Лазо М. Костиќ

Лазар „Лазо“ М. Костиќ (Врановиќи, 15 март 1897 - Цирих, 17 јануари 1979) бил српски статистичар, правник, историчар, публицист и професор на Универзитетот во Белград. Костиќ потекнувал од свештеничка фамилија. Затоа прво студирал теологија во Белград, а подоцна се префрлил на Правниот факултет. Докторирал во Франкфурт во 1923 година. Од средината на 1920-тите предавал на правните факултети во Суботица и Љубљана. Бил избран за декан на Колеџот за економија и трговија. За време на окупацијата во Втората светска војна бил комесар за сообраќај во Комесаријатот на Милан Ачимовиќ. По ослободувањето со одлука на Судот на честа е ослободен. Остатокот од животот го поминал во егзил, прво во Германија, а потоа во Швајцарија, каде што и починал.

Биографија

Меѓувоен период

Лазар е роден на 15 март 1897 година во селото Бока Врановиќи (Долни Грбаљ), каде што неговиот татко, свештеникот Марко Костиќ, служел како 13-ти свештеник од куќата која дала и уште три калуѓерки. Најстарото народно училиште на српски јазик во Бока и Црна Гора (и пошироко), основано во 1776 година, функционирало во една од куќите на Костиќ во истоименото село. Повеќе од еден век се одржувало и имало учители и свештеници од домот на Костиќ, во која се родил и Лазо Марков.

Мајката на Лазо, Даринка, била ќерка на капетанот Сава Петковиќ, поморски капетан на доли патувања попознат во Јужна Америка отколку кај нас. Даринка е родена на бродот на нејзиниот татко и со татко и мајка пловела низ светот до седумгодишна возраст. Како дете научила неколку странски јазици. Таа ѝ помогна на мајка си да ги подигне своите помали браќа, кои исто така се родени на бродот. По бракот, како попадија, била главен советник на жените, стројниците и бабиците. Таа родила шест деца: два сина и четири ќерки. Во тоа време нејзиниот татко бил командант на неколку бродови на црногорскиот принц Никола. Јахтата „Сан Мишел“ за принцот Никола во француското пристаниште Нант ја презел лично капетанот Саво од поранешниот сопственик, романописец и визионер Жил Верн и со многу мака отпловиле до Бока. Првото српско знаме било поставено на морето по распадот на средновековното српско царство, па и поради тоа настанале проблеми.

По смртта на дедото на Лазо, протоереј Лазар Ѓуров, папата Марко ја примил татковата парохија (Кртолско), па Лазар завршил основно училиште во Кртоли. Поради разни неволји и воени околности ја посетувал класичната гимназија во Котор и Задар, приватни испити полагал во Цетиње и Сараево, а дипломирал во Сремски Карловци. Во меѓувреме, кога започнала војната, тој бил мобилизиран од австроунгарските власти и испратен во Школата за резервни офицери во Сараево како средношколец. Во октомври 1918 година дошол во Бока на кратко отсуство, но не се вратил во единицата според воениот распоред. Тој дезертирал, се сокрил во шумите на Луштица и формирал вооружена бунтовничка „Српска гарда“.

Франкфурт доктор, државен секретар за статистика

Промената на различни училишта и приватното учење и полагање испити имале и свои добри страни. Така Лазо научил повеќе отколку што научил за време на редовното школување. На барање на неговиот татко, во март 1919 г. тој бил примен на Факултетот за теологија, но штом слушнал дека Правниот факултет е отворен во Белград, тој се прфрлил на факултетот за време на 1919-1920 учебна година и ја завршил со високи оценки за помалку од две години. Веќе во 1921 г. Тој ги исполнил строгите критериуми и бил назначен за државен секретар за статистика на Кралството Срби, Хрвати и Словенци. Судбоносно му било да почне да се занимава со демографски односи, па покрај работата завршил и економски и социолошки студии каде докторирал во август 1923 година во Франкфурт на Мајна. Така, за само 4 години дипломирал на два различни факултети и докторирал, од кои половина работел во државна служба истовремено на сложени работи, без соодветни стручни асистенти. Тој бил првиот висок експерт по економски и статистички науки во Кралството Југославија и прв кој вовел економска статистика на факултетите и во економската практика.

Заедно со комплицираните статистички истражувања и средувањето на изобилството на податоци (тогаш немало електронски компјутери), Лазо се занимавал и со правни науки. Постепено го обработувал целокупното управно право (три книги со голем формат со преку 1.200 страници), прва и единствена во Кралството Југославија, ако не се избројат два незавршени обиди. Тоа биле единствените учебници на теренот. Напишал и учебник по Уставно право, исто така прв и единствен во Југославија.

Заедно со работата во Белград, Лазо работел од 1926 година како вонреден професор по Јавно право на Правниот факултет во Суботица. Тој немал службено или приватно возило на располагање. Двапати неделно со парен воз патувал до Суботица.

Истата година е избран за вонреден професор по економска политика и статистика на Правниот факултет на Универзитетот во Љубљана. И таму бил професор кој патува. За да не губи време, патувал ноќе, а дење работел. Имал и други понуди, но морал да ги одбие. Тој тогаш немал ни 30 години.

Меѓувоен период

Од 1929 година тој бил редовен член на Меѓународниот статистички институт во Хаг и многу активен. Учествувал на научните сесии на тој институт во Рим, Лондон, Варшава, Прага, Берлин, Атина, во далечната Москва (во тоа време немало авиони) и уште подалеку во Токио. Членството во овој меѓународен институт било голем дел, резервирано само за мал број светски експерти. Кога станал член, имал само 32 години и бил една деценија помлад од најмладиот дотогаш член на овој институт. Тој не бил пасивен набљудувач на седниците. Поднесувал трудови и учествувал во дискусии на странски јазици. Течно говорел германски, италијански и француски, а течно зборувал и руски и чешки. Без тешкотии и вокабулар користел литература на латински, старогрчки, старословенски и црковнословенски.

Во 1937 година Лазо бил иницијатор и еден од тројцата основачи на Економско-трговската школа во Белград. Тоа училиште набргу достигнало високо реноме, а имало и ранг на факултет. Подоцна прераснало во Економски факултет. Секако, Лазар бил професор и во оваа гимназија, заедно со сите други обврски.

Помеѓу двете светски војни проф. Д-р Лазар двапати бил избран за декан на Економско-трговскиот колеџ и еднаш за декан на Правниот факултет. Многумина ќе помислат дека толку многу работа му донело многу пари. И покрај се, Лазо живеел скромно. Не само што немал автомобил и вила на Дедиње како неговите колеги, туку немал ниту сопствена куќа, ниту приватен стан. Живеел на четврти кат во станбена зграда на улица Мутапова. Ја имал несреќата двапати да му го ограбат станот и да го погоди авионска бомба во априлската војна во 1941 година и уништило се што поседувал. Најголемата несреќа му се случила пред војната, во јануари 1939 година, кога починал неговиот десетгодишен единствен син Марко. Уште една голема несреќа го снашла во ноември 1943 година, кога Германците го обесиле неговиот помлад и единствен брат Мирко.

Покрај синот, Лазо имал и две ќерки: Гроздана, мајка на познатата и рано почината глумица Зорица Шумадинац и Даринка, професорка по литература, долгогодишен лектор на весникот „Политика“, сега пензионирана.

Втора светска војна

Лазо не го ценел многу принцот Павле Караѓорѓевиќ и неговата политика, но не бил воодушевен ниту од мартовските демонстрации. Тој веруваше дека Србите имаат попаметен излез од тешката ситуација. Тоа не го спречило да се јави во мобилизацискиот пункт според воениот распоред без да чека повик. Тој сакал да им даде личен пример на студентите. Априлската војна го затекнала во Крагуевац како резервен офицер.

По капитулацијата се вратил во Белград и бил избран во Комесаријатот на Милан Ачимовиќ. Администрацијата на комесарот била обичен инструмент на германскиот окупациски режим, кој немал илузија на моќ.

Комесаријатот го сочинувале 5 лица од самата Србија, 2 Црногорци, еден Херцеговец, еден од Лика и еден од Бокељ (Лазо Костиќ). Во тоа време не се знаело дали ќе избие востание, ниту што прават Германците, а на сила бил германско-советскиот пакт. Штом се прекинал пактот, Лазаp си поднел неотповиклива оставка. Колку Комесаријатот ги ублажил страдањата на народот и колку направил за да ги спаси бегалците од Словенија, Босна и Хрватска, кои побрзале да бараат спас во Србија, допрва ќе биде објективно утврдено и обелоденето.

По ова Лазо се повлекол, но немал мир. Еве ги неговите зборови: За време на целата војна ме бараа или да напишам нешто или да одржам говор. Тоа ми беше побарано барем сто пати. И јас одбив сто пати со истото образложение... И така во текот на целата војна не објавив ниту збор, ниту збор не зборував јавно (додека во 1944 заминав во шумата). Многу други не пишуваа и не зборуваа, но никој од нив не го побара тоа.

Милан Недиќ немал никаква улога во создавањето на Комесаријатот, а откако ја формирал својата влада, на Лазо во неколку наврати му понудил различни функции: министерство, советодавно, претседателство на Државниот совет итн. Лазо решително го одбил сето тоа. Дража Михаиловиќ бил поблизок со него од Недиќ, но и тој ја одбил неговата понуда во 1942 година да му се придружат во изготвувањето на новиот Устав за повоената југословенска влада. Дури кога неговите пријатели сигнализирале дека Гестапо се подготвува да го уапси, тој побегнал во шумата, но не за да се бори со оружје, туку да се засолни. Тој пристигнал во Швајцарија на 1 мај 1945 година, што значи пред крајот на војната, и издржал долги години тешки бегалски страдања.

Државниот суд на ФНРЈ немал елементи да го прогласи за виновен, па неговиот колега и предвоен пријател д-р Милан Бартош неколку пати му понудил добра функција доколку се врати во Србија. Тој сепак бил обвинет, но истото го направиле и другите негови поранешни колеги. „Суд на Економско-стопански колеџ“, обвинителен акт бр.150, од 26.03.1945 година, обвинетиот проф. д-р Лазар Костиќ за неговата културна, административна, економска и политичка соработка со непријателот и неговиот домашен помошник. Обвинението го товарело и за намера да го ликвидира ова средно училиште (во чие формирање учествувал). Се разговарало без присуство на обвинетите, без бранител по службена должност, па дури и без обвинител. Заклучокот бил дека обвинителниот акт бр. 150. упатен до Меѓународниот кривичен трибунал за поранешна Југославија. Но, по предлог на оваа гимназија Лазо бил формално отпуштен на 28 јуни 1945 г. од државната служба.

Повоен период

Нов гроб на Лазар Костиќ од 2011 година, до црквата Св. Лука, Гошиќи

Лазо ја надминал и болката нанесена на овој начин, особено што сите клеветници, „обвинители“ и „судии“ биле високообразовани Срби. Но, тој не се двоумел да го посвети остатокот од својот живот, поминат повеќе од три децении во егзил, на научната одбрана на Србија. Она што тој го направил за Србија е предолга приказна за оваа прилика, бидејќи треба да брои најмалку 80 објавени книги (без 18 предвоени) и над 2.000 студии и полемики во различни публикации. Овде ќе споменеме само некои меѓународни признанија.

На почетокот на 1945 г. е избран за редовен член на Германската статистичка асоцијација во Минхен. Дотогаш тој бил единствениот експерт во тоа здружение од јужнословенските земји и еден од само десетте странци во тоа здружение.

На почетокот на 1955 г. Тој бил избран за полноправен член на Американската статистичка асоцијација во Вашингтон (ДЦ. Д.С. 1108-16. Улица Х.Б.) како единствена од јужнословенските земји.

Од 1960 година бил редовен член на Економскиот институт на Универзитетот во Чикаго (Чикаго 37).

Во 1964 година, кога не биле објавени ниту една третина од делата на Лазар, бил основан Српскиот народен универзитет „Д-р Лазо М.“. Костиќ“, со што бил особено почестен за време на неговиот живот (1022 г. Западен Национал, авенија Милвоки). Две години подоцна почнал да излегува весникот „Српство“, како орган на СНУ „Д-р Лазо М. Костиќ“, во која значаен простор добил Лазар и оние кои пишувале за него и неговото дело.

За Лазар Костиќ немало место во повоените енциклопедии, и во загрепското и во белградското издание. А тие енциклопедии биле надградени на предвоена „Сезнајност“, која била максимално искористена, а авторите на „Сезнајност“, меѓу кои е и проф. д-р Лазар Костиќ, не биле ни споменати. Ниту големата и најнова „Историја на српскиот народ“ во 6 книги со 10 тома ( 1994 г. ) не го спомнува ниту Лазар ниту неговите дела.

Лазар Костиќ починал на 17 јануари 1979 година во Швајцарија, каде што бил погребан на католичките гробишта. Посмртните останки на Лазар Костиќ биле пренесени во февруари 2011 година на иницијатива на блиски роднини од Цирих до родната Бока.

Избрани дела

• Костић, Лазо М. (1960). О заставама код Срба: Историска разматрања. Минхен: Ауторско издање.CS1-одржување: ref=harv (link)
• Костић, Лазо М. (1990). Спорне територије Срба и Хрвата. Београд: Досије.CS1-одржување: ref=harv (link)

Литература

• Tomasevich, Jozo (2002). War and Revolution in Yugoslavia, 1941-1945: Occupation and Collaboration. Stanford: Stanford University Press. ISBN 978-0-8047-3615-2.CS1-одржување: ref=harv (link)
• Pavlowitch, Stevan K. (2008). Hitler's New Disorder: The Second World War in Yugoslavia. New York: Columbia University Press. ISBN 978-1-85065-895-5.CS1-одржување: ref=harv (link)
• Kostić, Vasko (1999). Oklevetan i zabranjivan u SRPSKO NASLEĐE, ISTORIJSKE SVESKE, BROJ 14, FEBRUAR 1999. Београд: NIP "Glas". Архивирано од изворникот на 2022-01-31. Посетено на 2022-02-12.CS1-одржување: ref=harv (link)
• Стојановић, Александар (2012). Српски цивилни/културни план владе Милана Недића. Београд: Институт за новију историју Србије. ISBN 978-86-7005-112-6.CS1-одржување: ref=harv (link)

Надворешни врски

• Проф. д-р. Лазо М. Костиќ