Википедија

Бункери во Албанија

Бетонските бункери во Албанија — стотици илјади бункери кои се наоѓаат во Албанија, со просек од 5.7 бункери за секој квадратен километар. Бункерите (албански: bunkerët) биле изградени за време на комунистичката влада на Енвер Хоџа од 1960-тите до 1980-тите години. До 1983 година околу 173.371 бетонски бункери биле изградени низ целата земја[1][2].

Бункери во Албанија
Bunkerët në Shqipëri
 Албанија
One of over 173,000 bunkers in Albania during the rule of Enver Hoxha
Еден од преку 173.000-те бункери изградени во Албанија за време на владеењето на Енвер Хоџа за заштита од можна инвазија од странски сили.
Изграден 1967 (1967)–1986 (1986)
Изградил Народна Социјалистичка Република Албанија
Градежни
материјали 		Бетон, челик
Во употреба 1967–1991
Урнат Делумно
Тековна
состојба 		не се во употреба

Програмата за „бункеризација“ на Хоџа резултирала со изградба на бункери во секој агол на тогашната Народна Социјалистичка Република Албанија, почнувајќи од планинските премини до градските улици. Тие никогаш не биле користени за нивната намена за време на годините со кои управувал Хоџа. Трошоците за нивната изградба претставувале голем одлив на албанските ресурси, пренасочувајќи ги далеку од најсериозните потреби, како што се справувањето со недостигот на домување и лошите патишта во земјата.

Бункерите биле напуштени по распадот на комунизмот во 1990 година. Поголемиот дел од бункерите денес се напуштени, иако некои се повторно во употреба за различни цели, вклучувајќи сместување, кафулиња, складишта и засолништа за животни или бездомници.

Заднина

уреди

Од крајот на Втората светска војна до неговата смрт во април 1985 година, Енвер Хоџа водел политика на тврд сталинизам, како и елементи на маоизмот. Тој ги раскинал односите со Советскиот Сојуз, откако Никита Хрушчов ја започнал својата реформаторска Хрушчовска револуција, ја повлекол Албанија од Варшавскиот пакт во 1968 година во знак на протест поради инвазијата на Варшавскиот пакт во Чехословачка и се разделил и со Народна Република Кина по посетата на американскиот претседател Ричард Никсон во 1972 година[3].

Неговиот режим бил, исто така, непријателски кон непосредните соседи на земјата. Албанија не ја прекинала својата воена состојба со Грција, оставена од Втората светска војна до 1987 година - две години по смртта на Хоџа - поради сомневањата за грчките територијални амбиции во јужна Албанија (или Северен Епир) како и статусот на Грција како членка на НАТО[4].

Хоџа бил сериозно непријателски расположен кон умерената комунистичка влада на Јосип Броз Тито во Социјалистичка Федеративна Република Југославија, обвинувајќи ја владата на Тито за „антимарксистички и шовинистички став кон нашата партија, нашата држава и нашиот народ“. Тој тврдел дека Тито имал намера да ја преземе Албанија и да ја направи седма република во Југославија, и го критикувал третманот на југословенската влада на етничките Албанци во Косово, тврдејќи дека „југословенските водачи таму спроведуваат политика на истребување“[5].

Албанија одржувала некои врски со надворешниот свет, тргувајќи со неутрални земји, како Австрија и Шведска, и воспоставувајќи врски низ Јадранско Море со својата поранешна колонијална сила Италија. Сепак, скромното олабавување на домашните контроли било прекинато од Хоџа во 1973 година, со обновениот бран на репресија и чистки насочени против поединци, млади и војници, за кои се плашел дека би можеле да го загрозат неговото одржување на земјата. Новиот устав бил воведен во 1976 година, со што се зголемила контролата на Комунистичката партија на земјата, ограничена приватна сопственост и се забранило странски заеми[6]. Земјата се претворила во параноична изолација и економска стагнација, практично отсечена од надворешниот свет[7].

Воена доктрина

уреди
 
Бункер на градска улица во Скадар.
 
Бункери биле градени речиси на секое место што о каде можело да се брани - дури и на гробиштата

Започнувајќи од 1967 година и продолжувајќи до 1986 година, албанската влада спровела политика на „бункеризација“ во која гледала изградба на стотици илјади бункери низ целата земја[7]. Тие биле изградени на секоја можна локација, почнувајќи од „плажи и планини, во лозови насади и пасишта, во села и градови, дури и во манипулирани тревници на најдобриот хотел во Албанија“[8]. Хоџа предвидувал Албанија како се бори против Југославија, НАТО или Варшавскиот пакт, што вклучувало истовремен упад од страна на единаесет непријателски воздушни оддели. Како што рекол: „Ако ја олабавиме нашата внимателност дури и за момент или во најмала рака ја ублаживме нашата борба против нашите непријатели, тие веднаш ќе удрат како змијата што ќе те касне и ќе го инјектира својот отров, пред да бидеш свесен за тоа“[9].

Воената доктрина на Албанија била заснована на концептот на „народна војна“ кој се потпира врз искуството на албанскиот отпор за време на Втората светска војна, што го водел Хоџа[10]. Албанија била единствената европска земја што успеала да се ослободи без интервенција на странски војници (иако партизаните имале корист од големите количини на набавки и оружје обезбедени од сојузниците)[11]. Победата на Партизаните било масовно митологизирано од режимот на Хоџа, кој ги искористил своите воени успеси за да го легитимизира своето владеење. Вооружените сили биле засновани на партизански модел. 75% од редовните сили и 97% од резервистите имале пешадиските улоги[12].

Стратегијата на партизаните се засновала на планински герилски борби, во кои тие ќе се засолнат во планините и ќе започнат напади во помалку заштитени низини. Спротивно на тоа, Хоџа имал за цел да го брани националниот интегритет и суверенитет на Албанија „по секоја цена“[13], со што се барало и заштита на низините. Поради тоа, бункерите имале за цел да воспостават дефанзивни позиции низ целата земја. Помалите биле поставени во линии што зрачеле во вид на голем команден бункер, кој бил постојано екипиран. Командантите на големите бункери комуницирале со своите претпоставени со радио правејќи визуелни сигнали кои би можеле да се видат преку прорезите[14].

Режимот, исто така, интензивно се обидувал да ги милитаризира цивилите. 800.000 луѓе од населението од околу три милиони служеле во одбрана на некој начин, почнувајќи од редовните вооружени сили и резервите до цивилната одбрана и студентските вооружени младински единици. Многу од секторите на владата, државните бизниси и јавната служба, исто така, имале улога во одбраната, што значело дека скоро целото население било донесено на еден или друг начин во рамките на планирањето на одбраната на државата[15]. На тригодишна возраст, Албанците биле подучувани дека мора да бидат „внимателни поради непријателот од надвор“, а пропагандни пароли постојано ја нагласувале потребата за будност[16].

Граѓаните биле обучувани започнувајќи на возраст од 12 години за да се стават во најблискиот бункер за да се одвратат од напаѓачите[8]. Локалните партиски членови ги организирале семејствата за чистење и одржување на нивните локални бункери[9],и вежбите за граѓанска одбрана биле одржувани најмалку двапати месечно, во траење до три дена[17].

Членовите на младите пионери и комунистичкото младинско движење, биле обучени да се одбранат од инвазијата од воздухот со поставување на истакнати шила на дрвјата за да ги наведат странските падобранци да се пребодат од нив[18]. И покрај милитаризацијата на населението, албанскиот систем за одбрана бил масовно неефикасен и малку се осврнал на вистинските одбранбени потреби на земјата. Обуката била минимална, имало недостаток на гориво и муниција, униформите и опремата биле со слаб квалитет, оружјето било застарено и во војската немало соодветна команда и систем за контрола[10].

Изградба

уреди
Типови на бункери
  •  
    „Тројна серија“ на поврзани бункери на албанска плажа
  •  
    Голем бункер „Пајаков оган“ на границата со Албанија и Македонија

Бункерите биле изградени од бетон, челик и железо и се движеле во големина за едно или два лица[8], но имало и такви кои биле големи подземни засолништа за јадрена бомба, наменети за раководството на партијата и бирократите[19]. Најчестиот тип на бункер се состоел од мала бетонска купола поставена во земјата со кружно дно продолжено надолу, доволно големо за еден или двајца луѓе да стојат внатре, познати како Qender Zjarri или QZ бункери. Тие се состоеле од три главни елементи: бетонска купола со пречник од 3 метри, шуплив цилиндар за поддршка на куполата и надворешен ѕид со полупречник од 60 сантиметри поголем од цилиндарот. Делот помеѓу цилиндарот и надворешниот ѕид бил исполнет со земја[20].

На различни места подолжината на брегот, голем број на бункери QZ биле изградени во групи од по три, поврзани едни со други со бетонски тунел. Бункерите на други места биле изградени во групи околу стратешките точки низ целата земја или во линии низ делови на територијата[21]. Тирана била особено силно одбранета, со илјадници бункери кои биле изградени во педесет окрузи низ градот[22].

 

Букрот QZ бил дизајниран од воениот инженер Јосиф Загали, кој служел со партизаните за време на Втората светска војна и бил обучуван во Советскиот Сојуз по војната[23]. Тој забележал како утврдувањата на куполата биле буквално отпорни на артилерискиот оган и бомби, кои едноставно се одбивале од куполата[8]. Тој го употребил своето знаење за да ги дизајнира бункерите во облик на купола што последователно и се случило. Хоџа првично бил воодушевен од дизајнот и изградил многу бункери од дизајнот на Загали[8].

Самиот Загали бил унапреден во чин на полковник и станал главен инженер на албанското Министерство за одбрана. Сепак, паранојата на Хоџа довела до обвинение против Загали во 1974 година и осуда на осум години затвор за лажни обвиненија тврдејќи дека бил странски агент. Во следниот период се распаднало неговото семејство, неговото семејство било избегнувано од пријатели и познаници, а неговата ќерка починала од рак на дојка. Загали подоцна изјавил дека тоа е „болна и трагична судбина не само за мене и за моето семејство, туку за илјадници и илјадници такви семејства во Албанија кои ја доживеале диктатурата на Енвер Хоџа“[23]. Неговите искуства подоцна биле искористени како основа на филмот Колонел Бункер, филм на албанскиот режисер Куџтим Чашку[9].

Команди и контрола бункери

уреди

Бункерите за команда и контрола, познати како Pike Zjarri или бункери PZ, биле далеку поголеми и потешки од бункерите QZ, со пречник од 8 метри. Тие биле изработени од серија бетонски парчиња, секој со тежина од осум или девет тони, кои се бетонирани заедно на лице место за да формираат меѓуповршина купола. Целосно собрани, тие тежат помеѓу 350-400 тони[24].

 

Големи бункери и тунели

уреди

Имало и трета категорија на поголеми специјални бункери наменети за стратешки цели[25]. Најголеми биле бункерските тунелски комплекси во планините. Во Линза, во близина на главниот град Тирана, била изградена мрежа од тунели долга околу 2 километри за да ги заштити припадниците на Министерството за внатрешни работи и Сигурими (тајната полиција) од јадрен напад.[19]. На друго место, биле изградени илјадници километри тунели за да се сместат политички, воени и индустриски средства. Албанија се вели дека станала најтунелска земја во светот по Северна Кореја[23]. Тунелите биле изградени во услови на голема тајност. На инженерските тимови не им било дозволено да ја видат градбата до завршувањето, и биле ротирани од локација до локација[19].

Влијание

уреди
 
Бункери подредени линиски во Вермош

Програмата за бункеризација значела масовна потрошувачка за слабата економија на Албанија. Само изградбата на префабрикуваните бункери чинела околу 2% од буџетот[9] и вкупно бункерите чинеле двапати повеќе од Мажиновата линија во Франција, потрошувајќи трипати повеќе бетон[26]. Програмата ги пренасочила ресурсите подалеку од другите форми на развој, како што се патиштата и станбените згради. Во просек, се смета дека секој бункер чинел како еден двособен стан, а ресурсите што ги користеле за нивно изградување лесно можеле да го решат хроничниот недостиг на домување во Албанија[27]. Според Јосиф Загали, изградбата на дваесет помали бункери чинело исто колку и изградба на еден километар пат. Исто така имало човечки трошоци. 70-100 луѓе годишно умирале во изградбата на бункерите.[23]. Покрај тоа, бункерите зазимале и значајна површина на обработливо земјиште[27].

 
Линија бункери по должината на Албанската ривиера

Бункерзацијата на земјата имало ефекти што ги надминало нејзините физички влијанија врз пејзажот. Партијата ги претставила бункерите како симбол и практично средство за спречување на потчинување на Албанија од страна на странските сили, но некои ги сметале за конкретен израз на политиката на изолационизмот на Хоџа - зачувување на надворешниот свет. Некои Албанци ги сметале за угнетувачки симбол на заплашување и контрола. Исмаил Кадаре ги користел бункерите во својот роман Пирамида од 1996 година за да ја симболизира бруталноста и контролата на режимот на Хоџа, додека Чашку ги карактеризирал бункерите како „симбол на тоталитаризмот“ поради „изолационата психологија“ што била наметната[9]. Се тврди дека програмата за бункеризација била форма која има дисциплински потенцијал како средство за запознавање на населението со дадениот поредок на владеење. Ксенофобијата на режимот имала ефект на создавање менталитет на опсада и чувство на постојана вонредна состојба[9].

Стратегијата на „човечка војна“ на Хоџа, исто така, предизвикала конфликт со албанските вооружени сили. Бункерите имале мала воена вредност во споредба со конвенционално опремената и организирана професионална армија. Како што објаснува еден коментатор, „Колку би можел еден човек во секој бункер да издржи? Како ќе го снабдите секој поединечен бункер? Како би комуницирале еден со друг?"“[28]. Генералниот Беќир Балуку, кој бил министер за одбрана и член на Политбирото, јавно го критикувал проектот во говорот од 1974 година и го оспорил ставот на Хоџа дека Албанија е под еднаква закана од САД и од Советскиот Сојуз[29]. Тој тврдел дека на Албанија и требало модерна, добро опремена професионална армија, наместо лошо обучена и опремена цивилна милиција. Хоџа одговорил со тоа што го уапсил Балаку, обвинувајќи го дека е агент на кинескиот народ и дека работи за воен удар. Наречен како „предавникот Балаку“, генералот и неговите соработници биле осудени и казнети според „законите на диктатурата на пролетаријатот“ - што значи дека биле погубени[29].

Многу други воени личности, како што е бункерскиот дизајнер Јосиф Загали, исто така биле затворени или убиени во чистките од 1974 година[23]. Воведувањето на новиот устав, две години подоцна, ја запечатила апсолутната контрола на Хоџа на војската, назначувајќи го како врховен командант на вооружените сили и претседател на Советот за одбрана[30].

Денес

уреди
 
Бункер PZ кој се користи како куќа во 1994 година
 
Спомен-контролен центар во Тирана во близина на поранешната затворена област Блоку. Во него има бункер, столбови од затворот Спак и фрагмент од Берлинскиот ѕид.
 
Оштетен бункер во Валбона, 2009

Програмата за бункерите била прекината наскоро по смртта на Хоџа во 1985 година, оставајќи ги албанските градови и села испреплетени со огромен број бескорисни бункери[8]. Тие сè уште доминираат во албанскиот пејзаж. Еден новинар на Би-Би-Си опишал во 1998 година како тие се присутни на патот меѓу Тирана и градскиот аеродром, „гледајќи надолу од секој рид, изникнувајќи од секое место“[26]. Нивната цврстина го отежнала нивното рушење. Некои биле отстранети, особено во градовите, но низ селата повеќето бункери едноставно се напуштени. Некои биле повторно искористени како домување за животни или како складишта, но во најголемиот дел бункерите се целосно напуштени поради големите трошоци кои би се направиле за нивно рушење[31].

Екстремната тајност на комунистичкиот режим значело дека албанските пост-комунистички влади немале информации за тоа како биле користени бункерите, па дури и колку биле изградени. Во 2004 година, албанските власти откриле забранета резерва од 16 тони иперит и друго хемиско оружје во необезбеден бункер на само 40 километри од Тирана. Владата на САД и дала на Албанија 20 милиони долари за уништување на оружјето[32]. На други места, напуштените бункери станале смртоносна опасност. Само во 2008 година, најмалку пет туристи се удавиле кога биле фатени во вртлозните водени струи околу бункерите што се спуштале во морето. Албанската армија спровела програми за отстранување на бункерите по должината на крајбрежјето, повлекувајќи ги од земја со изменети тенкови од типот 59[33][34].

Иако бункерите никогаш не биле искористени во вистински конфликт за време на владеењето на Хоџа, некои биле употребени во конфликтите што избиле во 1990-тите. За време на бунтот во 1997 година во Албанија, на жителите на Саранда во јужна Албанија им било наредено да заземат позиции во бункерите околу градот, во услови на борби меѓу владините трупи и бунтовниците[35]. По избувнувањето на Косовската војна во 1999 година, граничните села во Албанија постојано биле гранатирани од српските артилериски сили сместени во соседно Косово, а месните жители ги користеле бункерите да се засолнат од гранатирањето[36].

Бегалците од Косово ги користеле бункерите како привремени засолништа додека агенциите за помош не ги преместиле во кампови, додека војниците на НАТО стационирани во Албанија преместиле десетици бункери за да ја зацврстат својата база во Кукуш[28]. Ослободителната војска на Косово исто така ги користела како дефанзивни позиции за време на Косовската војна[37], иако ова не беше без ризик, бидејќи во најмалку една пригода бункери долж албанската граница со Косово по грешка биле бомбардирани од авиони на НАТО[38].

Големиот недостиг на станови по падот на комунистичкиот режим во 1990 година довел до тоа некои Албанци да се сместат во напуштените бункери[39], иако недостатокот на вода значело дека областа околу населените бункери наскоро станала контаминирана и нездрава. Неколку бункери биле искористени на покреативни начини. Во крајбрежниот град Драч, еден бункер на плажа бил претворен во ресторанот Бункери[31], а друг бункер во Ѓирокастро бил претворен во кафуле[39].

Имало различни сугестии за тоа што да се направи со нив: идеите вклучувале да се користат клако пица печки, сончеви грејачи, фарми за печурки, проекциски соби за кина, плажни колиби, младински хостели и киосци[40]. Некои Албанци ги користеле бункерите за повеќе романтични цели. Според писателот Тони Вилер, „албанската девственост е изгубена во бункерот на Хоџа толку често колку што американската невиност некогаш била изгубена на задните седишта на автомобилите“[41].

Во ноември 2014 година, како „туристичка атракција и уметничка изложба“ било отворено јадреното засолниште изградено во близина на Тирана за Хоџа. Големиот бункер содржи музеј со експонати од Втората светска војна и од комунистичкиот период[42].

Бункерите на Албанија дури станале симбол на земјата. Носителите на моливи и пепелниците во облик на бункери станале еден од најпопуларните туристички сувенири во земјата.[31]. Еден таков бункерски сувенир бил промовиран со порака до купувачите: „Поздрав до земјата на бункерите. Ние претпоставувавме дека не би можеле да си дозволите да купите еден таков голем бункер“[43].

Наводи

уреди
  1. ↑ „Hapet dosja, ja harta e bunkerëve dhe tuneleve sekretë“. Архивирано од изворникот на 2017-09-17. Посетено на 2018-03-25.
  2. ↑ „Bunkers of Albania“. Atlas Obscura.
  3. ↑ Coppa, Frank J. (2006). Encyclopedia of Modern Dictators: from Napoleon to the Present. Peter Lang. стр. 118–119. ISBN 978-0-8204-5010-0.
  4. ↑ Konidaris, Gerasimos (2005). „Examining policy responses to immigration in the light of interstate relations and foreign policy objectives“. Во King, Russell; Mai, Nicola; Schwandner-Sievers, Stephanie (уред.). The New Albanian Migration. Sussex Academic Press. стр. 69. ISBN 978-1-903900-78-9.
  5. ↑ Pearson, Owen (2007). Albania as Dictatorship and Democracy: From Isolation to the Kosovo War, 1946–1998. I.B.Tauris. стр. 632. ISBN 978-1-84511-105-2.
  6. ↑ Crampton, R. J. (1997). Eastern Europe in the Twentieth Century and After. Routledge – Taylor & Francis Group. стр. 356–357. ISBN 0-415-16423-0.
  7. ↑ 7,0 7,1 Galaty, Michael L.; Stocker, Sharon R.; Watkinson, Charles (2009). „The Snake That Bites: The Albanian Experience of Collective Trauma as Reflected in an Evolving Landscape“. Во Brown Golden, Kristen; Bergo, Bettina (уред.). The Trauma Controversy: Philosophical and Interdisciplinary Dialogues. SUNY Press. стр. 176. ISBN 978-1-4384-2819-2.
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 8,3 8,4 8,5 Vrazo, Fawn (19 April 1999). „Cold-war Bunkers At The Ready In Albania: Half A Million Dot The Land. Once Laughable, They Now Are Eyed As Potential Havens“. Philadelphia Inquirer. Архивирано од изворникот на 2016-03-03. Посетено на 11 January 2012.
  9. ↑ 9,0 9,1 9,2 9,3 9,4 9,5 The Trauma Controversy, p. 177
  10. ↑ 10,0 10,1 Vickers, Miranda; Pettifer, James (1997). Albania: From Anarchy to a Balkan Identity. C. Hurst & Co. Publishers. стр. 210. ISBN 978-1-85065-290-8.
  11. ↑ Jacques, Edwin E. (1995). The Albanians: an ethnic history from prehistoric times to the present. McFarland. стр. 424. ISBN 978-0-89950-932-7.
  12. ↑ Albania: From Anarchy to a Balkan Identity, p. 211
  13. ↑ Turku, Helga (2009). Isolationist States in an Interdependent World. Ashgate Publishing Ltd. стр. 108. ISBN 978-0-7546-7932-5.
  14. ↑ Gloyer, Gillian (2008). Albania. Bradt. стр. 142. ISBN 978-1-84162-246-0.
  15. ↑ Vankovska, Biljana; Wiberg, Håkan (2003). Between past and future: civil-military relations in the post-communist Balkans. I.B.Tauris. ISBN 978-1-86064-624-9.
  16. ↑ Portway, Christopher (12 April 1986). „Nervous waves from iron fists“. The Times. |access-date= бара |url= (help)
  17. ↑ „Albania looks beyond Hoxha“. The Times. 4 October 1984. |access-date= бара |url= (help)
  18. ↑ Albania: From Anarchy to a Balkan Identity, p. 213
  19. ↑ 19,0 19,1 19,2 „Albanian quandary: How to use old regime's mountain hideouts“. AFP. 3 November 2010. Архивирано од изворникот на 8 November 2010. Посетено на 11 January 2012.
  20. ↑ Stefa, Elian; Mydyti, Gyler (2009). „Concrete Mushrooms: Bunkers in Albania“ (PDF). Politecnico di Milano. стр. 74. Архивирано од изворникот (PDF) на 2020-03-26. Посетено на 2018-03-25.
  21. ↑ Concrete Mushrooms: Bunkers in Albania, p. 67
  22. ↑ Hutchings, Robert L. (1997). American Diplomacy and the End of the Cold War. Woodrow Wilson Center Press. стр. 261. ISBN 978-0-8018-5621-1.
  23. ↑ 23,0 23,1 23,2 23,3 23,4 „Josif Zegali, projektant albanskih bunker“. Naša borba (српски). Belgrade. 4 January 1998. Посетено на 11 January 2012.
  24. ↑ Concrete Mushrooms: Bunkers in Albania, p. 75
  25. ↑ Gallanti, Fabrizio; Zunino, Maria Giulia (11 May 2010). „Concrete Mushrooms“. Abitare. Архивирано од изворникот на 2012-07-17. Посетено на 21 January 2012.
  26. ↑ 26,0 26,1 Howden, Daniel (5 July 2002). „Albania's relics of paranoid past“. BBC News. Посетено на 11 January 2012.
  27. ↑ 27,0 27,1 Biberaj, Elez (1998). Albania in Transition: The Rocky Road to Democracy. Westview Press. стр. 74. ISBN 978-0-8133-3502-5.
  28. ↑ 28,0 28,1 Myre, Greg (20 May 1999). „Refugees Using Albania's Bunkers“. Associated Press. |access-date= бара |url= (help)
  29. ↑ 29,0 29,1 Albania as Dictatorship and Democracy, p. 632
  30. ↑ Albania as Dictatorship and Democracy, p. 633
  31. ↑ 31,0 31,1 31,2 The Trauma Controversy, p. 179
  32. ↑ Warrick, Joby (11 January 2005). „Disposing of Albania's Chemical Cache – Forgotten Arms Had Little or No Security, Raising Fear About Similar Stockpiles Elsewhere“. The Wall Street Journal Europe. |access-date= бара |url= (help)
  33. ↑ Mema, Briseida (22 July 2009). „Albanian tanks rid beaches of 'nightmare' Cold War bunkers“. Spacewar.com. Agence France Presse. Посетено на 20 January 2012.
  34. ↑ „Nice beach, shame about the bunkers“. dailytelegraph.com.au. The Daily Telegraph. 23 July 2009. Архивирано од изворникот на 2012-08-12. Посетено на 2012-03-17.
  35. ↑ „Albanian Government Bombs Town as Strife Is Rife“. The Washington Post. 6 March 1997. |access-date= бара |url= (help)
  36. ↑ Holmes, Charles W. (19 May 1999). „Conflict in the Balkans: Serb troops harassing Albanian villages“. The Atlanta Journal. |access-date= бара |url= (help)
  37. ↑ Walker, Tom (25 May 1999). „KLA takes cover in Cold War bunkers“. The Times. |access-date= бара |url= (help)
  38. ↑ Gray, Denis D. (31 May 1999). „Fighting spills into Albania, villagers, refugees flee“. Associated Press. |access-date= бара |url= (help)
  39. ↑ 39,0 39,1 Semini, Llazar (27 December 1993). „Anti-imperialist bunkers are a boon to Albania's homeless“. Reuters. |access-date= бара |url= (help)
  40. ↑ Neuffer, Elizabeth (14 November 1994). „1,001 uses for Albania's many bunkers“. The Boston Globe. |access-date= бара |url= (help)
  41. ↑ Wheeler, Tony (2007). Tony Wheeler's Bad Lands. Lonely Planet. стр. 48–49. ISBN 978-1-74179-186-0.
  42. ↑ „Albania opens huge Cold War bunker“. BBC. 22 November 2015. Посетено на 26 March 2016.
  43. ↑ Shenon, Philip (13 April 1996). „Dictator Liked Bunkers. My, They Mushroomed!“. The New York Times. |access-date= бара |url= (help)

Надворешни врски

уреди
Преземено од „https://mk.wikipedia.org/w/index.php?title=Бункери_во_Албанија&oldid=5296511“