Држава на Словенци, Хрвати и Срби
Државата на Словенците, Хрватите и Србите (српскохрватски: Država Slovenaca, Hrvata i Srba/ Држава Словенаца, Хрвата и Срба; словенечки: Država Slovencev, Hrvatov in Srbov ) — политички ентитет кој бил конституиран во октомври 1918 година, на крајот на Првата светска војна, од Словенци, Хрвати и Срби (Пречани) кои живееле во најјужните делови на Австроунгарија. Иако меѓународно непризнаена, ова била прва инкарнација на југословенска држава основана на пансловенската идеологија.[1] Триесет и три дена по неговото прогласување, државата и се придружила на Кралството Србија и Кралството Црна Гора за да го формираат Кралството на Србите, Хрватите и Словенците.
Држава на Словенци, Хрвати и Срби | |||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1918 | |||||||||||||||||
 Flag
.svg) Coat of arms
| |||||||||||||||||
 Државата на Словенците, Хрватите и Србите во 1918 година. Истра претставувала спорна област, официјално отстапена на Италија со Договорот од Рапало. Јужна Корушка и Долна Штаерска биле исто така спорни области, со Договорот од Сен Жермен демаркација на границата на новосоздаденото Кралство на Србите, Хрватите и Словенците со Австрија. | |||||||||||||||||
| Статус | Непризната привремена влада која побарала обединување со Србија | ||||||||||||||||
| Главен град | Загреб | ||||||||||||||||
| Говорени јазици | Предлошка:Startplainlist | ||||||||||||||||
| Претседател на Национален Совет | |||||||||||||||||
• 1918 | Антон Корошец | ||||||||||||||||
| Заменик-претседател | |||||||||||||||||
• 1918 | Анте Павелиќ | ||||||||||||||||
• 1918 | Светозар Прибичевиќ | ||||||||||||||||
| Legislature | Национален Совет на Словенците, Хрватите и Србите | ||||||||||||||||
| Историски период | Меѓувоен период Прва светска војна | ||||||||||||||||
• Прогласено отцепување | 29 октомври 1918 | ||||||||||||||||
• се приклучило на Кралство СХС | 1 декември 1918 | ||||||||||||||||
| Население | |||||||||||||||||
• Estimate | 6,000,000 | ||||||||||||||||
| |||||||||||||||||
Име
уредиИмето на државата потекнува од трите главни јужнословенски етнички групи кои ја населувале: Словенците, Хрватите и Србите.
Хрватите идентификувани во името биле оние кои живееле во претходните кралства Хрватска-Славонија, Босна и Херцеговина и Далмација (вклучувајќи ја и Бока Которска).
Србите идентификувани во името биле оние кои живееле во Босна и Херцеговина, Хрватска-Славонија, Далмација (вклучувајќи ги Бока Которска и Црногорското приморје), а не оние што живееле во Кралството Србија (кое ја вклучувало и територијата на денешна Македонија), ниту оние кои живееле во Кралството Црна Гора или Војводина (вклучувајќи ги Банат, Бачка, Барања).[2][3]
Словенците идентификувани во името биле жители на Војводството Крањска, Војводството Штаерска, Војводството Корушка и Прекмурје.
Создавање
уредиЗаднина
уреди
Во 1918 година, последната година од војната, австроунгарската монархија страдала од внатрешна криза придружена со немири меѓу повеќекратните словенски народи во нејзините граници. [4] Јужнословенските народи биле поделени помеѓу различни поделби на монархијата:
- Цислајтанија: Австриското приморје, Војводството Крањска и Кралството Далмација биле под австриска јурисдикција. Соседните војводства Штаерска и Корушка, исто така, вклучувале значително јужнословенско население.
- Транслејтанија: Кралство Хрватска и Славонија и Фиме (corpus separatum) биле под унгарска јурисдикција. Самото Кралство Унгарија вклучувало значајно јужнословенско население во Прекмурје, Меѓимурје, Барања и териториите кои биле дел од Војводството Србија и Тамипки Банат.
- Австроунгарскиот кондоминиум на Босна и Херцеговина.
Активностите на пројугословенските сили во Транслејтанското Кралство Хрватска-Славонија на 30 мај 1917 година резултирале со усвојување на Мајската декларација од страна на Југословенскиот клуб, група хрватски и словенечки пратеници во Рајхсратот (законодавниот дом на Цислеитана во Виена). Декларацијата барала обединување на сите земји во Хабсбуршката Монархија населена со Словенци, Хрвати и Срби во еден независен ентитет.[5]
На 2-3 март 1918 година,[6] во Загреб се одржал граѓански состанок на кој учествувале претставници на различни аспекти од јавниот живот, како и членови на неколку политички партии, пред се фракцијата на Миле Старчевиќ на Партијата на правата предводена од Анте Павелиќ и Словенечката народна партија.[7] Владејачката хрватско-српска коалиција и нејзината опозиција Хрватската народна селска партија, сепак, биле исклучени. Состанокот ја донел Загребската резолуција која го прокламирала единството на народот на Словенците, Хрватите и Србите („обединета нација“ со вторите опишани како рамноправни, чии посебни историски позиции и желби треба да се прифатат), барајќи право на самоопределување и поседување на територијата кои се окупирани, вклучувајќи ја и цела Цислајтанија. [4]
Во јули и август 1918 година, таканаречените „Народни организации на Словенците, Хрватите и Србите“ биле формирани во Сплит (за Далмација), Сушак (за хрватското приморје) и Љубљана (за словенечките земји) за да се унапредат овие политики. Кон крајот на август, партиите Хрватска-Славонија повторно се состанале во Загреб за да разговараат за тоа како да се продолжи и, особено, како да се добие поддршката од Хрватско-српската коалиција. [4]
На 14 септември 1918 година, австроунгарскиот министер за надворешни работи Стефан Буријан фон Рајеч направил изјава во која се залагал за решавање на Првата светска војна со мировен договор и станало очигледно дека војната е при крај. До почетокот на октомври, словенечко-хрватско-српското движење планирало да формира Национално собрание. Светозар Прибиќевиќ, лидерот на Хрватско-српската коалиција, се соочил со Срѓан Будисављевиќ, еден од водачите на ова движење, во обид да утврди дали овие планови треба да ја поткопаат коалицијата, а двајцата постигнале разбирање според кое кон Коалицијата ќе бидат поканети да се приклучат било кои идни совети пред да се формира Национално собрание. Во исто време, организаторите добиле поддршка од Хрватската народна селска партија и од Српската народна радикална партија. На 5 и 6 октомври било свикано привремено собрание и започнало формирањето на извршните одбори. Местата биле поделени на членовите на сите партии.[7]
Основање
уреди
Народниот совет (српскохрватски: Narodno vijeće, словенечки: Narodni svet) бил основан на 5-8 октомври 1918 година во Загреб, согласно одлуките донесени во март 1918 година. Советот се прогласил за политичко претставничко тело на Словенците, Хрватите и Србите кои живеат во Хрватска и Славонија, Риека, Далмација, Босна и Херцеговина, Истра, Трст, Крањска, Горица и Градишка, Штаерска, Корушка, Бачка, Банат, и Барим на друго место во југозападна Унгарија. Советот формирал свој Централен комитет и Претседателство, додека еден член на Советот требало да биде претставник на 100.000 луѓе. Дополнително, тој сочинувал пет претставници на хрватскиот Сабор, Диетата на Босна и Рајхсрат со вкупно 95 претставници. За формирање на кворум биле потребни 32 членови со право на глас, а за секоја одлука било потребно двотретинско мнозинство. На членовите на регионалните парламенти им било дозволено да присуствуваат како набљудувачи без право на глас. Советот избирал до 30 членови на Централниот комитет, кои можеле да назначат дополнителни 10 во комитетот со две третини гласови.[6]
Кралството Унгарија потпишало примирје со сојузниците на 13 октомври 1918 година. Павелиќ и другите почнале да преговараат со српскиот пратеник во Народното собрание Душан Симовиќ додека Павелиќ изјавил дека тие сакаат обединување со Србија, но дека им е потребна федерална држава како и разграничување на хрватското и српското население што би претпоставувало иселување на населението. Симовиќ ги отфрлил разговорите за федерализација и Павелиќ попуштил, а немал понатамошна дискусија за ниту едно прашање. [4]
На 14 октомври 1918 година, австрискиот министер за надворешни работи Буријан побарал примирје врз основа на четиринаесетте точки наведени во јануари 1918 година од американскиот претседател Вудро Вилсон, чија точка 10 гласела: „Народот на Австроунгарија, чие место меѓу народите сакаме да го видиме заштитени и сигурни, треба да се даде најслободна можност за автономен развој.“ Два дена подоцна, царот Карло објавил проглас („Царски манифест од 16 октомври 1918 година“), кој предвидувал значителна промена на структурата на царството со давање широка автономија на нејзините народи, вклучително и федерализација на Цислајтанија. [4] Предлогот на Карло бил отфрлен на 18 октомври од американскиот државен секретар Роберт Лансинг кој изјавил дека автономијата за националностите повеќе не е доволна. На 19 октомври, Националниот совет се прогласил за врховен претставнички орган на сите јужнословенски народи во монархијата.[6]
На 21 и 22 октомври, членовите на Чистата партија на правата кои сè уште се залагале за триалистичка монархија обезбедиле формална поддршка за судечкиот манифест од царот Карло и премиерот Шандор Векерле во Унгарија, но вториот бил сменет следниот ден.
Во Загреб биле одржани бројни масовни собири за поддршка на југословенската кауза, особено на 22 октомври.
На 28 октомври, Ѓула Андраси Помладиот испратил нота за мир до американската влада, додека хрватскиот бан, Антун Михаловиќ, се јавил кај царот на разговор по кое тој бил разрешен со инструкција „Прави како сакаш“. [4] Министерството за војна, исто така, одлучило да им дозволи на локалните воени команди да им пристапат на народните совети за да помогнат во одржувањето на законот и редот. Сето ова било разбрано како знак дека австроунгарската монархија се распаѓа и дека државата на Словенците, Хрватите и Србите ќе биде остварлива цел. [4]
Државата била официјално прогласена на 29 октомври 1918 година. Нејзиниот прв претседател бил Словенецот, Антон Корошец. Двајцата потпретседатели биле Србинот Светозар Прибиќевиќ и Хрватот Анте Павелиќ.[6]
Новата држава се стремела да ги вклучи сите оние територии на поранешна Австроунгарија кои биле населени со Словенци, Хрвати и Срби. Меѓутоа, оние што ги претставуваат Србите во Војводина – вклучувајќи ги и оние во Банат, Бачка и Барања – се спротивставиле и формирале своја управа под врховната власт на Српскиот национален одбор во Нови Сад. Војводина потоа се приклучила на Кралство Србија на 25 ноември 1918 година. Еден ден претходно, на 24 ноември 1918 година, регионот Срем, кој станал дел од Државата на Словенците, Хрватите и Србите, се отцепил и исто така се приклучил на Кралството Србија.[2][3]
Судир со Италија
уредиЗа да избегне да ги предаде на силите на Антантата, царот Карло ја доделил целата австроунгарска морнарица, австроунгарската трговска флота и сите австроунгарски пристаништа, арсенали и утврдувања на брегот на Националниот совет. Националниот совет испратил дипломатски ноти до владите на Антантата известувајќи ги дека ја презеле контролата врз овие средства и дека не се во војна. Меѓутоа, флотата набргу била нападната и поразена од италијанската морнарица, Реџија Марина.
Австроунгарија постигна примирје со Италија преку примирјето на Вила Џусти потпишано на 4 ноември 1918 година. Овој договор предвидувал дека Италија може да окупира големи делови од територијата што била вклучена во државата на Словенците, Хрватите и Србите. Италијанските трупи потоа ја окупирале Истра и голем дел од Далмација и останала таму до 1921 година, кога стапил на сила Рапалскиот договор.
Создавање на Кралството на Србите, Хрватите и Словенците
уреди
Државата на Словенците, Хрватите и Србите не добила меѓународно дипломатско признавање пред да престане да постои. Во нота од 31 октомври, Националниот совет ги информирал владите на Обединетото Кралство, Франција, Италија и Соединетите Американски Држави дека Државата на Словенците, Хрватите и Србите била конституирана во јужнословенските области кои биле дел од Австроунгарија, и дека новата држава имала намера да формира заедничка држава со Србија и Црна Гора. Истата нота била испратена и до владата на Кралството Србија и Југословенскиот комитет во Лондон. Српскиот премиер Никола Пашиќ одговорил на нотата на 8 ноември, признавајќи го Националниот совет во Загреб како „легална влада на Србите, Хрватите и Словенците кои живеат на територијата на Австроунгарија“ и ги известил владите на Обединетото Кралство и Франција, Италија и САД побарале од нив да го сторат истото.
На 23-24 ноември, Националниот совет прогласил „обединување на државата на Словенците, Хрватите и Србите формирана на целата, соседна јужнословенска област на поранешна Австроунгарија со Кралството Србија и Црна Гора во обединета држава на Словенците, Хрватите и Србите“. За спроведување на таа одлука биле назначени 28 членови на советот врз основа на усвоените насоки на Националниот совет за спроведување на договорот за организација на обединетата држава со владата на Кралството Србија и претставници на политичките партии во Србија и Црна Гора. Упатствата главно биле игнорирани од членовите на делегацијата кои преговарале со регентот Александар.[6]
Селската партија на Стјепан Радиќ учествувала во Националниот совет, но откако одлучила да се спои со Србија, тие почнале да се повлекуваат, нарекувајќи го овој потег глупав и оспорувајќи ја одлуката врз основа на фактот дека хрватскиот парламент никогаш не ја одобрил експлицитно таа одлука.[8]
На 1 декември, регентот Александар го прогласил обединувањето на „Србија со земјите на независната држава на Словенците, Хрватите и Србите во обединето Кралство на Србите, Хрватите и Словенците“. Бидејќи Националниот совет престанал да работи, тој никогаш формално не го ратификувал прогласот, ниту пак Парламентот на Србија, кој ја забележал декларацијата на 29 декември 1918 година [6]
Последната важна задача на Националниот совет била да назначи претставници во Привременото национално претставништво на почетокот на 1919 година [4]
Поврзано
уреди- Женевска декларација (1918)
- Историја на Југославија
Извори
уреди- Matijević, Zlatko (November 2008). „Narodno vijeće Slovenaca, Hrvata i Srba u Zagrebu: Osnutak, djelovanje i nestanak (1918/1919)“ (PDF). Fontes (хрватски). Croatian State Archives. 14: 35–66. ISSN 1330-6804.
- Štambuk-Škalić, Marina; Matijević, Zlatko, уред. (November 2008). „Narodno vijeće Slovenaca, Hrvata i Srba u Zagrebu 1918–1919. Izabrani dokumenti“. Fontes (хрватски). Croatian State Archives. 14 (1): 71–596. Посетено на 8 December 2010.
- Boban, Ljubo (October 1993). „Kada je i kako nastala Država Slovenaca, Hrvata i Srba“ [When and how was the State of Slovenes, Croats and Serbs formed]. Radovi – Journal – Institute of Croatian History (хрватски). Institute of Croatian History, Faculty of Philosophy, Zagreb. 26 (1): 187–198. ISSN 0353-295X. Посетено на 16 December 2012.
Наводи
уреди- ↑ Mitrović, Andrej (2007). „Serbia's Great War, 1914–1918“. London: Hurst & Company. Архивирано од изворникот (PDF) на 3 March 2012. Посетено на 15 November 2010.
- ↑ 2,0 2,1 (на српски) Vladimir Ćorović, Ilustrovana istorija Srba (knjiga šesta), Belgrade, 2006.
- ↑ 3,0 3,1 (на српски) Drago Njegovan, Prisajedinjenje Vojvodine Srbiji, Novi Sad, 2004.
- ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 4,5 4,6 4,7 Matijević 2008.
- ↑ „Svibanjska deklaracija | Hrvatska enciklopedija“. enciklopedija.hr.
- ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 6,4 6,5 Boban 1993
- ↑ 7,0 7,1 Štambuk-Škalić & Matijević 2008
- ↑ „Povijest HSS-a“ (PDF) (хрватски). Croatian Peasant Party. стр. 10. Архивирано од изворникот (PDF) на 7 April 2013.
24. studenog – Govor Stjepana Radića na sjednici središnjeg odbora Narodnog vijeća SHS – Gospodo! Još nije prekasno! Ne srljajte kao guske u maglu. 1. prosinca 1918. Adresa delegacije Narodnog vijeća SHS regentu Aleksandru i proglašenje nove države Kraljevstva Srba, Hrvata i Slovenaca. Ulazak Hrvatske u ovu državnu tvorevinu Hrvatski sabor nije odobrio ni potvrdio, na što je opetovano ukazivao Stjepan Radić, osporavajući na taj način njezin legitimitet. 31. prosinca u DOM-u objavljen članak S. Radića Republika ili slobodna narodna država konstituanta ili narodni revolucionarni sabor.
Надворешни врски
уреди- Држава на Словена, Хрвата и Срба (1918) (на хрватски)
- Карта
