Википедија

Кралство Хрватска (1526–1867)

Кралство Хрватска (хрватски: Kraljevina Hrvatska; латински: Regnum Croatiae; унгарски: Horvát Királyság, германски: Königreich Kroatien) — дел од Земјите на унгарската круна, но бил предмет на директна царска австриска власт во значителни временски периоди, вклучувајќи ги и последните години. Нејзин главен град бил Загреб. Земјата исто така била дел од земјите на Хабсбуршката Монархија од 1527 година, по изборите во Цетин, и на Австриското Царство од 1804 до 1867 година.

Кралство Хрватска
Kraljevina Hrvatska  (хрватски)
Regnum Croatiae  (латински)
Horvát Királyság  (унгарски)
Königreich Kroatien  (германски)
1527–1868
Карта на Хрватска, Далмација, Славонија, Босна, Србија, Истра и Република Рагуза во 18 век
Карта на Хрватска, Далмација, Славонија, Босна, Србија, Истра и Република Рагуза во 18 век
СтатусВо лична заедница со Кралство Унгарија
(во рамките на Хабсбуршката Монархија, Австриско Царство и Австроунгарија)
Главен градЗагреб (1557–1756)
Вараждин (1756–1776)
Загреб (1776–1868)
Говорени јазициофицијални:
Латински
(до 1784; 1790–1847)
Германски
(1784–1790)< /small>
Хрватски
(1847–1868)
Вероисповед
Римокатоличка црква
Демоним(и)Хрвати
УредувањеМонархија
Крал 
• 1527–1564 (прв)
Фердинанд I
• 1848–1868 (последен)
Франц Јосиф
Бан 
• 1527–1531 (прв)
Иван Карловиќ
• 1867–1868 (последен)
Левин Раух
LegislatureСабор
Историски периодРан нов век
1 јануари 1527
26 јануари 1699
11 март 1712
15 март 1848
30 март 1867
26 септември 1868
ВалутаФиорин
Претходници		 Наследници
Кралство Хрватска и Далмација
Кралство Хрватска и Славонија
Corpus separatum
Денес дел одХрватска и Босна и Херцеговина

Кралството Хрватска имало големи територијални загуби во војните со Отоманското Царство во 16 век. До 18 век, кралството опфаќало само мал северозападен дел од денешна Хрватска околу Загреб, и мал појас на крајбрежјето околу Риека, кои не биле дел од Отоманското Царство или дел од Хрватската воена граница. Помеѓу 1744 и 1868 година, Кралството Хрватска вклучувало и подредено автономно кралство, Кралството Славонија. Територијата на славонското кралство била дел од Отоманското Царство, а потоа била дел од воената граница за краток период. Во 1744 година, овие територии биле организирани како Кралство Славонија и вклучени во рамките на Кралството Хрватска како автономен дел. Во 1868 година, тие биле споени во новоформираното Кралство Хрватска-Славонија.

Историја и влада

уреди
 
Битката кај Мохач 1526 година од Берталан Секели

Хабсбуршка управа

уреди

По падот на средновековното Кралство Унгарија во битката кај Мохач, во 1527 година, хрватските и унгарските благородници требало да одлучат за нов крал. Најголемиот дел од хрватското благородништво го свикал хрватскиот парламент во Цетин и избрало да се приклучи на Хабсбуршката Монархија под австрискиот крал Фердинанд I.[3][4] Некои благородници се спротивставиле и го поддржале Јован Заполја, но хабсбуршката опција сè уште преовладувала во 1540 година, кога починал Јован Заполија.

Губењето на хрватската домашна автономија било поправено една година по Австроунгарскиот компромис од 1867 година, кога во 1868 година било преговарано за хрватско-унгарско решение, кое ги обединило Хрватска и Славонија во автономното Кралство Хрватска-Славонија. Со овој договор Кралството Хрватска добила автономија во управните, образовните, верските и судските работи.[5] Сепак, гувернерот (банот) сè уште бил назначуван од Унгарија, 55% проценти од сите даночни пари заминувале во Будимпешта, а Унгарија имала овластување над најголемото поморско пристаниште Риека (нешто што, наводно, не било дел од Спогодбата за која всушност било договорено).

Хрватско-османлиски војни

уреди

Промената на раководството била далеку од решение за војната со Османлиите, всушност, Отоманското Царство постепено се проширило во 16 век за да го вклучи поголемиот дел од Славонија, западна Босна и Лика. Хрватската територија под хабсбуршка власт 25 години подоцна била намалена на околу 20,000 км2. Во 1558 година, парламентите на Хрватска и Славонија биле обединети по многу векови во едно. Центарот на хрватската држава се преселил на север од крајбрежната Далмација, бидејќи овие земји биле освоени од Османлиите. Градот Загреб добил важност, како и блискиот Вараждин.[6]

Искористувајќи го растечкиот судир помеѓу полскиот крал Сигизмунд II и царот Максимилијан II, Сулејман Величествениот го започнал својот шести напад на Унгарија во 1565 година со 100.000 војници. Тие успешно напредувале кон север до 1566 година кога направиле мало заобиколување за да го заземат Сигет, град кој не успеале да го освојат пред десет години. Малата тврдина ја бранеле грофот Никола IV Зрински со 2.300–3.000 луѓе. Тие можеле да се задржат еден месец и ја десеткувале османлиската војска пред да бидат поразени. Оваа опсада, денес позната како битката кај Сигетвар, купила доволно време за да им овозможи на австриските трупи да се регрупираат пред Османлиите да стигнат до Виена.[6][7]

 
Никола Шубиќ Зрински од Отон Ивековиќ. Делото го прикажува хрватскиот Бан Никола IV Зрински како се брани од Османлиите во битката кај Сигетвар.
 
Стара карта на Хрватска од крајот на 16 век (1593)
 
Знамето на Хрватска од 1848 година до неговото забранување во 1852 година. Во тоа време било заменето со црвено-бело знаме, но било дозволено повторно во 1860 година.[2]

По наредба на кралот во 1553 и 1578 година, големи области на Хрватска и Славонија во непосредна близина на Отоманското Царство биле издлабени на воената граница (Воена краина или воена граница) и владеел директно од воениот штаб на Виена. Поради опасната близина до отоманските војски, областа станала прилично напуштена, па Австрија го охрабрила населувањето на Србите, Германците, Унгарците, Чесите, Словаците и Русините / Украинците и другите Словени на воената граница, создавајќи етнички крпеница. Негативните ефекти на феудализмот ескалирале во 1573 година кога селаните во северна Хрватска и Словенија се побуниле против своите феудалци поради разни неправди како што се неразумното оданочување или злоупотреба на жените во хрватскиот и словенечкиот селански бунт. Амброз Матија Губец и другите водачи на бунтот ги подигнале селаните на оружје во повеќе од шеесет феуди низ целата земја во јануари 1573 година, но нивното востание било задушено до почетокот на февруари. Матија Губец и илјадници други биле јавно погубени набргу потоа, на прилично брутален начин со цел да бидат пример за другите.

Откако тврдината Бихаќ конечно паднала во рацете на војската на босанскиот везир Хасан-Паша Предојевиќ во 1592 година, единствено мали делови од Хрватска останале неосвоени. Останатите 16,800 км2 каде што живееле околу 400.000 жители биле наведени како „остатоци од остатоците од некогашното големо и познато Кралство Хрватска“ ( латински: reliquiae reliquiarum olim magni et inclyti regni Croatiae).[8][9]

Оживеана Хрватска

уреди

До 1699 година, Отоманското Царство било истерано од Отоманска Унгарија и Хрватска, во текот на Големата турска војна, а Австрија ја вратила територијата под централна контрола.

 
Кралство Хрватска (вклучувајќи ја таканаречената ОтоманскаХрватска (Türkisch Kroatien, зелена означена територија окупирана од Османлиите) на карта од 1791 година од австрискиот картограф Франц фон Рајли
 
Хрватскиот сабор во 1848 г. Во позадина се гледа тробојното знаме.
 
Хабсбуршкото Кралство Хрватска (црвено) на својот најголем територијален опсег кон крајот на 1848 година. Кралството Славонија (светло црвено) во тоа време било автономно Кралство подредено на Кралството Хрватска.
 
Карта на Кралството Хрватска (црвена) кон крајот на 1867 година и почетокот на 1868 година, пред Нагодба. Другите земји на Австриското Царство се во светло сива боја.

Период на просветлен апсолутизам

уреди

Хрватска била една од крунските земји што ја поддржале прагматичната санкција на царот Карло VI од 1713 година [4] и ја поддржале царицата Марија Тереза во војната за австриското наследство од 1741–48 година и хрватскиот парламент потпишал своја прагматична санкција од 1712 година. Последователно, царицата дала значителен придонес за хрватските работи, правејќи неколку реформи во административната контрола на Воената граница, феудалниот и даночниот систем. Во 1767 година го основала Хрватскиот кралски совет (хрватски: Hrvatsko kraljevinsko vijeće) како кралска влада на Хрватска и Славонија, со седиште во Вараждин, подоцна во Загреб, на чело со бан, но таа била укината во 1779 година кога Хрватска била препуштена на само едно место во управниот совет на Унгарија (Кралскиот унгарски совет за поручници, познат и како Унгарски вицерегенциски совет, на чело со Палатин), кој се одржува со банот на Хрватска. Царицата и го дала независното пристаниште Риека на Хрватска во 1776 година. Меѓутоа, таа го игнорирала и хрватскиот парламент.

Наполеонски војни

уреди

Со падот на Венецијанската Република во 1797 година, нејзините поседи во источниот дел на Јадранот претежно потпаднале под власта на Франција, која ги пренела своите права на Австрија истата година. Осум години подоцна тие биле вратени на Франција како Илирски провинции, но се вратиле на австриската круна до 1815 година.

19 век

уреди
 
Фелдмаршал гроф Јосип Јелачиќ, Бан на Кралството Хрватска-Славонија и командант на хрватската воена граница.

Во 19 век се појавил хрватскиот романтичен национализам за да се спротивстави на ненасилната, но привидна германизација и магијаризација. Хрватската национална преродба започнала во 1830-тите со илирското движење. Движењето привлекло голем број влијателни личности и донело некои важни напредоци во хрватскиот јазик и култура. Шампион на илирското движење бил Људевит Гај, кој исто така го реформирал и стандардизирал хрватскиот јазик. Официјален јазик во Хрватска бил латинскиот до 1847 година кога хрватскиот станал официјален.[4]

До 1840-тите, движењето се преселило од културни цели кон отпорот на унгарските политички барања. Со кралска наредба од 11 јануари 1843 година, која потекнува од канцеларот Метерних, била забранета употребата на илирското име и ознаки во јавноста. Ова го одвраќало напредокот на движењето, но не можело да ги спречи промените во општеството кои веќе започнале.

Револуцијата од 1848 година

Во револуциите од 1848 година во Австриското Царство, хрватскиот бан Јелачиќ соработувал со Австријците во гаснењето на Унгарската револуција од 1848 година, водејќи воена кампања во Унгарија, успешна до битката кај Пакожд. И покрај овој придонес, Хрватска подоцна била подложена на апсолутизмот на баронот Александар фон Бах, како и на унгарската хегемонија под забраната на Левин Рауч, кога царството било трансформирано во двојна монархија на Австроунгарија во 1867 година.

Од 1848 до 1850 година, Хрватска била управувана од Советот на Банови (хрватски: Bansko vijeće) на чие чело се наоѓал бан и бил избиран од Парламентот (хрватски: Sabor; во 1848 година бил свикан првиот сабор со избраните претставници). Во 1850 година Советот на Банови бил трансформиран во Влада на Банови (хрватски: Banska vlada) кој по воведувањето на апсолутизмот (31 декември 1851 г.) бил под директна контрола на австриската царска влада во Виена. Од 1854 до 1861 година Царско-кралското хрватско-словенско намесништво (со кој претседавал банот) во Загреб (хрватски: Carsko-kraljevsko namjesništvo za Hrvatsku i Slavoniju), под австриското Министерство за внатрешни работи, станало главното раководно тело на хрватско-славонската круна (Kronland). По падот на апсолутизмот на Бах, Кралската хрватско-славонска дворска канцеларија (хрватски: Kraljevska hrvatsko-slavonska dvorska kancelarija) во Виена - од 1861 до 1862 година „дворски (авлички) оддел за Хрватска и Славонија“ (министерство) - и хрватско-словенско-далматинскиот кралски совет на поручник (исто така познат како хрватско-словенско-далматински вицерегентски совет, бил на чело со банот, хрватски: Kraljevsko namjesničko vijeće) биле основани во Загреб. Тие останале хрватско-славонска влада до 1868 година [10]

Банот Јелачиќ успеал да го укине крепосништвото во Хрватска, што на крајот донело масивни промени во општеството: моќта на главните земјопоседници била намалена и обработливото земјиште станувало сè поподелено, до степен на ризик од глад. Многу Хрвати почнале да емигрираат во земјите од Новиот свет во овој период, тренд што продолжил во текот на следните сто години и создадел голема хрватска дијаспора.

Илирското движење имало прилично широк опсег, и националистичко и панславистичко. На крајот се развило во две главни причини:

  • хрватска национална кауза насочена првенствено кон обединување и независност на народот на Хрватска, на чело со луѓе како парламентарецот Анте Старчевиќ, кој ја формирал Партијата на правата во 1861 година.
  • пан-југословенска, југословенска кауза, исто така, ориентирана кон интеграција на соседните јужнословенски народи, организирана преку Народната партија и на чело со луѓе како бискупот Јосип Јурај Штросмајер, кој ја основал Југословенската академија на науките и уметностите во 1867 година и повторно - го основал Универзитетот во Загреб во 1874 година.

Период на двојна монархија

уреди

Територијата што Австријците ја обновиле од Отоманското Царство била формирана во 1745 година како Кралство Славонија, подредено на Хрватското Кралство. Во 1804 година, Хабсбуршката Монархија станала Австриско Царство кое ја анектирала Венецијанската Република во 1814 година и го основала Кралството Далмација. По австроунгарскиот компромис од 1867 година (со кој Австриското Царство станало Австроунгарија) и хрватско-унгарската земја (нагодба) од 1868 година, Кралството Хрватска и Кралството Славонија биле споени во едно, познато како Кралство Хрватска-Славонија во рамките на унгарскиот дел на царството, додека Кралството Далмација останало круна во австрискиот дел на царството.

Административна поделба

уреди

Кралството Хрватска било поделено на окрузи (хрватски: županije; германски: Comitate или Gespanschaften; унгарски: vármegyék; латински: comitatus).

До 1848 година

уреди

Во поголемиот дел од периодот на владеењето на Хабсбурговците, Кралството Хрватска било поделено на три окрузи:

Оваа поделба претставувала директно продолжение на средновековните жупанија на Хрватска. (Остатокот паднал во рацете на Османлиите и кога бил освоен од Хабсбурзите станал дел или од Воената граница или од Кралството Славонија.) Кон крајот на 18 век постоела четврта - Северинска Жупанија, издлабена од делот на Загребската Жупанија западно од Купа, но траела помалку од една деценија пред да се реинтегрира; сепак, крајбрежната област наместо тоа била припоена на Corpus separatum (Риека) како унгарско или хрватско приморје.

Приморјето и поголемиот дел од Загребската Жупанија, иако не самиот Загреб или нешто северно од Сава, биле припоени кон Наполеонските Илирски провинции споредШенбрунскиот договор од 1809 година. По Наполеоновите војни во 1815 година, оваа територија била вратена на Австрија, но првично била дел од Кралството Илирија (како Karlstädter Kreis и дел од Fiumaner Kreis); бил вратен на Загребската жупанија и приморјето во 1822 година. Од 1842 година, Приморјето ги вклучувало (покрај Фиме) населбите Бакар (Бучари), Краљевица (Порто-Ре) и Нови Винодолски (Нови).[11] Окрузите останале повеќе или помалку непроменети до револуциите од 1848 година.

Од 1848 година

уреди

Во периодот по револуциите од 1848 година во регионот се случиле суштински промени. Словенската жупанија Сирмија де факто станала дел од самопрогласената Српска Војводина во 1848 година; источната половина на Сирмија официјално станала дел од Војводството на Србија и Банат на круната на Темешвар во 1849 година. Меѓимурје, Фиме и Приморјето станале дел од Хрватска. Хрватска и Славонија формално биле единствена крунска територија во 1853 година [12] Окрузите биле реструктуирани во 1850 година [13] и повторно во 1854 година [14] Во 1850 година, окрузите биле формално наречени на германски како Gespanschaftenи биле поделени на политички области слични на оние од современа Австрија,[13] слично како и поголемиот дел од остатокот од царството. Во 1854 година тие биле наведени како Comitate и поинаков систем на Bezirke бил воведен во подредба на окрузите,[14] што ја отсликувала структурата воведена во повторно воспоставената Kreise во други крунски земји. Градот Загреб/Аграм, исто така, бил директно подреден на кралството, а неколку други градови биле директно подредени на нивните окрузи (наместо Bezirk).[14]

Во 1850 година, словенската Вировитска Жупанија станала Осиек (Есек) и ја апсорбирала задницата на Сирмија.[13] Во 1854 година, западната ексклава на Пожешката Жупанија (Кутина) отишла во Загреб (Аграм), а западните делови на Осиечката Жупанија (областа околу Вировитица) отишле во Пожешката Жупанија.[14]

Во 1850 година округот Вараждин го апсорбирал Меѓимурје ( die Murinsel), освен областа околу Леград, која била припоена во округот Крижевци (Кројц).[13] Фиме (Риека), унгарско/хрватско приморје и западни делови на Загреб ( Processus Montanus) станале нов округ Риека (Фиме).[13] Округот Крижевци бил распуштен во 1854 година и поделен меѓу Загребската и Вараждинската Жупанија.[14]

По 1860 година

уреди

Во 1860 година, статус квото од пред 1848 година било во голема мера обновена и окрузите се вратиле во нивната состојба пред 1848 година. Сепак, Риечката Жупанија била задржана до преструктуирањето на окрузите Хрватска-Славонија во 1886 година, и покрај обновувањето на самиот град во Унгарија.

Демографија

уреди

Според податоците од 1802 година, населението на Кралството Хрватска вклучувало 400.000 (98,8%) римокатолици, 4.800 (1,2%) источни православни христијани и 40 протестанти.[15]

Во 1840 година, унгарскиот статистичар Фењес Елек ја анализирал етничката припадност во земјите кои припаѓаат на унгарската круна. Според податоците што тој ги собрал и обработил, во Кралството Хрватска живееле 526.550 луѓе, од кои 519.426 (98,64%) биле Хрвати, 3.000 (0,56%) Германци, 2.900 (0,55%) Срби и 1.039% Евреи.[16][17] Податоци за населението по окрузи:

Приморска жупанија

Вараждинска жупанија

Загребска жупанија

Крижевска жупанија

Првиот современ попис на населението бил спроведен во 1857 година и во него била евидентирана религијата на граѓаните. Население по религија во окрузите на Кралството Хрватска:[18]

Ознаки

уреди

Во 1848 година, Кралството Хрватска усвоило ново официјално знаме и грб. Новото знаме ја претставувало хрватската тробојка од црвена, бела и сина боја и останало симбол на Хрватска до денес. Грбот усвоен во 1848 година бил амалгам од три грба, еден за Хрватска, друг за Кралството Далмација и друг за Кралството Славонија. Кралството го користело и името „Троично Кралство Хрватска, Славонија и Далмација “ во одредени периоди (иако тоа не било признаено од царството). Кралството сè уште го контролирало Кралството Славонија, но не го контролирало Кралството Далмација. Во 1852 година, царската австриска влада, која никогаш не ја признала тробојката како официјална, ја забранила неговата употреба, заедно со грбот. Помеѓу 1852 и 1861 година, Кралството Хрватска го користело црвено-белото знаме и неговиот стар грб. Знамето повторно се користело по 1861 година и станало официјално по 1868 година.

Поврзано

уреди

Наводи

уреди
  1. ↑ Heimer, Željko. „Hrvatska-povijesne zastave“. zeljko-heimer-fame.from.hr (хрватски). Посетено на 2 March 2019.
  2. ↑ 2,0 2,1 Heimer, Željko; Zdvořák, Janko Ehrlich. „Croatia in the Habsburg Empire“. crwflags.com. Посетено на 4 March 2019. Грешка во наводот: Неважечка ознака <ref>; називот „fotw“ е зададен повеќепати со различна содржина.
  3. ↑ Milan Kruhek: Cetin, grad izbornog sabora Kraljevine Hrvatske 1527, Karlovačka Županija, 1997, Karlovac
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 „Povijest saborovanja“ [History of parliamentarism] (хрватски). Sabor. Архивирано од изворникот на 28 April 2012. Посетено на 18 October 2010. (на хрватски)
  5. ↑ Catholic Encyclopedia
  6. ↑ 6,0 6,1 Ivo Goldstein: Croatia: A History, Zagreb, 1999, p. 36
  7. ↑ Dupuy, R. Ernest and Dupuy, Trevor.
  8. ↑ Vjekoslav Klaić: Povijest Hrvata od najstarijih vremena do svršetka XIX. stoljeća, Knjiga peta, Zagreb, 1988, p. 480
  9. ↑ Ivo Goldstein: Sisačka bitka 1593., Zagreb, 1994, p. 30
  10. ↑ All these institutions have "Dalmatian" name included, even Dalmatia (after 1815) was and remained crown land (kingdom) of the Austrian part of the Habsburg monarchy (from 1804 Austrian Empire); it was nominally considered as a part of the Triune Kingdom of Croatia, Slavonia and Dalmatia even long before Croatian–Hungarian Settlement of 1868.
  11. ↑ 11,0 11,1 11,2 11,3 A. Balbis (1842), Allgemeine Erdbeschreibung oder Hausbuch des geographischen Wissens., Pest, стр. 323, Посетено на 2023-07-13
  12. ↑ Gesetz vom 19.
  13. ↑ 13,0 13,1 13,2 13,3 13,4 Gesetz vom 12.
  14. ↑ 14,0 14,1 14,2 14,3 14,4 Gesetz vom 3.
  15. ↑ Mladen Lorković, Narod i zemlja Hrvata, page 86
  16. ↑ Elek Fényes, Magyarország statistikája, Trattner-Károlyi, Pest 1842, pages 50–52
  17. ↑ Mladen Lorković, Narod i zemlja Hrvata, page 87
  18. ↑ Statistische übersichten über die bevölkerung und den viehstand von Österreich nach der zählung vom 31. october 1857, page 120

Надворешни врски

уреди
Преземено од „https://mk.wikipedia.org/w/index.php?title=Кралство_Хрватска_(1526–1867)&oldid=5179949“