Окупација на Цариград
Окупацијата на Цариград (турски: İstanbul'un İşgali) — окупација на главниот град на Отоманското Царство во периодот од 13 ноември 1918 година до 4 октомври 1923 година од страна на британските, француските и италијснаките сили по потпишувањето на договорот од Мудрос според кое Отоманското Царство се повлекло од Првата светска војна. Првите француски војници во градот влегле на 12 ноември 1918 година по кое следувало и британското следниот ден. На 7 февруари 1919 година италијснките сили влегле во Галата[2].
| Окупација на Цариград | ||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Дел од Поделба на Отоманското Царство и Турска војна за независност | ||||||||||
 Луј Франше д' Епере во Бејоглу, 8 февруари 1919 |
||||||||||
|
||||||||||
| Завојувани страни | ||||||||||
 Обединето Кралство
|  Османлиско Царство
| Турски револуционери
|
||||||||
| Команданти и водачи | ||||||||||
Сомерсет Калдорп Џорџ Мајлн Луј Франше д' Епере  Карло Сфорца [2] Ефтимиос Канелопулос
|  Али Саит-паша¹
| Селахатин Адил-паша2
|
||||||||
| Сила | ||||||||||
| Копнени сили на 13 ноември 1918:[3] 2,616 британски, 540 феанцуски, 470 италијански војници (Вкупно: 3,626 војници) Копнени сили на 5 ноември 1919:[4] | ||||||||||
| 1: Командант на XXV корпус и Истанбулската гарда (6 октомври 1919 – 16 март 1920[9]) 2: Командант на Истанбулската гарда (10 декември 1922 – 29 септември 1923[10]) |
||||||||||
Сојузничките трупи окупирале посебни зони во градот (денешен Истанбул) и формирале сојузничка воена администрација на почетокот на декември 1918 година. Окупацијата имала две фази: првичната фаза во согласност со договорот го отстапила во 1920 година до потпишувањето на договорот од Севр. Договорот од Лозана, потпишан на 24 јули 1923 година, довел до крај на окупацијата. Последните трупи на сојузниците заминале од градот на 4 октомври 1923 година, а првите трупи на владата од Анкара, командувани од Шукру Наили-паша (3-ти корпус), влегле во градот со церемонија на 6 октомври 1923 година, што е обележано како Ден на ослободување на Истанбул (турски: İstanbul'un Kurtuluşu) и се одбележува секоја година годишнината од ослободувањето[11].
Во 1918 година градот за првпат ја сменил својата власт по падот на Цариград во 1453 година. Заедно со окупацијата на Смирна, настанот го поттикнал формирањето на Турското национално движење, што довело до започнување на Турската војна за независност.[12].
Позадина
уредиОсманлиите процениле дека населението на Цариград во 1920 година било помеѓу 800.000 и 1.200.000 жители, собрале статистика на населението од различните верски тела. Неизвесноста во оваа бројка ја отсликува небројната популација на воени бегалци и несогласувањата во однос на границите на градот. Половина биле муслимани, а останатите главно биле грчки православни христијани, ерменски православни христијани и евреи. Пред војната имало значително западноевропско население[13].
Законитост на окупацијата
уредиВо договорот од Мудрос од 30 октомври 1918 година, со кое завршило османлиското учество во Првата светска војна, се споменува окупација на Босфорот и Дарданелиле. Тој ден, Сомерсет Калдорп, британскиот потписник, го изразил ставот на Тројната Антанта дека тие немаат намера да ја уништат владата или да ја стават под воена окупација со „окупирање на Цариград“[14]. Ова вербално ветување и недостаток на споменување на окупацијата на Цариград во примирјето не ги променило реалностите за Отоманското Царство. Адмиралот Сомерсет Гоф-Калторп ја ставил британската позиција како „Ништо да не му одговара на ниту еден Турчин и да не остава никаква надеж за нив“[15]. Османлиската страна се вратила во главниот град со лично писмо од Калторп, наменето за Рауф Орбај, во кое тој во име на британската влада ветил дека само британските и француските трупи ќе бидат користени во окупацијата на тврдините. На мал број отомански трупи можело да им се дозволи да останат во окупираните области како симбол на суверенитет[16].
Позиција на султанот
уредиСпоред Хорас Румболд, британски амбасадор во Цариград (1920-1924), султанот Мехмед VI никогаш не го сфатил ниту прифатил Кемализмот, националната перспектива на Турското национално движење. Никогаш не го сфатил значењето на воените и политичките настани по договорот од Мудрос, не успевајќи да сфати дека поделбата на Отоманското Царство е одраз на негово заробеништво. За него, тој и неговиот близок круг ги формирале и претставувале Турците. Постоеле група Турци кои биле лојални и работеле да го спасат царството по секоја цена. Исто така, според Румболд, султанот тврдел дека Мустафа Кемал — македонски револуционер со непроверено потекло, Бекир Сами Кундух бил Осетиец и дека другите поединечни револуционери биле Албанци кои зборуваат на турски јазик. Покрај тоа, Румболд сметал дека султанот е за отпор против сојузниците чија поддршка треба да ја пронајде во болшевиците со чија помош Турција ќе ја снајде истата судбина како Демократската Република Азербејџан, која станала Азербејџанска ССР.
Во следните години, Енвер-паша заминал во Москва, а подоцна и во Средна Азија, каде што неговата крајна намера била да ја врати власта (против сојузниците) со помош на болшевиците преку организација на Унијата на исламистичките револуционерни друштва и придружната Партија на народни совети. Турското национално движење не им отстапил место на болшевиците, туку наместо тоа, направил мир со сојузниците. Енвер-паша бил убиен во борба против Црвената армија. Реформите на Ататурк го укинале калифатот.
Воена администрација
уреди
Сојузниците не чекале на мировен договор за окупирање на отоманската територија. Само 13 дена по Мудрос, француска бригада влегла во Цариград на 12 ноември 1918 година. Првите британски трупи влегле во градот на 13 ноември 1918 година. На почетокот на декември 1918 година, сојузничките трупи окупирале делови од Цариград и формирале сојузничка воена администрација.
На 7 февруари 1919 година, еден италијански баталјон со 19 офицери и 740 војници пристигнале на пристаништето Галата. Еден ден подоцна им се придружиле 283 карабиниери, командувани од полковникот Балдуино Каприни. Карабинерите презеле полициски задачи[2].
На 8 февруари 1919 година, францускиот генерал Луј Франше д' Епере влегол во градот на коњ воден од двајца негови војници. Наводно, ова имало за цел да го имитира влезот на Мехмед II во 1453 година, по падот на Цариград, и да означи дека отоманскиот суверенитет над царскиот град завршил.
На 10 февруари 1919 година, комисијата го поделила градот во 3 зони за полициски работи: 'Французите биле одговорни за стариот град, Британците за Пера и Галата додека Италијанците за Усќудар[2].
Калдорп декември 1918 - август 1919
уредиПо примирјето, високиот комесар Адмирал Сомерсет Гоф-Калторп бил назначен за воен советник на Цариград. Неговата прва задача била да уапси меѓу 160 и 200 лица од Владата на Ахмед Тевфик-паша во јануари 1919 година[18]. Меѓу оваа група, тој испратил триесетина затвореници во Малта (Прогон на Малта).
Воспоставување власт
уредиБританците уапсиле голем број членови на стариот естаблишмент и ги пренеле во Малта, чекајќи го судењето за наводни злосторства за време на Првата светска војна. Калторп ги вклучил единствено турските членови на Владата на Тевфик-паша и воените / политичките личности. Тој сакал да испрати порака дека воената окупација е на сила, а неуспехот да се исполни ќе заврши со остра казна. Неговата позиција не била споделена со другите партнери. Одговорот на француската влада на обвинетите е „разликување на неповолноста на муслиманските Турци, додека бугарските, австриските и германските престапници сè уште не беа уапсени, ниту малтретирани“[19]. Сепак, владата и султанот ја разбрале пораката. Во февруари 1919 година, сојузниците биле известени дека Отоманското Царство е во согласност со својот целосен апарат на окупаторските сили. Било кој извор на конфликт (вклучително и ерменските прашања) ќе биде испитан од страна на комисија, на која неутралните влади би можеле да придружат двајца правни началници. Заклучокот од преписката на Калдорп до Министерството за надворешни работи била „Акцијата преземена за апсењата беше многу задоволителна и, мислам, го заплаши Комитетот за унија и напредок на Цариград“[19] Calthorpe's correspondence to Foreign Office was "The action undertaken for the arrests was very satisfactory, and has, I think, intimidated the Committee of Union and Progress of Constantinople".[20].
Судења
уреди
Пораката на Калторп била целосно забележана од султанот. Немало поголема цел отколку зачувување на интегритетот на отоманската установа. Ако гневот на Калторп би можел да се смири со тоа што ќе ја префрли вината за неколку членови на Комитетот за единство и напредок, царството би можело со тоа да добие поблаг третман на мировната конференција во Париз[21]. Судските процеси започнале во Истанбул на 28 април 1919 година. Обвинителството изнело „четириесет и два автентични документи со кои се потврдуваат обвиненијата во врска со тоа, многу датуми со лого, идентификација на испраќачи на шифрирани телеграми и писма и имиња на примачите“[22]. На 22 јули, судскиот воен рок прогласил неколкумина обвинети за виновни за насилно уништување на уставноста и ги прогласил дека се одговорни за масакри[23]. За време на целокупното постоење од 28 април 1919 година до 29 март 1920 година, османлиските судења се изведувале многу слабо и со зголемена неефикасност, бидејќи се сметало дека се обвинетите биле наменети како жртва за да се спаси царството. Калдорп напишал писмо во Лондон: „докажувајќи дека е фарса и наштетува на нашиот сопствен престиж и на оној на турската влада“[24]. Сојузниците ги сметале османлиските судења како патоказ на правдата, така што османлиската правда морала да се замени со западната правда со тоа што преместувањето во Малта ги пренесувала како „меѓународни“ обиди. Судењата на „Интернационал“ одбиле да користат какви било докази изработени од отоманските трибунали. Кога биле изведени меѓународните судења, Калторп бил заменет со де Робек, кој рекол во врска со судскиот процес „дека неговите откритија не можат да се сметаат за никаков доказ[25]“. Така, сите прогонети на Малта биле ослободени.
Новото движење
уредиКалторп бил вознемирен кога дознал дека победникот од Галиполе станал одговорен за Анадолија, а однесувањето на Мустафа Кемал во овој период не сторило ништо за подобрување на работите. Калдорп го повикал Кемал да биде повлечен. Благодарение на пријателите и симпатизерите на Мустафа Кемал во владините кругови, се развил „компромис“ при што моќта на генералниот инспектор била ограничена, барем на хартија. „Генералниот инспектор“ станала титула што нема= моќ да командува. На 23 јуни 1919 година, Сомерсет Артур Гоф-Калторп започнал да го разбира Кемал и неговата улога во воспоставувањето на Турското национално движење. Тој испратил извештај за Мустафа Кемал во Министерството за надворешни работи. Неговите забелешки ги минимизирал Џорџ Кедсон од Источниот оддел. Капетанот Хурст (британската армија) во Самсун уште еднаш го предупредил на Калторп за турското национално движење, но неговите единици биле заменети со бригадите на Гурките.
Џон де Робек, август 1919–1922
уредиВо август 1919 година, Џон де Робек го заменил Сомерсет Артур Гоф-Калторп со титулата „Главен командант, средоземен и висок комесар во Цариград“. Тој бил одговорен за активностите помеѓу Русија и Турција.
Џон де Робек бил многу загрижен од пркосното расположение на османлискиот парламент. Во 1920 година станал загрижен од извештаите кои покажувале дека значителни резерви на оружје пристигнале кон турските револуционери.
Во Лондон се одржала конференција (февруари 1920 година). Таа вклучувала искусии за решавање на условите на договорот што треба да се понуди во Санремо. Џон де Робек ги потсетил учесниците дека Анадолија преминува во фаза на отпор. Имало аргументи за постоење на „Национален пакт“ (Мисак-ı Мили), и доколку овие се зацврстат, ќе треба подолго време и повеќе ресурси за да се справи со случајот односно со поделба на царството. Тој се обидел да ги убеди водачите да преземат брза акција и да го контролираат султанот и да извршат притисок врз бунтовниците (од двата правци). Ова барање предизвикало незгодни проблеми на највисоко ниво: ветувањата за национален суверенитет биле на маса и САД се повлекле во изолација.
Договор на Севр
уредиНовоизбраниот отомански парламент во Цариград не ја признал окупацијата. Тие развиле Национален пакт (Misak-ı Milli). Тие усвоиле шест принципи, кои повикувале на самоопределување, безбедност на Цариград, отворање на теснецот Босфор и Дарданелите и укинување на капитулацијата. Додека во Цариград запчнало да делува самоопределувањедвижењето за заштита на царството, „Калифатското движење“ во Индија се обидело да влијае на британската влада за да го заштити калифатот на Отоманското Царство и иако тоа главно било муслиманско религиозно движење, борбата станувала дел од поширокото индиско движење за независност. И двете овие движења (Мисак-Мили и движењето Калифат) споделувале многу заеднички идеи на идеолошко ниво, а за време на конференцијата во Лондон (февруари 1920 година) сојузниците се концентрирале главно на овие теми.
Отоманското Царство ја загубила Првата светска војна, но Мисак-Мили со локалното движење Калифат сè уште се бореле со сојузниците.
Солидација на поделбата, февруари 1920
уредиПлановите за поделба на царството требало дополнително да се зацврсти. На конференцијата во Лондон на 4 март 1920 година, Антантата одлучила да ги спроведе своите претходни (тајни) договори и да биде потпишан договор. Притоа, требало да се демонтираат сите форми на отпор што потекнувале во тој момент во Отоманското Царство (бунтови, султан и сл.). Воените сили на сојузниците во Цариград наредиле да се преземат неопходните активности; исто така, политичката страна ги зголемила напорите за потпишување на договорот од Севр.
Од политичка страна, преговорите за договорот од Севр биле претставени од грчка (христијанска администрација), француско-ерменска (христијанска администрација), италијанска окупаторска област (христијанска администрација) и Вилсонова Ерменија (христијанска администрација). Муслиманските граѓани на Отоманското Царство овој план го сфатиле како губење на суверенитетот. Британските разузнавачи го регистрирале Турското национално движење како движење на муслиманските граѓани на Анадолија. Муслиманските немири околу Анадолија и донеле два аргументи на британската влада во врска со новите установи: муслиманската администрација (Отоманско Царство) не била безбедна за христијаните. Заклучиле дека договорот од Севр е единствениот начин христијаните да бидат безбедни. Спроведувањето на договорот не можело да се случи без да се задуши националното движење на Мустафа Кемал (Турските револуционери).
Од воената страна, Британците тврделе дека ако сојузниците не би можеле да ја контролираат Анадолија во тоа време, тие би можеле барем да го контролираат Цариград. Планот бил чекор по чекор започнувајќи од Истанбул, да се уништи секоја организација и полека да се премине длабоко во Анадолија. Тоа значело соочување со она што ќе се нарече Турска војна за независност. Од британското одделение за надворешни работи било побарано да изготви план за олеснување на овој план и да го изработи истиот план што бил користен за време на Арапскиот револт. Оваа политика на уништување на авторитетот со одвојување на султанот од неговата влада и разработка на план за дејство едни против други, било најдоброто решение ако се искористи минимална британска сила.
Воена окупација
уредиРаспуштање на парламентот, март 1920 година
уредиТелеграфската куќа била окупирана на 14 март. Ноќта на 15 март, британските трупи започнале да ги окупираат клучните згради и ги уапсија турските националисти. Тоа било многу неуредна операција. Десетто одделение и воено музичко училиште се спротивставиле на апсењето. Најмалку 10 студенти загинале со истрел од огнено оружје од британските индиски трупи. Не е познат вкупниот број на загинати. На 18 март, отоманскиот парламент се состанал и испратил протест до сојузниците: „неприфатливо е да се уапсат пет наши членови“, изјавил парламентот. Ова го означило крајот на отоманскиот политички систем. Потегот на Британците во парламентот го оставил султанот како единствен контролор на царството. Без парламентот султанот останал сам со Британците. Почнувајќи од 18 март, султанот стана марионета на британскиот оддел за надворешни работи, велејќи: „Нема да остане никој да се обвинува за она што ќе се случи наскоро“; султанот ја открил својата верзија на декларацијата за распаѓање на 11 април, откако околу 150 политичари биле протерани во Малта.
Распуштањето на парламентот било проследено со рација и затворање на списанието Yeni Gün (Нов ден), кое било во сопственост на Јунус Нади абалиоглу, влијателен новинар и претставувал главниот медиумски орган што ги објавува вестите на надворешниот свет.
Официјална декларација, 16 март 1920 година
уредиНа 16 март 1920 година, третиот ден на непријателствата, сојузничките сили ја прогласиле окупацијата:
Во обид да се спречи ширењето на турскиот национализам, генералот Сер Милн и сојузничките сили го окупираа Истанбул..
- Сојузниците дадоа уверување дека немале намера да ја преземат владата.
- Сојузниците се обидоа да ги задржат двата теснеца отворени и да ги заштитат Ерменците.
- Сојузниците ја убедија отоманската влада да ги осуди турските националисти и да испрати многумина во егзил.
- Султанот основа влада на Дамад Ферид-паша.[26]
Спроведување на мировниот договор
уредиРан притисок врз бунтот, април-јуни 1920 година
уредиБританците сметале дека движењето на турските револуционери треба да биде задушено од локалните сили во Анадолија, со помош на британски тренинг и оружје. Како одговор на официјалното британско барање, Цариградската влада назначила вонреден анадолски генерален инспектор, Сулејман Шефик-паша и испратила нова армија за безбедност, Кува-и Инзибатије, за да спроведе контрола врз централната власт со британска поддршка. Британците исто така ги поддржувале локалните герилски групи во Анадолија (тие биле официјално наречени „независни војски“) со пари и оружје.
Овие сили биле неуспешни во националистичкото движење. Судирот кај Измит брзо ескалирал, со тоа што британските сили отвориле оган врз националистите и ги бомбардирале од воздух. Иако нападот ги принудило националистите да се повлечат, слабоста на британската позиција била очигледна. Британскиот командант, генерал Џорџ Милн, побарал засилување на најмалку дваесет и седум дивизии. Сепак, британската влада не била подготвена да ги канализира овие сили, бидејќи распоредувањето со ваква големина може да има политички последици што биле над капацитетот на британската влада.
Некои Черкези кои биле во егзил и кои емигрирале по геноцидот, можеби ги поддржувале британците - особено Ахмет Анзавур, кој го водел Кува-и Инзибатије и ги опустошувал селата. Други пак, како Хусеин Орбај, му останале лојални на Ататурк и бил протеран во Малта во 1920 година[27] кога британските сили го зазеле градот. На 25 јуни Кува-и Инзибатије било распуштено по совет на Британците.
Претставување на договорот пред султанот, јуни 1920 година
уредиУсловите на договорот му биле претставени на султанот кон средината на јуни. Договорот бил построг отколку што очекувал секој во царството. Сепак, заради воениот притисок ставен врз бунтот од април до јуни 1920 година, сојузниците не очекувале дека ќе има сериозно спротивставување.
Во меѓувреме, Мустафа Кемал формирал соперничка влада во Анкара, со Големо национално собрание. На 18 октомври, владата на Дамат Ферид-паша била заменета со привремено министерство на чело со Ахмед Тевфик-паша како Голем Везир, кој најавил дека има намера да го освои Сенатот со цел ратификација на Договорот, под услов да се постигне национално единство. Ова барало соработка со Мустафа Кемал. Вториот изразил презир кон договорот и започнал воен напад. Како резултат на тоа, турската влада му издала забелешка на Антантата дека ратификувањето на договорот е невозможно во тоа време[28].
Крај на окупацијата
уреди
Успехот на Турското национално движење против Французите и Грците било проследено со дополнителна закана на сојузничките сили во Чанак. Британците решиле да одолеат на секој обид да навлезат во неутралната зона на теснецот. Кемал бил убеден од Французите да им нареди на своите сили да избегнат каков било инцидент во Чанак. Како и да е, кризата во Чанак скоро резултирала со непријателства, истите биле избегнати на 11 октомври 1922 година, кога бил потпишан договорот од Муданја, со што се ставил крај на Турската војна за независност[29][30]. Справувањето со оваа криза предизвикало колапс на владата на Дејвид Лојд Џорџ на 19 октомври 1922 година[31].
После Турската војна за независност (1919-1922), Големото национално собрание на Турција во Анкара го укина Султанатот на 1 ноември 1922 година, а последниот отомански султан, Мехмед VI, бил протеран од градот. Оставајќи го британскиот воен брод ХМС Малаја, на 17 ноември 1922 година, тој заминал во егзил и почина во Санремо, Италија, на 16 мај 1926 година.
Преговорите за нов мировен договор со Турција започнале на Конференцијата во Лозана на 20 ноември 1922 година и повторно биле отворени по паузата на 23 април 1923 година. Ова довело до потпишување на Договорот од Лозана на 24 јули 1923 година. Според условите на договорот, Сојузничките сили започнале да го евакуираат Цариград на 23 август 1923 година и ја завршиле задачата на 4 октомври 1923 година кога сите британски, италијански и француски трупи се повлекле.
Турските сили на владата на Анкара, командувани од Шукру Паша (3-ти корпус), влегле во градот со церемонија на 6 октомври 1923 година, што е обележано како Ден на ослободување на Истанбул (турски: İstanbul'un Kurtuluşu) и се одбележува секој година на својата годишнина. На 29 октомври 1923 година Големото национално собрание на Турција го прогласило формирањето на Турската Република, со Анкара како главен град. Мустафа Кемал Ататурк станал првиот претседател на републиката.
Наводи
уреди- ↑ „Constantinople occupied by British and Indian troops“. British Pathé. October 30–31, 1918. Посетено на 25 April 2012.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 „Missioni all'estero:1918 – 1923. In Turchia: da Costantinopoli all'Anatolia“ (италијански). Arma dei Carabinieri. Архивирано од изворникот на 6 May 2014. Посетено на 8 November 2012.
- ↑ Hülya Toker Mütareke döneminde İstanbul Rumları, Genelkurmay Basımevi, 2006, ISBN 9754093555, page 29. (турски)
- ↑ Zekeriya Türkmen, (2002), İstanbul’un işgali ve İşgal Dönemindeki Uygulamalar (13 Kasım 1918 – 16 Mart 1920), Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, XVIII (53): pages 338–339. (турски)
- ↑ Paul G. Halpern: The Mediterranean Fleet, 1919–1929, Ashgate Publishing, Ltd., 2011, ISBN 1409427560, page 3.
- ↑ Metin Ataç: İstiklal Harbi'nde Bahriyemiz, Genelkurmay Başkanlığı, 2003, ISBN 9754092397, page 20. (турски)
- ↑ Mustafa Budak: İdealden gerçeğe: Misâk-ı Millî'den Lozan'a dış politika, Küre Yayınları, 2002, page 21. (турски)
- ↑ Ertan Eğribel, Ufuk Özcan: Türk sosyologları ve eserleri, Kitabevi, 2010, ISBN 6054208624, page 352. (турски)
- ↑ T.C. Genelkurmay Harp Tarihi Başkanlığı Yayınları, Türk İstiklâl Harbine Katılan Tümen ve Daha Üst Kademelerdeki Komutanların Biyografileri, Genelkurmay Basımevi, 1972, p. 51.
- ↑ T.C. Genelkurmay Harp Tarihi Başkanlığı Yayınları, Türk İstiklâl Harbine Katılan Tümen ve Daha Üst Kademelerdeki Komutanların Biyografileri, Genelkurmay Başkanlığı Basımevi, Ankara, 1972, p. 118. (турски)
- ↑ „6 Ekim İstanbul'un Kurtuluşu“. Sözcü. 6 October 2017.
- ↑ „Turkey“. Encyclopaedia Britannica. Посетено на 12 July 2018.
- ↑ Clarence Richard Johnson Constantinople To-day; Or, The Pathfinder Survey of Constantinople; a Study in Oriental Social Life, Clarence Johnson, ed. (New York: Macmillan, 1922) p. 164ff.
- ↑ Criss, Bilge, Constantinople under Allied Occupation 1918–1923, (1999) p. 1.
- ↑ Simsir BDOA, 1:6.
- ↑ Yakn Tarihimiz, Vol. 2, p. 49.
- ↑ „index | Arama sonuçları | Türkiye Denizcilik İşletmeleri A.Ş.“. tdi.gov.tr. Посетено на 10 December 2017.
- ↑ Public Record Office, Foreign Office 371/4172/13694
- ↑ 19,0 19,1 Public Record Office, Foreign Office, 371/4172/28138
- ↑ Public Record Office, Foreign Office, 371/4172/23004
- ↑ Vahakn N. Dadrian, "The Documentation of the World War I Armenian Massacres in the Proceedings of the Turkish Military Tribunal", International Journal of Middle East Studies 23 (1991): 554; idem, "The Turkish Military Tribunal's Prosecution of the Authors of the Armenian Genocide: Four Major Court-Martial Series", Holocaust and Genocide Studies, 11 (1997): 31.
- ↑ Dadrian, "The Turkish Military Tribunal's Prosecution", p. 45.
- ↑ The verdict is reproduced in Akçam, Armenien und der Völkermord, pp. 353–64.
- ↑ Public Record Office, Foreign Office, 371/4174/118377
- ↑ Public Record Office, Foreign Office, 371/4174/136069
- ↑ League of Nations Archives, Palais des Nations, CH-1211, Geneva 10, Switzerland Center for the Study of Global Change,
- ↑ Natho, Kadir I. (2009). Circassian History. Xlibris Corporation. ISBN 978-1-4653-1699-8.
- ↑ Current History, Volume 13, New York Times Co., 1921, "Dividing the Former Turkish Empire" pp. 441–444 (retrieved October 26, 2010)
- ↑ Psomiades, Harry J. (2000). The Eastern Question, the Last Phase: a study in Greek-Turkish diplomacy. New York: Pella. стр. 27–38. ISBN 0-918618-79-7.
- ↑ Macfie, A. L. (1979). „The Chanak affair (September–October 1922)“. Balkan Studies. 20 (2): 309–41.
- ↑ Darwin, J. G. (Feb 1980). „The Chanak Crisis and the British Cabinet“. History. 65 (213): 32–48.