Википедија

Јанко Драшковиќ

Јанко Драшковиќ (хрватски: Janko Drašković; унгарски: Draskovich János; 20 октомври 1770 – 14 јануари 1856) ― хрватски политичар кој е поврзуван со почетоците на илирското движење, националната преродба од 19 век. Драшковиќ студирал право и филозофија пред да и се приклучи на војската, од која бил отпуштен на здравствени причини. Во 1790-тите, Драшковиќ продолжил со политичка кариера, освојувајќи место во хрватското Собрание и во унгарското Собрание.

Гроф
Јанко Драшковиќ
Грофот Јанко Драшковиќ
Роден(а)20 октомври 1770(1770-10-20)
Загреб, Хрватска, Кралство Унгарија, Хабсбуршка Монархија
Починал(а)14 јануари 1856(1856-01-14) (возр. 85)
Бад Радкерсбург, Австриска Империја
ПочивалиштеГробишта Мирогој, Загреб
ЗанимањеПолитичар
Познат(а) поДисертација
Илирско движење
ПартијаНародна партија
Сопружник
  • Цецилија Погледиќ (в. 1794; смрт 1808)
  • Фрањица Кулмер (в. 1808)
НаградиОрден на Свети Иштван

Драшковиќ се залагал за заштита на хрватските интереси од заканите од германизација и унгаризација во Хабсбуршката Монархија, а потоа и во Австриската Империја, Драшковиќ претпочитал постепени политички реформи; тој станал водечка фигура во хрватската национална преродба по објавувањето на делото „Дисертација“ во 1832 година, манифест во кој се наведени главните политички, културни, економски, општествен развој и проблеми со кохезијата во Хрватска. „Дисертација“ во голема мера е сметана за програма на хрватската национална преродба. Драшковиќ ја поддржал и значително придонел за групата собрана околу Људевит Гај во работата кон целта наведена во „Дисертација“. Групата на Гај и другите кои ги поддржувале целите на хрватската национална преродба станаа познати како Илири по поимот што Драшковиќ го користел за обединетите хрватски земји предложен во „Дисертација“.

Трајниот придонес на Драшковиќ за културата на Хрватска е Матица хрватска, за која тој помогнал да биде воспоставена во 1842 година. Установата, која првично била именувана Матица илирска, била основана за да ја промовира писменоста и знаењето во Хрватска - на народниот јазик - за да ги подобри економските прилики на земјата и нејзиниот народ. Драшковиќ бил прв претседател на новосоздадената установа и бил соосновач на Народната партија, една од првите две политички партии во Хрватска. Драшковиќ бил првиот водач на партијата и претседавал со хрватското Собрание во 1848 година.

Заднина

уреди

Едно угледно хрватско благородничко семејство, Драшковиќи тврдел дека потекнуваат од крстоносниот витез кој се борел во Петтата крстоносна војна. Тие првпат биле документирани како земјопоседници во регионот на Лика во 14 век. Иако семејството изгубило земјиште поради османлиските освојувања во Хрватска, Драшковиќи станувале сè помоќни. До 18 век, тројца Драшковиќи станале католички епископи, а еден од нив се искачил на ранг на кардинал.[1] Четири други членови на семејството биле вицекрали, носејќи ја титулата бан на Хрватска[1], а Иван III Драшковиќ исто така бил кралски поручник во Унгарија како палатин. Тој бил награден со грофовска титула во 1631 година.[2] Некои Драшковиќи се истакнале како високи офицери во служба на Хабсбурговците. Меѓу нив, таткото на Јанко се искачил на чинот полковник.[1]

Драшковиќи имале огромни имоти во Хрватска и Трансилванија во Хабсбуршката Империја.[3] Во рамките на империјата, Хрватска, Унгарија, Трансилванија и од 1779 година, Град Риека ги образувале Земјите на унгарската круна.[4] Хрватскиот Сабор, или собрание, испраќал делегати на дводомната унгарска исхрана — тројца делегати во Долниот дом на Собранието и еден во Горниот дом.[5] Според обичајот, прашањата од заеднички интерес биле регулирани преку консензус во Горниот дом на Собранието, а Саборот често ги отфрлал тврдењата на унгарските владини тела за мешање во државната администрација во Хрватска.[6] Од 1760-тите, односот меѓу Хрватска и Унгарија[б 1] бил менуван не независно од „просветениот апсолутизам“ на хабсбуршките монарси, особено во времето на Јозеф II ( вл. 1780–1790 ).[8] Тој практично ја укинал Хрватска, заменувајќи ги жупаниите - традиционалните единици на регионална администрација и самоуправа - со окрузи, понекогаш обединувајќи ги хрватските и унгарските територии во истиот округ.[9][10]

По неговата смрт, Сабор одлучи дека интересите на Хрватска треба подобро да се заштитат од потенцијалното враќање на апсолутизмот и заканата од германизација . Бидејќи Саборот заклучи дека Хрватска е премногу слаба за да ги брани националните интереси, тој одлучи да ја признае надлежноста на Советот за поручници - врховната владина функција во Кралството Унгарија - за прашања што инаку се резервирани за хрватските службеници назначени од Саборот. Преносот на власта требал да биде привремен, додека Хрватска не ги повратила териториите кои претходно биле изгубени од Република Венеција и Отоманската Империја.[11] Ова било објаснето како неопходна мерка за Хрватска да има доволно ресурси за одржување на сопствената влада.[12] Одлуката била мотивирана од мислењето на Саборот дека поблиското усогласување со унгарските интереси ќе биде најдобрата одбрана од апсолутизмот.[11] Одлуката од 1790 година ги зајакнала односите меѓу двете земји, правејќи чекор кон обединета држава.[13]

Живот

уреди

Семејство, образование и воена кариера

уреди

Бил роден во Загреб во Хрватска на 20 октомври 1770 година, Јанко Драшковиќ бил син на грофот Иван VIII Драшковиќ и Елеонора Фелисита Малатинска. Раното образование на Јанко се состоело од туторство на семејните имоти во Брезовица и Речица во Хрватска и во Чиксереда во Трансилванија (сега Мјеркуреа Чук, Романија). Тој се преселил во хабсбуршкиот главен град Виена за да студира право и филозофија пред да се пријави во војска во 1787 година како енсин (fahnenträger) следејќи ги стапките на неговиот татко. Драшковиќ се приклучил на 37-от унгарски пешадиски полк. Служел во Нагиварад во Унгарија (сега Орадеја, Романија) и во хабсбуршкото Кралство Галиција и се борел во опсадата на Белград во 1789 година. Кон крајот на 1792 година, тој бил отпуштен на здравствена основа со чин постар поручник (oberleutnant). Тој повторно се приклучил на војската, борејќи се во противнаполеонските доброволни единици во 1802, 1805 година (во далматинскиот театар на Војната на третата коалиција) и 1809–1811 година, на крајот станал полковник и на тој начин дошол до чинот на неговиот татко.[3]

Драшковиќ се оженил двапати, а неговите две сопруги припаѓале на хрватското благородништво. Прво, во 1794 година, се оженил со Цецилија Погледиќ, која умрела без деца во 1808 година. Неговата втора сопруга Фрањица Кулмер го родила нивниот единствен син Јосип кој починал во младоста, не оставајќи никаков потомок.[14][15][16] До моментот на неговиот втор брак, тој ги продал своите трансилвански имоти и Брезовица и се населил во Речица.[17]

Политичка кариера до 1830 година

уреди
 
Унгарското Собрание од 1830 година.

Драшковиќ се вклучил во политиката во 1792 година, како член на Сабор (хрватското собрание) за прв пат.[18] Набргу по влегувањето во Саборот, Драшковиќ бил избран за хрватски делегат во Домот на големците — горниот дом на унгарската Собрание — во Братислава. Драшковиќ и двајцата хрватски делегати на Долниот дом на унгарското Собрание, Херман Бужан и Антун Кукуљевиќ Сакчински, биле задолжени да ги застапуваат ставовите на Хрватска за неколку прашања, особено да ја нагласат привремената природа на одлуката за поручничкиот совет од 1790 година и да застапуваат соединувањето на хабсбуршкото царство Далмација, Хрватска Краина и Слободниот Град Риека со Хрватска. На делегатите им било наложено да се спротивставуваат на секој обид за замена на латинскиот со унгарскиот како службен јазик.[12]

Додека ги поддржувал политичките реформи и економското осовременување,[3] Драшковиќ се залагал за постепен пристап како грофот Иштван Сечењи, водачот на умерената фракција на унгарското национално движење, во однос на политичката еволуција во Обединетото Кралство на Велика Британија и Ирска како пример.[19] Тој сакал да ја зајакне хрватската економија преку развојот на риечкото пристаниште и образовните реформи. Со образовните реформи, тој сакал да се спротивстави на унгаризацијата, барана од унгарското благородништво.[17] Кога унгарското Собрание било повторно свикана во 1825 година, покрај неговото седиште во хрватскиот Сабор, Драшковиќ повторно бил избран за делегат на унгарското Собрание.[18] Во 1827 година, унгарското Собрание одлучило да го воведе унгарскиот јазик како задолжителен дел од училишната програма во Хрватска, почнувајќи од 1833 година. Како одговор, хрватските делегати зборувале за одлуката како унгарски напад врз хрватските права и прв чекор за воведување на унгарскиот како службен јазик во Хрватска.[12]

Како одговор на политиките насочени кон централизација на Земјите на круната на Свети Иштван и унгарицазија на Хрватска, хрватското национално движење се појавило меѓу благородништвото и побогатата буржоазија во првата половина на 19 век. Судирот бил претставен од страна на поборниците на хрватското национално движење како борба за зачувување на ограничените политички права - главно општински права - против австриските и особено унгарските напори за нивно ограничување или укинување и го родило концептот на хрватската државна десница. Хрватската државна десница била правна основа за тврдењето дека Хрватите како политички народ се носители на суверенитет на поранешната територија на средновековното хрватско кралство, кое сега ило управувано од хабсбуршките монарси како кралства на Хрватска, Славонија и Далмација.[20] Обединувањето на трите кралства (а последователно и други територии) во Троедното Кралство, афирмацијата на хрватското државно право и зголемената моќ на хрватскиот Сабор станале основи на националното движење.[21]

Дисертација

уреди
 
Портрет на Драшковиќ од Влахо Буковац.

Како одговор на напорите насочени кон унгаризација, група млади автори познати како Идејна група на улицата „Капучинска“ (Idejna grupa iz Kapucinke ulice) се здобиле со важност откако биле запознаени со Драшковиќ преку заеднички познаник, Људевит Вукотиновиќ. Драшковиќ станал покровител на групата, која станала срж на илирското движење — првенствено хрватското национално движење за преродба.[22] Групата била предводена од Људевит Гај[23] и во неа биле Јосип Кушевиќ, Павао Штос и Иван Деркос. Во 1832 година, по неговиот допир со групата, Драшковиќ анонимно ја објавил својата „Дисертација“.[б 2] Тоа било првата политичка, културна и економска програма на хрватската национална преродба.[17] Иако било објавена анонимно, авторството на делото Дисертација“ веднаш им било видливо на современиците на Драшковиќ.[25]

„Дисертација“, која била отпечатена во Карловац од Јоан Непомук Претнер,[26] била напишана на штокавското наречје — најшироко користено наречје што било промовирано од Гај — [23] како инструкција за идните хрватски делегати на унгарското Собрание.[18] Ги испитувал тогашните тековни проблеми на хрватските земји и дал упатства подготвени од хрватскиот Сабор за неговата делегација на унгарското Собрание од 1832 година - Бужан, Кукуљевиќ Сакчински и Драшковиќ. Инструкциите во делото биле да ги брани општинските права на Хрватска; привремената природа на одлуката е да биде отстапено овластување на унгарското Собрание додека Хрватска нема доволно територија да стане самостојна; и да се заштити службениот статус на латинскиот. Делегатите, исто така, биле упатени да поднесат петиција до кралот, доколку не бидат успешни во собранието, да и биде доделена на Хрватска истата автономија како што ја уживала Трансилванија.[12] Во „Дисертација“, Драшковиќ ги изнел првите идеи за стандардизацијата на хрватскиот јазик.[27] Тој повикал на враќање на авторитетот на забраната за Хрватска, воспоставување независна влада без раскинување на уставните врски со Унгарија, употреба на народниот јазик како службен јазик во земјите кои би - освен Троедното Кралство Хрватска — ја опфаќал демилитаризираната Краина, а подоцна и Босна и Херцеговина и Словенечките Земји кои граничат со Хрватска, предлагајќи територијата да биде нарекувана „Голема Илирија“ или „Илирско Кралство“. Драшковиќ претпоставувал дека императорските власти во Виена ќе го поддржат планот[17] затоа што Франц II, го основал Кралството Илирија во делови од Словенечките Земји, Истра и Хрватска откако Французите ги напуштиле Илирските Покраини.[27][б 3]

Саборот ги прифатил идеите на Драшковиќ, но тие не биле универзално популарни меѓу Хрватите и биле критикувани како феудални и австрословенизам неспособни начини да постигнат тројството во монархијата.[17] Хрватското благородништво и свештенството го поддржало националното движење како средство за фрустрирање на унгарските планови за укинување на феудалните установи и доделување на протестантството во Хрватска статус еднаков на оној на римокатолицизмот. Судот во Виена го поддржал Драшковиќ, со одредени резерви, и одбил кралско одобрение за два закони со кои унгарскиот е службен јазик во Хрватска, што унгарското Собрание ги донел во 1830-тите.[23]

Последни години

уреди
 
Плоча со ознака на гробот на Драшковиќ на гробиштата Мирогој.

Драшковиќ своите последни години ги посветил на зајакнување на хрватската национална свест преку установите и помагајќи му на Гај во неколку наврати. Драшковиќ договорил Гај да се сретне со Франц II во 1833 година, да го објави својот весник Novine Horvatske во 1835 година и да го запознае со политичарите на Собранието во Братислава во 1836 година, каде што Гај можел да ги промовира своите идеи. Фердинанд I ги препознал напорите на Драшковиќ; на Драшковиќ му го доделил Орден на Свети Иштван во 1836 година.[29] Во 1835 и 1836 година Драшковиќ објавил неколку песни во списанието Danica ilirska. Како и другите поезии на хрватската национална преродба, тие ја слават татковината, слободата и виното додека ги осудуваат предавниците.[17] Во 1838 година, Драшковиќ го објавил „Еден збор до великодушните ќерки на Илирија“ „Ein Wort an Illyriens hochherzige Töchter“, манифест чија цел е да го спречи ширењето на германизацијата меѓу жените од хрватското благородништво и да ги привлече кон илирското движење.[30] Истата година биле основани три илирски читални (Илирска читална), најмногу поради напорите на Драшковиќ, во Вараждин, Карловац и Загреб. Илирската читална во Загреб помогнала да биде забрзан културниот и севкупниот развој. Во 1841 година биле основани првите политички партии во Хрватска, вклучително и Илирската партија (подоцна преименувана во Народна партија (Народна странка)) која својата програма ја засновала на „Дисертација“. Драшковиќ ја водел Народната партија до 1848 година[17] и претседавал со седницата на Саборот, кој го назначил Јосип Јелачиќ бан на Хрватска.[24]

Во 1842 година, Матица илирска (подоцна преименувана во Матица хрватска), која имала задача да го развива хрватскиот јазик, била основана како посебен огранок на илирските читални.[31] Во својот говор на основањето на Матица илирска, Драшковиќ истакнал дека нејзината главна цел е ширење на науката и писменоста на народниот јазик, овозможувајќи им на младите можности за образование. Тој рекол дека тоа најмногу значи издавање добри книги по пристапни цени. Драшковиќ додаде дека Матица илирска треба да преведува корисни книги издадени во странство и да објавува такви книги. Тој додал дека целта треба да биде подобрување на трговијата и земјоделството за да биде обезбедено соодветно снабдување со храна и приход за народот.[32] Драшковиќ бил прв претседател на Матица хрватска до 1851 година.[17] Во 1853 година Драшковиќ бил назначен за императорски и кралски советник. Драшковиќ починал во Бад Радкерсбург на 14 јануари 1856 година, додека патувал за Бад Глајхенберг.[30] Од 1893 година, неговите останки се погребани на Илирската аркада, која е дел од загрепските гробишта Мирогој.[19]

Наследство

уреди

Во 21 век, хрватските книжевни историчари доминантно гледаат на Драшковиќ како на прородител и идеолог на хрватската национална преродба. Тој одиграл клучна улога во претставувањето на илирското движење пред властите, благородништвото и пошироката јавност. Основањето на Матица илирска е сметано за главно достигнување на Драшковиќ. Овој став го имале хрватските книжевни историчари од крајот на 19 век, како што е Ѓуро Шурмин.[33] Песни кои ги слават достигнувањата на Драшковиќ, биле напишани од Антун Наѓ и Људевит Јелачиќ за време на животот на Драшковиќ, а постхумно од Димитрија Деметра, Иван Мажураниќ и Штос [17]

Во 20 век, по обединувањето на јужнословеногласните народи во една држава, имало различни погледи и нијансирани толкувања на „Дисертација“ и Драшковиќ во согласност со преовладувачките политички ставови. Во 1918 година, книжевниот историчар Давид Богдановиќ напишал за „Дисертација“ како монументален удар за хрватското отцепништво, изедначувајќи го неговиот повик за обединување со тогашните тековни постапки на обединување на Јужните Словени во една држава, давајќи му поголема важност на Гај, наместо Драшковиќ во контекст на илирското движење. Во средината на 1920-тите, книжевниот историчар Бранко Водник ја толкувал улогата на Драшковиќ како политички покровител на Илирите, а „Дисертација“ како најнапредна хрватска политичка програма досега. Тој рекол дека југословенските идеи се основата на „Дисертација“ со водечка улога во обединувањето наменета за Хрватска како јужнословенска земја со најголем степен на политички права оставени недопрени. За време на Втората светска војна, по окупацијата на Југославија и воспоставувањето на марионетска држава на Германија, Независната Држава Хрватска, книжевниот историчар Славко Јежиќ ја протолкувал „Дисертација“ како повик за обединување во хрватските земји во рамките на Австроунгарија, а не во сејужнословенска држава. Во исто време, Јежиќ ги оценил улогите на Драшковиќ и Гај подеднакво значајни за хрватската преродба. Во социјалистичка Југославија, овој став повторно бил сменет од книжевните историчари како Крешимир Георгијевиќ, кој му припишал на Драшковиќ церемонијална улога во илирското движење како припадник на феудалната класа и го гледал делото „Дисертација“ како феудален манифест – став кој бил во склад со ставот на државните власти дека Драшковиќ, како секое благородништво, во најдобар случај може да се прикаже како симпатичен кон Француската револуција.[33]

Биста на Драшковиќ е изложена во влезното фоаје на хрватското Собрание како еден од неговите осум големи пратеници, заедно со бистите на Јелачиќ, Мажураниќ, Јосип Јурај Штросмаер, Еуген Кватерник, Анте Старчевиќ, Франо Супило и Владимир Назор.[34] Хрватскиот државен архив во својата збирка чува дела создадени преку јавните активности на Драшковиќ ,[35] како и дел од неговата приватна и службена кореспонденција.[14]

Библиографија

уреди
  • Манифести[17]
    • Disertatia iliti razgovor darovan gospodi poklisarom zakonskim i buduchjem zakonotvorzem kraljevinah nasih: za buduchu dietu ungarsku odaslanem / derxan po jednom Starom Domorodzu [Treatise, given to the honourable lawful deputies and future legislators of our Kingdoms, delegated to the future Hungarian Diet; by an old patriot of these Kingdoms] (хрватски). Karlovac: Joan Nep. Prettner. 1832. OCLC 9075077789.
    • Ein Wort an Iliriens hochherzige Töchter über die ältere Geschichte und neueste literarische Regeneration Ihres Vaterlandes [One Word to High-Spirited Daughters of Illyria on Ancient History and the Newest Revival of Literature of Their Homeland] (германски). Zagreb: Nat. Typographie Dr. Ljudevit Gaj. 1838. OCLC 247569195.
  • Песни[17]
    • Поскочница (Poskočnica; 1835)
    • Песна домородска (Pěsma domorodska; 1835)
    • Совет за илирската младина (Napitnica ilirskoj mladeži; 1835)
    • Младеж илирскa (Mladeži ilirskoj; 1836)

Забелешки

уреди
  1. ↑ Постои несогласување меѓу изворите во однос на карактеризацијата на врската: „сојуз на круни“ или „лична заедница“ се меѓу најчестите поими за да биде опишано.[7]
  2. ↑ Целосен наслов: „Дисертација, или трактат, дадена на чете законски пратеници и идни совети на нашите кралства, делегирани на идната унгарска ефикасност; од еден стар домородец на овие кралства (хрватски: Disertacija iliti razgovor, darovan gospodi poklisarom zakonskim i budućim zakonotvorcem kraljevinah naših za buduću dietu ungarsku odaslanem, držan po jednom starom domorodcu kraljevinah ovih)[24]
  3. ↑ Кушевиќ го употребил поимот „илирски“ во 1830 година во своето дело „De komunibus iuribus et statutis regnorum Dalmatiae, Croatiae et Slavoniae“ („За заедничките права и статути на кралствата Далмација, Хрватска и Славонија“) за да означи заеднички Јужнословенски јазик како „“ хрватско-словенечко-илирски идиом (јазик)“ (хрватско-словенско-илирски јазик).[28]

Наводи

уреди
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 Švab 1993b.
  2. ↑ Dretar 2021, стр. 231.
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 Burić 2017, стр. 193.
  4. ↑ Magaš 2007, стр. 188–189.
  5. ↑ Tanner 2010, стр. 60.
  6. ↑ Magaš 2007, стр. 190.
  7. ↑ Bideleux & Jeffries 2006, стр. 195.
  8. ↑ Goldstein 2007, стр. 51–52.
  9. ↑ Magaš 2007, стр. 190–191.
  10. ↑ Goldstein 2007, стр. 53.
  11. ↑ 11,0 11,1 Szabo 2007.
  12. ↑ 12,0 12,1 12,2 12,3 Burić 2017, стр. 194–195.
  13. ↑ Guldescu 1970, стр. 228–231.
  14. ↑ 14,0 14,1 Dobrica 2016, стр. 12.
  15. ↑ Szabo 2012, p. 42, n. 6.
  16. ↑ Pederin 2012, стр. 122.
  17. ↑ 17,00 17,01 17,02 17,03 17,04 17,05 17,06 17,07 17,08 17,09 17,10 Švab 1993a.
  18. ↑ 18,0 18,1 18,2 IHJJ.
  19. ↑ 19,0 19,1 Burić 2017, стр. 201.
  20. ↑ Matić 2007, стр. 335.
  21. ↑ Bellamy 2003, стр. 46.
  22. ↑ Burić 2017, стр. 194.
  23. ↑ 23,0 23,1 23,2 Kann & David 1984, стр. 265.
  24. ↑ 24,0 24,1 Burić 2017, стр. 198.
  25. ↑ Stančić 2007.
  26. ↑ Trencsényi & Kopeček 2007, стр. 339.
  27. ↑ 27,0 27,1 Burić 2017, стр. 199.
  28. ↑ Milković 2013.
  29. ↑ Burić 2017, стр. 195.
  30. ↑ 30,0 30,1 Dobrica 2016, стр. 10.
  31. ↑ Burić 2017, стр. 197.
  32. ↑ Damjanović 2012.
  33. ↑ 33,0 33,1 Čorkalo Jemrić 2007.
  34. ↑ Sabor.
  35. ↑ Dobrica 2016, стр. 9.

Извори

уреди
Културни функции
Претходник
создадена функција 		Претседател на Матица илирска
1842–1851 		Наследник
Амброз Враничани
Преземено од „https://mk.wikipedia.org/w/index.php?title=Јанко_Драшковиќ&oldid=5259195“