Џорџ Бернард Шо

Џорџ Бернард Шо (англиски: George Bernard Shaw) (Даблин, 26 јули 1856 - Хартфоршир, 2 февруари 1950) — британски писател, романописец, музички и драмски критичар од ирско потекло. Во 1925 година ја добил Нобеловата награда за литература.

Џорџ Бернард Шо
Шо во 1936 г.
Роден/а	26 јули 1856(1856-07-26) Даблин, Ирска
Починат/а	2 ноември 1950(1950-11-02) (возр. 94) Ајот Сент Лоренс, Хердфордшајр, Англија
Занимање	драма, критика, политички текстови
Националност	Ирец
Апсолвент на	Весли Колеџ, Даблин
Жанр	сатира, црн хумор
Книжевно движење	ибзенизам, натурализам
Значајни награди	Нобелова награда за литература 1925 Оскар за најдобра сценска постава 1938 Пигмалион

Животопис

Шо е роден во Даблин, на 26 јули 1856 година, во сиромашно буржоаско-благородничко семејство. Уште во младоста ја трпел сиромаштијата, поради што, според сопственото признание, трпел чести понижувања. Неговото образование било нередовно, а тој бил слаб ученик: не ги сакал домашните задачи кои ги препишувал од своите другари на кои, за возврат, им раскажувал приказни од Хомер. Исто така, често бегал од училиштето за време на часовите по веронаука. Учел во повеќе училишта во Ирска, а најпосле завршил средно трговско училиште. Веќе на возраст од 15 години се вработил како писар во претпријатие за купопродажба на недвижности во Даблин, каде следната година бил унапреден во благајник, иако во канцеларијата често пеел арии од италијанските опери. Во 1876 година го напуштил Даблин и се преселил во Лондон, каде што веќе живеела мајка му. И во Лондон работел како ситен службеник, а паралелно со тоа започнал да пишува. Шо бил висок над два метра, бледолик, слаб, со сини очи, црвена брада и зборувал со ирски нагласок.

Уште како дете во Даблин, под влијание на Шели и на другите романтичарско-револуционерни дела, Шо станал атеист и слободен мислител. Но, кога се преселил во Лондон, Шо го слушнал говорот на американскиот економист и социолог Хенри Џорџ, кој се залагал за национализација на земјата и за прогресивно оданочување и тогаш, според неговите зборови, „пред очите му светнало значењето на економската подлога на општеството“ и така тргнал во „ослободителна војна за човештвото“. На тој начин, на возраст од 26 години, Шо станал социјалист. Под влијание на Џорџ, Шо го проучил „Капиталот“ на Карл Маркс и во 1884 година им пристапил на Фабијанците – група на социјалистички интелектуалци кои подоцна учествувале во основањето на Лабуристичката партија. Потоа, во текот на неколку години држел говори по улиците и парковите и пишувал прогласи и економско-политички написи во кои ги пропагирал идеите на тоа друштво, прераснувајќи во еден од најпознатите и најомилените говорници.

Повеќе од половина век, Шо бил еден од најпознатите писатели во светот, постојано привлекувајќи го вниманието на јавноста. Неговата голема популарност произлегувала и од неговото однесување: тој често излегувал пред публиката и го искажувал своето мислење за разни прашања при што обилно ги користел иронијата и парадоксот како изразни средства.

Творештво

Почетоците на книжевната кариера датираат од неговата преселба во Лондон, каде што во рок од пет години објавил пет романи, кои не доживеале никаков успех ниту кај публиката ниту кај критиката. По тој неуспех, во 1885 година, Шо преминал на полето на музичката и уметничката критика. Неговото познавање на музиката потекнува уште од родната куќа, каде што мајка му, на зрела возраст, започнала да студира музика при што имала одреден успех во тоа. Неколку години Шо пишувал музички критики по дневните весници, објавувајќи ги под псевдонимот „Corno di Bassetto“, т.е. користејќи го италијанското име на еден стар инструмент. Дури и подоцна, кога веќе започнал да пишува драми, Шо продолжил да пишува музички и театарски критики, сè до 1898 година. Многу подоцна, овие статии ги собрал и ги објавил во посебни книги.

Шо започнал да пишува драми под влијание на Ибзен, но за брзо време предизвикал права реформа на англискиот театар, обработувајќи современи социјални теми. Во 1892 година, во „Независниот театар“ била прикажана првата драма на Шо, „Куќите на вдовецот“ во која на реалистичен начин ги прикажува односите меѓу жителите на становите за сиромашните и сопствениците на становите, злоупотребите на општинските власти итн. Неа ја започнал уште во 1885 година, но таа била за првпат изведена во 1892 година, и тоа во еден мал, авангарден театар. Критиката ја пречекала драмата лошо и таа не била изведувана во другите театри. Според зборовите на Шо, драмата „предизвикала сензација“, а тој „станал озлогласен како драмски писател...социјалистите и независните ми ракоплескаа од принцип; обичната премиерска публика свиркаше од истите причини... во новините се расправаше за претставата во текот на две недели, и тоа не само во театарската рубрика и во критиката, туку и во воведните статии и во писмата до редакцијата. Не станав славен, ама предизвикав урнебес.“

Неговата следна драма, „Занаетот на госпоѓата Ворен“ ја обработила темата на проституцијата поради што англиската цензура ја држела под забрана до 1926 година. Во кратката комедија „Оружјето и човекот“ од 1894 година, Шо ја нападнал војничката професија, а во „Кандида“ (1895) се зафатил со местото на жената во бракот. Своите први драми Шо ги собрал во две книги, објавени во 1898 година, насловени како „Непријатни драми“ („Куќите на вдовецот“ и „Занаетот на госпоѓата Ворен“) и „Пријатни драми“ („Кандида“ и „Никогаш не се знае“). По 1900 година, неговите драми продолжиле да обработуваат социјални теми, но тој се свртел и кон општочовечки теми. Најпознати негови драми од овој период се: „Ѓаволовиот ученик“ и „Цезар и Клеопатра“, двете од 1901 година, „Човек и натчовек“ (1903), „Вториот остров на Џон Бул“ (1907), „Дилемата на докторот“ (1911), „Андрокле и лавот“ (1916), „Назад кон Метузалемот“ (1921) и „Св. Јованка“ (1924). За време на својата кариера, Шо напишал околу 50 драми кои го направиле славен и биле играни во многу театри ширум светот.

Критички осврт кон драмите на Шо

Во своите драми, Шо ги разобличувал бројните идоли на современото општество - верски, морални и политички. Според Шо, „уметноста заради уметноста“ нема никаква смисла, туку таа постои „поради животот“, а поради уметноста тој „не би се помачил да напише ниту една реченица“. Како што изјавил: „Јас го сакам простиот народ. Сакам да го наоружам против адвокатите, поповите, лекарите, писателите, професорите, уметниците и политичарите, кои, кога еднаш ќе дојдат на власт, стануваат поголеми пустошници отколку сите будали, арамии и наметливци.“ Во своите рани драми, Шо го разобличува моралот на средниот сталеж и за првпат во историјата на англиската книжевност тој „дава решение за разни општествени проблеми во рамките на една рационална теорија заснована врз марксизмот“.

Во подоцнежните драми, напишани по 1900 година, под влијание на еволуционистите и на Ниче, Шо ја изложил својата теорија за делувањето на „животната сила“ преку методот на еволуцијата. Според него, со текот на времето ќе се создаде нов, подобар тип на човек кој ќе се разликува од нас како што човекот се разликува од мајмуните. Додека не се оствари тоа, според него, може да се оствари голем напредок со примена на евгениката и со употреба на волјата и разумот. За пропаста на цивилизацијата Шо го обвинувал учењето на Дарвин, чија теорија за природната селекција, според неговите зборови, „го прогонила умот од вселената и го создала заглупувачкото уверение дека животот е збир на случајности кои не можат да се променат ни да се контролираат со човечката волја.“ Наспроти тоа, Шо се залагал за неговата „вера на XX век“ според која човекот може да го забрза еволуцискиот развој и да го подобри карактерот со волјата за повисока развиеност.

Драмите на Шо се илустрација на неговите економски и социјални теории, кои најчесто се изнесени во предговорите на неговите дела. Поради тоа, тие биле нарекувани „претстави со теза“ зашто сите тие носат некоја порака. Како што вели Шо, „немав вкус за она што се нарекува популарна уметност, ни почитување за популарниот морал, ни верување во популарната религија, ни восхит кон популарните јунаштва. Како Ирец, не можев да глумам патриотизам за земјата што ја оставив, ниту за земјата која ја упропасти неа. Како човек, ги мразев насилството и колежот, без оглед дали е тоа во војната, во спортот или во месарскиот двор. Бев социјалист и ја мразев анархичната трка по пари и верував во еднаквоста како единствена можна трајна подлога на општествената организација... Не бев ни циник ни скептик... Јас, едноставно, го разбирав животот поинаку отколку што го разбира просечниот чесен човек.“

Неговите драми не се одликуваат со надворешна акција, туку со внатрешни, идејни и психолошки судири меѓу ликовите и повеќе можат да се опишат како интелектуални драми или драми-дебати, т.е. драми-дискусии. Нивните ликови често им припаѓаат на различни социјални групи, така што драмите имаат и социјален карактер. Иако Шо давал долги описи на ликовите, тие се најпрепознатливи по живиот и духовит говор, полн со иронија, парадокси и хумор. Поради тоа, критичарите му забележувале дека ликовите немаат индивидуалност, туку преку сите нив зборува самиот Шо, како и дека тие се двосмислени носители на идеи наместо живи луѓе.

На почетокот, англиската театарска публика била запрепастена од смелоста на Шо во однос на изборот на темите, но подоцна го прифатила. Истовремено, младите писатели го славеле како реформатор на англискиот театар и како носител на нови идеи. Оттука, на почетокот на XX век, Шо бил важна личност на англиската книжевна и политичка сцена, за што придонесувал и тој самиот со своите јавни настапи, давајќи комични коментари на разни општествени прашања. Со текот на времето се намножиле бројни анегдоти поврзани со него, кои тој ги нагласувал во своите постари години, рекламирајќи ги своите ситни изопачености.

Освен револуцијата во поглед на тематиката, Шо внел и некои технички промени во драмата. Претходно, англиските драми биле пишувани само за јавно прикажување, но не и за читање. Наспроти тоа, Шо внел во драмите опширни описи на амбиентот и на ликовите, а подоцна и предговори во кои ги објаснувал своите мотиви. Меѓутоа, подоцна неговите предговори станале долги колку и самите драми, па дури и подолги, поради што прераснале во самостојни есеи во кои тој зборувал за бројни прашања, често неповрзани со самите драми, поради што денес тие се сметаат за застарени.

Во своите први драми Шо заземал остар и одреден став кон ликовите и идеите и бил сериозен критичар на општествените пороци, додека подоцнежните драми не овозможуваат да се извлечат недвосмислени заклучоци, бидејќи не носат јасни ставови, туку се релативистички. Тоа делумно се должи и на прифаќањето на типичната англиска наклонетост кон дебатирање во кое постојнао се бараат нови аргументи „за и против“ одреден проблем без притоа да се води сметка за смислата на тој процес. Во секој случај, самиот Шо се правдал дека сака да им дозволи на своите ликови самостојно да ги изразуваат идеите, а да ѝ остави на публиката да го донесе конечниот суд. Најмалку успешни се драмите во кои Шо започнал да ја проповеда својата филозофија (или религија), т.е. верувањето во „животната сила“ која може човекот да го направи натчовек, биолошки супериорно суштество, само ако тој ја вложи силата на својата волја. Ова верување, кое претставува смеса од Ниче, еволуционизмот на Бергсон и други примеси, е изложено во делото „Назад кон Метузалемот“ кое се состои од пет поврзани драми.

Од денешна перспектива може да се каже дека Шо е еден од најдуховитите англиски прозни писатели, мајстор на секојдневниот, говорен англиски јазик и реформатор на англискиот театар, голем сатиричар и хуморист, како и човек со напредни и хумани идеи. Иако во еден дел од творештвото тој се претставува само како забавувач, а не како сериозен критичар на стварноста, сепак, во неговите дела се среќаваат многу остроумни идеи кои поттикнуваат на размислување и откриваат нови страни на животот.

Надворешни врски

• Мисли од Џорџ Бернард Шо Архивирано на 15 август 2020 г.