На крајот на краиштата, може и да остане таму каде што беше цело ова време - во барака. Што се однесува до мене, најдобро би сакал да имам можност да ја направам целата Фонтана како што беше првично замислена.

Особено гласни против тоа биле членовите на неколку женски организации. Тие сметале дека ставањето фигура на гол маж во средиштето на градот е „грубо“ и дека тоа ќе го наруши моралот на девојките.[9] По многу полемики, дебати и критики, градскиот совет одлучил да не го постави споменикот во Теразије, туку да најде местоположба надвор од градот. Штом Коста Кумануди ја презел функцијата градоначалник на Град Белград во 1926 година, тој се заложи за проект за конечно да биде завршен. Град Белград службено го откупила споменикот. Исто така, дотогаш градот решил да ја отфрли фонтаната и лавјите глави во основата на споменикот поради парични причини. Комисијата за уметност, создадена од Град Белград, во септември 1927 година одлучила да го премести споменикот и да го постави „на сртот на стариот град Белград, на устието на Сава и Дунав“. Бидејќи Кумануди имал други должности во државната власт, ваквата одлука ја потврдил неговиот заменик Коста Јовановиќ, а Кумануди тогаш ниту бил запознаен ниту известен за тоа.[4] Кумануди потоа го известил Мештровиќ дека подготвителната работа за поставување на споменикот е прекината спротивно на неговите упатства. Оваа одлука на градскиот совет се совпаднала со завршувањето на авенијата „Сава“ и Големите скали во паркот Калемегдан, како и со прославата на годишнината од пробивот на Македонскиот фронт. Во спомен одбележувањето на 10-годишнината од тој настан, на 7 октомври 1928 година[9] скоро обновениот дел од авенијата „Сава“ бил инаугуриран и откриен споменикот „Победник“.[2][4]

Понова историја

уреди

Мерењата од 1989 година покажала дека „Победник“ делумно стои на насипот, а делумно на средновековниот бедем, поради што се навалува. Техничката документација за постаментот е изгубена, па Заводот за заштита на спомениците на културата направил сопствено истражување. Покажа дека јадрото на постаментот е од бетон, а однадвор е обложено со камен. Споменикот е делумно саниран во периодот 1989-1991 година.[2][9] Во рамките на овој проект, во 1990 година бил исчистен од графитите и нечистотијата.[8]

Во 1996 година, Институтот се обидел да ја подобри статичноста на споменикот и да го запре дополнителното навалување, но на крајот неуспешно. Биле зацврстени темелите и поставени се куповите за да биде спречено навалувањето. Сепак, споменикот не е целосно исправен и останал во делумно навалена положба, бидејќи куповите биле турнати во мекиот дел на бедемот и слегнувањето на теренот продолжило. Истражувањата во 2007-2009 година покажале дека е навален 0.8 мм.[2][8][9]

Во 2015 година, кога биле вадени и заменувани скршените плочи во подножјето на статуата, било откриено дека земјата одоздола попушта. Мерењата биле спроведени и под платото била откриена подземна просторија, ископана во 1950-тите. Тоа ги одложило работите на самото плато, кои биле завршени во септември 2016 година: биле поставени новите мермерни плочи, како украсните светилки, додека проблемот со одведувањето на атмосферските води бил решен, но самиот споменик (и постаментот и скулптура) не биле обновени.[9] Истата година Градежниот факултет на Универзитетот во Белград заклучил дека „навалувањето е постапка кој продолжува и не покажува знаци на забавување или запирање“.[2]

Во септември 2017 година била пријавено дека има пукнатина на споменикот. Пукнатината започнува од под левото стапало на споменикот, оди преку капителот и надолу по дорскиот столб. Таа е околу 50 цм долга и доста видлива. Пукнатините на столбната плоча или бронзената основа на скулптурата биле најдлабоки, 4 до 8 мм широки. Оштетувањето на основата и на скулптурата и на постаментот е толкаво што скулптурата стои на внатрешниот, кородиран железен скелет, а не на неговото бронзено тело. Новинарите забележале дека изгледа како „Победникот газеше со левата нога, создавајќи ја пукнатината“. Од Институтот изјавиле дека пукнатината постои подолго време и дека не влијае на стабилноста или статичноста на споменикот и покрај навалувањето. Пукнатината растела додека водата влегувала во неа, се замрзнувала и се ширела во текот на зимата, предизвикувајќи дополнителна корозија. Каменот на округлите стапала на статуата на врвот на постаментот се урнал речиси целосно, додека челичните делови зарѓале. Најавиле целосна реконструкција и статички ремонт за 2019 година, за што биле потребни посебни технологии.[8][9][13] Наддавањето за проектот било објавено во октомври 2018 година. Самата бронзена статуа, која своевремено била оштетувана од разновидните муниции, била отстранета од колоната, поправена и вратена на своето место. Столбот и постаментот биле санирани на лице место и била поставена привремена работилница на платото на кое е изграден споменикот, каде била санирана и статуата.[2]

На 9 мај 2018 година, по повод Денот на Европа, „Победник“ за прв пат бил осветлен со боите на ЕУ – сина и жолта (престравувајќи ѕвезди) – благодарение на делегацијата на ЕУ во Србија.

Поправка во 2019-2020

уреди

На 28 август 2019 година започнале подготвителните работи за поправка. Прво било планирано да биде поправена основната конструкција за да бидат спречени мали движења и да биде исправен споменикот. Плочите биле отстранети за да може да бидат поставени нови купови и греди подолу. На 10 октомври 2019 година, самата статуа биле отстранета и пренесена во Смедерево, каде што ја поправал вајарот Зоран Кузмановиќ.[14] За прв пат откако била поставена во 1928 година, статуата била физички отстранета од нејзиниот пиедестал. Кога била спуштена на земја, се покажало дека статуата останала прицврстена за постаментот само со една завртка и жица од громобран, додека каблите што ја поврзувале статуата со основата одвнатре целосно, сите четири, изгниле и исчезнале. Исто така, било утврдено дека скулптурата е полесна отколку што било мислено: било проценувано дека е од 1,5 до 1,7 тони, но се покажа дека има само 1 тон. Скулптурата била изложена некое време на Цариградскиот парт, патека во паркот Калемегдан и поранешна почетна точка на патот што го поврзувал Белград со Константинопол.[15]

Кузмановиќ, исто така, раководел со поправките на друга знаменитост на Тврдината, Споменикот на благодарноста кон Франција, во 2018 година. Скулптурата никогаш не била поправена од откривањето. Со текот на времето станало црно, со само закрпи од зачувана зелена бакарна патина. Внатрешната конструкција на статуата и нејзиното поврзување со постаментот, исто така, ќе бидат заменети бидејќи, во тоа време, тие биле направени од железо кое со време кородирало. Врвот на постаментот, на кој стои скулптурата, требал да биде целосно заменет. Тогаш, рокот бил поставен до февруари 2020 година.[8]

Камените плочи користени првично се од каменоломот Ташмајдан, кој е одамна затворен. Исто така, карпата под споменикот, која делумно била искористена за време на изградбата, не може да биде користена како што е заштитен како споменик на природата денес, бидејќи потекнува од периодот кога областа на Белград била потопена под Панонското Море. Наместо тоа, требало да биде користен камен од Фрушка Гора.[13][16]

По пренесувањето до Смедерево, било покажано дека статуата е дури и во полоша состојба од претходно проценетото, вклучувајќи ужасна статика и олабавен меч и орел. Во внатрешноста на скулптурата е додадена конструкција изработена од нерѓосувачки челик, за правилно поврзување со постаментот.[17] Исто така, откриено е дека дел од надгробната плоча е вградена во основата. Надгробната плоча најверојатно потекнува од Старите гробишта, гробишта од 19 век во Ташмајдан. Гробиштата биле преместени во 1927 година на белградските Нови гробишта, а останатите надгробни споменици биле повторно искористени за различни градежни работи низ градот. Каменот требал да биде зачуван и изложен.[18][19] Иако ова била вообичаена практика на Балканот воопшто, историчарите на уметност се изненадени што како постамент била користена надгробна плоча.[16]

Поради високата концентрација на сулфур диоксид во белградската атмосфера, патината најчесто е направена од бакар сулфат. Сепак, тоа било нанесувано нерамномерно, па некои делови од скулптурата се светло зелени, додека некои се црни. Треба да биде чистен колку што е можно повеќе (вклучувајќи го и сувиот мраз) бидејќи патината го јаде бакарното јадро. За да биде забавена постапката, „Победник“ треба да биде третиран со специјални хемикалии.[16] Оксидите биле отстранети со помош на техника на абразивно минирање на сув мраз на температура од -75 Целзиусови степени.[20] Откриено е дека носот бил делумно покриен со бронзена лимена фластера, веројатно поради неисправната мувла. Фластерата се разделила навреме што овозможило водата да влезе во скулптурата што објаснува зошто сè внатре се ’рѓосувало и се распаѓало. Кузмановиќ нанесол соодветен бронзен дел од носот и го затворил. Утврдено е и дека челичната врска помеѓу рачката и сечилото на мечот целосно кородирала. Завртката која исто така ја потпирала, била целосно скапана и исчезнала. Чиста среќа беше што сечилото не паднало од пиедесталот.[21][22] На статуата биле пронајдени над 30 дупки од куршуми и шрапнели. Во едната нога му била најдено едно ѓуле.[20]

За да биде спречено понатамошно навалување на столбот и да биде направена статичноста на основата поцврста, во земјата биле пробиени осум шипки арматура. Секоја има дијаметар од 40 мм и просечна должина од 10 м.[23] Нивната цел не е да ја исправат колоната, само да ја направат постабилна, па ќе остане навалена. Колоната беше исчистена од саѓи и пукнатините во неа, некои и до 15 centiметарs (0.49 ст) длабоко, беа исполнети.[20] Скулптурата имаше вкупно речиси 100 вдлабнатини и на крајот тежеше половина тон повеќе отколку пред реставрацијата.[24]

Статуата била вратена на столбот на 14 февруари 2020 година. Работите на самата колона и на околното плато продолжиле сè додека не завршила целосната реконструкција на 5 март 2020 година.[25]

Проценка

уреди

Иако местположбата и дизајнот на споменикот може да бидат толкувани на начин дека тој го „чува“ градот и неговата сегашна функција како главен симбол на Белград, историчарите на уметност имаат тежнеење да веруваат дека, поради скандалите по неговата изградба, споменикот е поставен на сегашната местоположба, на толку висок пиедестал и поместен од градот со цел „да не биде гледан подобро, туку помалку да биде гледан“.[8]

По создавањето на новата држава и новата духовна клима по Првата светска војна, концептот на „Хералд на победата“ (кое било првичното име на статуата)[9] како крунски мотив на фонтаната како Споменикот на слободата и ослободувањето од вековната османлиска окупација ја изгубил првобитната замислена смисла и неговото име ја одразува неговата нова посветеност на пробивот на Македонскиот фронт и победата на српската војска во Првата светска војна.

Едноставниот дизајн на постаментот и неговата добро пропорционална висина овозможиле да биде земен споменикот во целина, а не во подробности, што резултирало со посакуваната монументалност и перцепција на споменикот како знак или симбол. Со текот на времето, „Победник“ станал еден од најистакнатите симболи на Белград. Заедно со Споменикот на благодарноста кон Франција, тој припаѓа на неколкуте јавни споменици подигнати меѓу двете светски војни во Белград кои ги следеле современите стилски трендови. Споменикот „Победник“ бил означен како културно наследство во 1992 година.[26]

Галерија

уреди
  •  
    Статуата „Победник“ ноќе, а во позадина се гледаатМесечината и Малата Мечка.
  •  
    Поглед на статусот од блиска далечина.
  •  
    Статуата „Победник“ во текот на ноќта
  •  
    Статуата и Ушќе

Поврзано

уреди

Извори

уреди
  • Душко Кечкемет, Život Ivana Meštrovića 1883.–1962.–2002 (Загреб, 2009).
  • Данијела Ванушиќ, „Подизање на зборови Победи на Теразијама“ Наследство IX (Белград 2008), 193–210.
  • Радина Вучетиќ-Младеновиќ, „Победник: полемика во очи на поставувањето на Мештровиќевиот споменик“, Годишник за општествена историја VI: 2 (1999), 110–123.
  • Документација во CHPIB

Наводи

уреди
  1. ↑ „City of Belgrade – Famous Monuments“. www.beograd.rs. Посетено на 20 април 2024.
  2. ↑ 2,00 2,01 2,02 2,03 2,04 2,05 2,06 2,07 2,08 2,09 Branka Vasiljević, Branka Jakšić (22 октомври 2018). „Počinju pripreme za obnovu "Pobednika"“ [Почнуваат подготовките за реконструкција на „Победник“.]. Politika (српски). стр. 14.
  3. ↑ CHPBI Documentation.
  4. ↑ 4,00 4,01 4,02 4,03 4,04 4,05 4,06 4,07 4,08 4,09 Branko Bogdanović (16 септември 2018). „Градоначелник коме је пресео "Победник"“ [Градоначалникот кој беше трогнат од „Победник“]. Политика-Магазин (српски) (1094). стр. 28–29.
  5. ↑ Danijela Vanušić, “Podizanje spomenika Pobedi na Terazijama” Nasledje IX (Belgrade 2008), 193–210.
  6. ↑ M. Popović, “Kako ce izgledati Meštrovićev Pobednik na Terazijama?”, Vreme, 12 May 1927.
  7. ↑ Milenija Simić Miladinović (27 август 2017), „OŠ "Kralj Petar Prvi" dočekuje 300. generaciju đaka“, Политика (српски)
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 8,3 8,4 8,5 8,6 Ana Vuković (28 август 2019). „"Pobednik" odlazi na oporavak u Smederevo“ [„Победник“ оди на поправка во Смедерево]. Политика (српски). стр. 16.
  9. ↑ 9,00 9,01 9,02 9,03 9,04 9,05 9,06 9,07 9,08 9,09 Branka Vasiljević (16 септември 2017), „"Pobedniku" puca pod nogama“, Политика (српски): 1 & 15
  10. ↑ M. Radošević, “Meštrovićevi crteži terazijske fontane”, Политика, 14 декември1988.
  11. ↑ On the history of and the debate over the erection of the Victor monument after the First World War see Duško Kečkemet, Život Ivana Meštrovića 1883.–1962.–2002 (Загреб 2009), 437–443; Radina Vučetić-Mladenović, “Pobednik: polemike uoči postavljanja Meštrovićevog spomenika”, Godišnjak za društvenu istoriju VI:2 (1999), 110–123.
  12. ↑ Gustav Krklec, “Sa g. Jovanom Dučićem u Zagrebu kod Ivana Meštrovića”, Политика, 14 јули 1927.
  13. ↑ 13,0 13,1 Branka Vasiljević (10 септември 2019), „Ispitivanje temelja "Pobednika"“, Политика (српски): 14 Занемарен непознатиот параметар |trans_title= (help)
  14. ↑ „Pobednik skinut sa postolja, građani mogli da ga vide do 15 sati“. Danas. 10 октомври 2019. Посетено на 20 април 2024.
  15. ↑ Branka Vasiljević (11 October 2019). "Победник" на поправци ["Pobednik" at the repair]. Politika (српски). стр. 1 & 14.
  16. ↑ 16,0 16,1 16,2 Branka Vasiljević (18 октомври 2019). Скулптуру "Победника" напали зелена патина и чађ [Скулптурата „Победник“ беше нападната од зелена патина и саѓи]. Политика (српски). стр. 14.
  17. ↑ N1 Beograd (17 октомври 2019). „Vajar zadužen za restauraciju: Pobednik u gorem stanju nego što se mislilo“ [Вајарот задолжен за реставрација: Победникот во полоша состојба отколку што се мислеше] (српски). N1. Архивирано од изворникот на 2020-02-19. Посетено на 2024-04-20.
  18. ↑ Mladen Savatović (17 октомври 2019). „Pobednik na "podmlađivanju", restauratori kažu - biće popravljen, ne modifikovan“ [Победник на „подмладување“, реставраторите велат - ќе се поправа, а не да се менува] (српски). N1. Архивирано од изворникот на 2020-02-15. Посетено на 2024-04-20.
  19. ↑ RTS, Večernje Novosti (18 октомври 2019). „Otkrivena misterija kamena ispod Pobednika - nadgrobni spomenik sa Tašmajdana“ [Откриена мистеријата на каменот под „Победник“ - надгробна плоча од Ташмајдан] (српски). N1. Архивирано од изворникот на 2019-12-20. Посетено на 2024-04-20.
  20. ↑ 20,0 20,1 20,2 Branka Vasiljević (30 јануари 2020). "Победник" од Светог Трифуна поново на Београдској тврђави [„Победник“ од Свети Трифун повторно на Белградската тврдина]. Политика (српски). стр. 14.
  21. ↑ Branka Vasiljević (28 ноември 2019). "Победнику" поправљен нос [На „Победник“ му е поправен носот]. Политика (српски). стр. 14.
  22. ↑ N1 Beograd (27 ноември 2019). „Tokom restauracije otkrivena greška na "Pobednikovom" nosu“ [During the reconstruction, a glitch on Pobednik's nose was discovered] (српски). N1. Архивирано од изворникот на 2020-02-01. Посетено на 2024-04-20.
  23. ↑ Daliborka Mučibabić, Ana Vuković (9 јануари 2020). „"Pobednik" se vraća na tvrđavu pre Sretenja“ [„Победник“ се враќа пред Сретение]. Политика (српски). стр. 14.
  24. ↑ Branka Vasiljević (14 February 2020). „"Pobednik" je sada jači nego pre 92 godine“ ["Pobednik" is now stronger than 92 years ago]. Politika (српски). стр. 1 & 15.
  25. ↑ Branka Vasiljević (6 март 2020). "Победник" без скела [„Победник“ без скеле]. Политика (српски). стр. 14.
  26. ↑ Službeni list grada Beograda, no. 26/92

Надворешни врски

уреди
Преземено од „https://mk.wikipedia.org/w/index.php?title=Победник_(споменик)&oldid=5256319“