Мандарински јазик

Оваа статија се однесува на/за групата на северни и југозападни кинески дијалекти. За стандардниот службен кинески јазик („путунгхуа“), погл. стандарден мандарински јазик.

Мандаринскиот јазик (кин. 官话, пинјин: Guānhuà, мктр. гуанхуа = „функционерски говор“) претставува целина од наречја што се говорат ширум северна и југозападна Кина. Бидејќи највеќето дијалекти се сместени на северот од земјата, групата се нарекува и „северен говор“ (北方话, Běifānghuà). Сепак, североисточното и југозападното наречје се толку различни, што луѓето можат да се разберат само ако општат на стандардниот јазик, претежно поради разлики во тоновите и лексиката. Меѓутоа, и покрај ова, разликите во рамките на мандаринските наречја се значително помали од оние помеѓу разните јазици во Кина. Се смета дека ова се должи тоа што мандаринскиот почнал да се шири релативно неодамна, но и поради полесното општење помеѓу луѓето во споредба со југот на земјата, кој е планински.

Мандарински
官話/官话 Guānhuà
Гуанхуа („мандарински“) напишано со кинески знаци
Застапен во	северна и југозападна Кина (поврзано: стандарден мандарински)
Говорници	845 милиони  (2000) Вкупно: 1.020 милиони
Јазично семејство	синотибетско синитски кинески мандарински
Дијалекти	северозападен пекиншки џи-лу џао-љао долнојангцекјаншки среднорамничарски лан-јин југозападен џински (спорен)
Јазични кодови
ISO 639-3	cmn
Linguasphere	79-AAA-b

Оваа статија содржи кинески текст. Без правилна поддршка, може да гледате прашалници, квадрати или други симболи наместо кинески знаци .

Мандаринските наречја, особено пекиншкото, се основа за стандардниот кинески јазик, кој исто така се нарекува „мандарински“, „путунгхуа“ (普通话, Pǔtōnghuà = „општ говор“) или „гуоји“ (國語, Guóyǔ = „национален јазик“). Стандардниот кинески е службен јазик на НР Кина и Тајван, еден од четирите службени јазици на Сингапур и еден од шесте јазици на ООН. Земајќи ја мандаринската група во целост, јазикот има највеќе матични говорници во светот (речиси милијарда). Овие говори уживаат таков статус поради тоа што низ голем дел од историјата на земјата, главниот град се наоѓал во тоа говорно подрачје. Почнувајќи од првите децении на XX век, ваквиот мандарински претставувал државен и де факто стандард во Кина, но и како говор на значаен дел од кинеската дијаспора во светот.

Името на јазикот

Зборот „мандарински“ е придавка од португалскиот збор mandarim, преземен од малајскиот поим menteri (кој пак навлегол од хинди mantri, со потекло од санскритскиот збор мантрин = „министер“ или „советник“) и изворно се однесувал на говорот на кинеските чиновници наречени „мандарини“. Бидејќи матичните говори на чиновниците ширум царството се разликувале во голема мера до степен на меѓусебно неразбирање, овие функционери општеле на коински јазик што се засновал на разните северни дијалекти.

Историја

Денешните кинески наречја и говори настанале со различниот развиток на наречјата на старокинескиот и среднокинескиот јазик. По традиција се вели дека јазикот има седум наречја (или јазици). Покрај мандаринскиот, тоа се ву, хака, минскиот, сјанг, јуе и ган. Во поново време се признаени и други групи.

A page of the Menggu Ziyun, covering the syllables tsim to lim

По падот на Северен Сунг и за време на неавтохтоните династии Џин и Јуен во северна Кина, се развил општоприфатен јазик по углед на говорот околу главниот град, кој денес се нарекува старомандарински. Јазикот добил свои вернакуларни книжевни жанрови, вклучувајќи поезија и драма и раскази како што се чи и санчи.

Сè до почетокот на XX век, книжевните дела се пишувале на книжевен кинески јазик, што важело и за формалната писмена комуникација. Овој јазик се темели на класиците од Периодот на завојуваните држави и династијата Хан. Со време, разните наречја почнале во голема мера да се разидуваат и станале многу поразлични од јазикот во книжевните дела, кој се задржал како посебен јазик.

Како книжевен, овој јазик не попримил никакви влијанија од гласовните промени што се случувале во говорните наречја. Особено се ценела неговата изразна моќ во малку зборови. На пример, поимот 翼 (ји = крило) е сосем недвосмислен во пишаниот јазик, но има над 75 хомофони во говорниот мандарински.

Коински јазик

Кинеска граматика на латински јазик (XVIII век)

Сè до средината на XX век, највеќето жители на јужна Кина го познавале само локалниот говор. Од практични причини, управувањето на земјата за време на династиите Минг и Ќинг се одвивало на општоприфатен јазик „гуанхуа“, заснован на говорите во поважните места. Секој што сакал да стане службеник, чиновник или функционер морал да го владее овој говор.

Стандарден кинески

Главна статија: Стандарден кинески јазик

Во раните денови на Република Кина, дејците од Новото културно движење како Ху Ше и Чен Дусју успешно се избориле за заменување на книжевниот кинески со вернакуларен пишан јазик, заснован на северните говори. Покрај ова, во следниот период се отворила расправа за утврдување на државен јазик (国语, Guóyǔ), која завршила во 1932 со усвојување на пекиншкото наречје. Со формирањето на НР Кина во 1949, стандардот е задржан, но го добива името „општ говор“ (普通话, pǔtōnghuà).

Денес државниот јазик се користи во образованието, медиумите и формални прилики во НР Кина и Тајван (но не во Хонгконг и Макао). Јазикот го владеат сите помлади лица, со посилен или послаб локален нагласок. Во Хонгконг и Макао, образованието, медиумите, формалниот говор и секојдневниот живот се одвива на кантонски јазик, но стандардниот мандарински во последно време има големо влијание.

Класификација

Делото Language Atlas of China ги дели останатите дијалекти на осум наречја, според односот кон среднокинескиот настапен тон:

• североисточно - се говори на североистокот на Кина (Манџурија), освен на полуостровот Љаодунг: овој дијалект е во блиско сродство со стандардниот, со мали разлики во лексиконот.
• пекиншко - се говори во Пекинг и околни места како Ченгде, Хебеј: основа за стандардниот мандарински.
• џи-лу - се говори во покраините Хебеј („џи“) и Шандунг („лу“), освен на Џаодуншкиот Полуостров, вклучувајќи го тјенџинскиот дијалект: тоновите и лексиконот се многу поинакви; овој говор е практично заемонеразбирлив со пекиншкиот.
• џао-љао - се говори во Шандуншкиот (Џаодушнки) и полуостровот Љаодунг: многу забележливи разлики во тонот, поразлични од наречјето џи-лу, но и со повеќе разнообразие; заеморазбирливоста со пекиншкиот е значајна, но не целосна.
• среднорамнински („џунгјуен“) - се говори во покраината Хенан, централните делови на Шенси во долината на Жолтата Река и југот на Сјинџанг: значајни фонолошки разлики, со делумна заеморазбирливост со пекиншкиот. Во оваа група спаѓа и дунганскиот јазик што се говори во Киргистан и е прилично сличен на мандаринскиот.
• лан-јин - се говори во покраината Гансу (гл. град: Ланџоу) и автономниот регион Нингсја (гл. град: Јинчуан), како и северот на Сјинџанг.
• џанг-хуај (сја-џанг) - се говори до деловите од Џангсу и Анхуеј на северното порачје на Јангцекјанг, како и некои подрачја долж јужното поречје како што се Нанѓинг и Џангсу, Џиуџанг во Џангсји итн.: значајни фонолошки и лексички разлики во различен степен; заеморазбирливоста е прилично ограничена. Ова наречје има значајни влијанија од јазикот ву.
• југозападно - се говори во Хубеј, Сечуан, Гуејџоу, Јинан и мандаринските подрачја во Хунан, Гуангсји и југот на Шенси: остри фонолошки, лексички и тонски разлики; заеморазбирливоста со пекиншкиот е доста ограничена во различен степен.

Фонологија

Слоговите се состојат највеќе од почетна согласка, преод, самогласка, завршна согласка и тон. Во јазикот не постојат сите слогови што се можни според овие правила, поради трите правила што не допуштаат соседност на извесни фонеми. Затоа, во практика, постојат само неколку стотини поединечни слогови.

Фонолошки особености што ги делат речиси сите мандарински наречја:

• омекнувањето на заднонепчените и венечните шушкави согласки кога се јавуваат пред преднонепчени преоди;
• губењето на завршните избувни согласки и /-m/ (иако во многу говори во групата џангхуај и џинското наречје имаат остаток од завршните избувни согласки во облик на гласилна избувна согласка);
• сведувањето на шесте тона од среднокинескиот на четири по тонското разидување на говорите;
• присуството на свиени согласки (иако истите отсуствуваат во многу дијалекти од југозападното и северозападното наречје);
• историското обезвучување на избувните и шушкавите согласки (застапено и кај највеќето немандарински јазици во Кина).

Почетоци

Воопштена табела на почетоците во мандаринските дијалекти. Почетоците што ги нема во стандардниот јазик се ставени во загради.

	Двоуснени		Уснено- забни		Венечни		Свиени		Венечно- преднонеп.		Задно- непчени		Гласилни
Избувни	p	pʰ			t	tʰ					k	kʰ	(ʔ)
Носни	m				n						(ŋ)
Струјни			f	(v)	s	(z)	ʂ	ʐ	ɕ		x
Слеани			(pf)	(pfʰ)	ts	tsʰ	tʂ	tʂʰ	tɕ	tɕʰ
Приближни					l								∅

• Свиените почетоци /tʂ tʂʰ ʂ/ недостасуваат во многу дијалекти во Манџурија и јужна Кина, кајшто се заменети со венечните шушкави согласки /ts tsʰ s/. (zhi е zi, chi е ci, shi е si, а ri /ɻ/ или /ʐ/ звучат како /z/.) Ова е честа појава и во Тајван. Највеќето други подрачја ги разликуваат свиените од венечните шушкави гласови, но честопати се наоѓаат во поинаква рапсределба од стандардниот јазик.
• Венечно-преднонепчените шушкави согласки /tɕ tɕʰ ɕ/ се производ на изедначува на историските меки венечни согласки /kj kʰj xj/ и меките венечни шушкави согалски /tsj tsʰj sj/. Кај околу 20% од дијалектите, венечните шушкави согласки не смекнале, па така опстоиле како посебни од венечно-преднонепчените почетоци. (Специјалниот изговор во пекиншката опера влегува во оваа категорија.) Од друга страна, во некои говори во источен Шандунг, несмекнати се заднонепчените почетоци.
• Многу југозападни дијалекти ги мешаат f- /f/ и hu- /xw/, заменувајќи ги меѓусебно. На пример, fei /fei/ „лета“ и hui /xwei/ „прав“ во тие говори звучат исто.
• Извесни дијалекти не разликуваат почетно /l/ од почетно /n/. Во југозападното наречје, овие гласови се изедначуваат со /n/; во наречјето џангхуај, тие се изедначени со /l/.
• Во многу подрачја, говорниците користат разни почетни гласови на местото кајшто пекиншкиот користи r- /ʐ/. Позастапени варијанти се y-, l-, n- и w- /j l n w/.
• /v/, /ŋ/ и /ʔ/, кои се користеле како почетоци во постарите облици на кинескиот јазик, во највеќето говори денес се изедначени со нултиот почеток.
• Многу дијалекти од северозападниоти и среднорамнимско наречје ги имаат гласовите /pf/ /pfʰ/ /f/ /v/ наместо пекиншките /tʂw tʂʰw ʂw ɻw/. Така, /pfu/ „свиња“ наместо стандардното /tʂu/, /fei/ „вода“ наместп стандардното /ʂwei/, /vã/ „мек“ наместо стандардното /ɻwæn/ итн.

Завршетоци

• Во многу од нашироко расфрлените мандарински дијалекти завршетоците ai ei ao ou /ai ei ɑu ɤu/ се изговараат како монофтонзи (т.е. без преод).
• Пекиншкото и североисточното наречје претрпеле повеќе изедначувања на самогласките од другите наречја. На пример:

Знак	Значење	Стандардно (Пекинг)		Џинан (џи-лу)	Сиан (џунгјуен)	Ченгду (југозап.)	Јангџоу (џангхуај)
		Пинјин	МФА
課	четиво	kè	kʰɤ	kʰə	kʰuo	kʰo	kʰo
客	потфат			kʰei	kʰei	kʰe	kʰəʔ
果	овошје	guǒ	kuo	kuə	kuo	ko	ko
國	земја	guó			kue	kue	kɔʔ

Стандардните завршетоци како e, o, ai, ei, ao, u, üe и ie /ɤ o ai ei ɑu u yɛ iɛ/ во другите наречја честопати непредвидливо се јавуваат како други самогласки. Правилата се сложени и се исход од разидувањето и независниот фонолошки развој на разните дијалекти од среднокинескиот наваму (особено во замодејства со завршните избувни согласки).

• Средното -u- /w/, што се јавува како венечна согласка, во југозападното наречје се губи. Затоа имаме dei /tei/ „десно“, додека во стандардниот истото е dui /twei/, ten „голта“ /tʰən/, додека во стандардниот истото е tun /tʰwən/.
• Југозападното наречје има gai kai hai /kai kʰai xai/ во неколку (но не сите) зборови, додека во стандардниот истите се jie qie xie /tɕiɛ tɕʰiɛ ɕiɛ/. Ова се смета за стереотипна одлика на југозападните говори бидејќи е мошне забележливо. На пример hai „чевел“ наместо стандардното xie, gai „улица“ наместо стандардното jie.
• Во некои подрачја (особено југозападните), завршното -ng /ŋ/ е -n /n/. Ова е особено застапено при редување на завршните парници -en/-eng /ən ɤŋ/ и -in/-ing /in iŋ/. Поради тоа, овие дијалекти ги изедначуваат jīn „злато“ и jīng „главен град“.
• Некои говори во извесни зборови имаат завршна гласилна избувна согласка.
• Вевноста на самогласките (еризација) е карактеристична за мандаринскиот јазик, но истата работи поинаку во југозападното наречје. Додека пекиншкиот говор при додавањето на вевниот завршеток -r /ɻ/ го отфрла само завршното /j/ или /n/, во југозападното наречје ова -r го заменува речиси сет завршеток.

Тонови

• Секој говор има нешто поимакви вредности на тоновите. Распределбата на тоновите е мошне слична кај сите говори, со исклучок на слоговите што некогаш завршувале на избувна согласка, кои имаат различна поставеност кај разните дијалекти.

Разлики во контурата на тонот:

Фонетска реализација на тоновите кај поважните мандарински дијалекти

Назив на тонот		Прв тон	Втор тон	Трет тон	Четврти тон	означено со гласилн. избув. (Ru)
пекиншки	Пекинг	˥ (55)	˧˥ (35)	˨˩˦ (214)	˥˩ (51)
североисточен	Харбин	˦ (44)	˨˦ (24)	˨˩˧ (213)	˥˨ (52)
џи-лу	Тјенџин	˨˩ (21)	˧˥ (35)	˩˩˧ (113)	˥˧ (53)
	Шеџаџуанг	˨˧ (23)	˥˧ (53)	˥ (55)	˧˩ (31)
џао-љао	Јантај	˧˩ (31)	(˥ (55))	˨˩˦ (214)	˥ (55)
џунгјуен	Џенгџоу	˨˦ (24)	˦˨ (42)	˥˧ (53)	˧˩˨ (312)
	Луојанг	˧˦ (34)	˦˨ (42)	˥˦ (54)	˧˩ (31)
	Сиан	˨˩ (21)	˨˦ (24)	˥˧ (53)	˦ (44)
	Тјеншуј	˩˧ (13)		˥˧ (53)	˨˦ (24)
лан-јин	Ланџоу	˧˩ (31)	˥˧ (53)	˧ (33)	˨˦ (24)
	Јинчан	˦ (44)	˥˧ (53)		˩˧ (13)
југозападен	Ченгду	˦ (44)	˨˩ (21)	˥˧ (53)	˨˩˧ (213)
	Сјичанг	˧ (33)	˥˨ (52)	˦˥ (45)	˨˩˧ (213)	˧˩ʔ (31)
	Куенминг	˦ (44)	˧˩ (31)	˥˧ (53)	˨˩˨ (212)
	Вухан	˥ (55)	˨˩˧ (213)	˦˨ (42)	˧˥ (35)
	Лиуџоу	˦ (44)	˧˩ (31)	˥˧ (53)	˨˦ (24)
џангхуај	Јангџоу	˧˩ (31)	˧˥ (35)	˦˨ (42)	˥ (55)	˥ʔ (5)
	Нантунг	˨˩ (21)	˧˥ (35)	˥ (55)	˦˨ (42), ˨˩˧ (213)*	˦ʔ (4), ˥ʔ (5)*

* Говорите во и околу подрачјето на Нантунг имаат многу повеќе од 4 тона, поради влијанието на соседните говори на јазикот ву.

Граматика

Главна статија: Граматика на кинескиот јазик

Кинеските јазици и говори од сите историски периоди се сметаат за особени примери за аналитички јазици, со тоа што кај нив граматичките информации како лице, број, време, начин или падеж се изразуваат исклучиво преку збороредот и честичките наместо со збороизмената (флексија) или додавки (афикси). Иако денешните варијанти на јазиците користат мал број на наставки, истите сепак се применуваат на мошне аналитички начин.

Основниот збороред е од обликот „подмет-прирок-предмет“ и се јавува често во многу кинески дијалекти, но се забележуваат разлики во редоследот на двата предмета кај двопреодните глаголи. Во северното наречје, индиректниот предмет му претходи на директниот (како во македонскиот), како што може да се види од реченицата на стандарден кинески:

我	给	你	一本	书 。
wǒ	gěi	nǐ	yìběn	shū.
Јас	дава	ти	една	книга.

Во јужиото наречје, многу југозападните говори и оние од наречјето џинг-хуај, предметите се јавуваат по обратен редослед.

Највеќето јазици во земјата користат честички (глаголски наставки) за да означат глаголски вид, но самите честички се разликуваат од јазик до јазик. Мандаринските дијалекти претежно се служат со честичката -le (了) за определен несвршен вид и -zhe (著/着) за неопределен несвршен вид. Другите кинески јазици , e.g. кантонското jo² 咗 and gan² 緊/紧. Искусниот вид -guo (過/过) е застапен пошироко, освен воо јужномминскиот.

Зависната честичка de (的) е карактеристична за мандаринските наречја. Некои јужни дијалекти, (и некои од наречјето џанг-хуај), ја зачувале постарата шема на посвојност без честичка, додека пак кај другите јазици, улогата на мандаринската честичка ја игра класификатор.

Особена појава во разговорниот јазик е тоа што честичките на крајот од реченицата го менуваат суштинското значење на реченицата. Како и голем дел од лексиконот, честичките во многу случаи сосема се разликуваат од подрачје до подрачје. На пример, честичката за очиглегдност или оспорување на север е ma (嘛), но на југот истата е yo (哟).

Поврзано

• Стандарден мандарински јазик
• Википедија:МФА за мандарински јазик
• Македонска транскрипција на мандаринскиот јазик

Библиографија

• Coblin, W. South (2000). „A brief history of Mandarin“. Journal of the American Oriental Society. 120 (4): 537–552. doi:10.2307/606615.
• Coblin, W. South (2003). „Robert Morrison and the Phonology of Mid-Qīng Mandarin“. Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain & Ireland. 13 (3): 339–355. doi:10.1017/S1356186303003134.
• Kurpaska, Maria (2010). Chinese Language(s): A Look Through the Prism of "The Great Dictionary of Modern Chinese Dialects". Walter de Gruyter. ISBN 978-3-11-021914-2.
• Norman, Jerry (1988). Chinese. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-29653-3.
• Ramsey, S. Robert (1987). The Languages of China. Princeton University Press. ISBN 978-0-691-01468-5.
• Richards, John F. (2003). The unending frontier: an environmental history of the early modern world. University of California Press. ISBN 978-0-520-23075-0.
• Yue, Anne O. (2003). „Chinese dialects: grammar“. Во Thurgood, Graham; LaPolla, Randy J. (eds.) (уред.). The Sino-Tibetan languages. Routledge. стр. 84–125. ISBN 978-0-7007-1129-1.CS1-одржување: излишен текст: список на уредници (link)

Надворешни врски

• Учебник по мандарински јазик — Викикниги (македонски)
• Македонско-мандарински разговорник со снимки
• Институт за кинески јазик и култура „Конфуциј“ Архивирано на 6 ноември 2014 г. при УКИМ, Скопје — настава по мандарински јазик и други активности
• Тонови на мандаринските дијалекти - Табели за споредба на тоновите во 523 дијалекти на мандаринскиот јазик (составил: Џејмс Кемпбел) (англиски)