Стара чаршија (Ѓаковица)

Стара чаршија (албански: Pazari i vjetër; српски: Стари базар/Stari bazar) во Ѓаковица — најстарата чаршија во Косово (позната и како Чаршија е Махе (Големата чаршија) или Даковица. Мехала е Хадумит, историската населба каде што се наоѓа, ја сместува и најстарата џамија во градот, Хадум џамијата (албански: Xhamia e Hadumit), која датира од 15 век.

Ѓаковица

Дуќан во Старата чаршија, Ѓаковица 1957 г

Големата чаршија (од турски: Çarşı што значи пазар) била срцето на стопанството во Ѓаковица, град на трговија и стока што им служела на селата околу општина Ѓаковица, Јуник и Ѓаковската висорамнина на границата меѓу Косово и Албанија. Старата чаршија била опожарена и уништена, а потоа била реконструирана по претрпените оштетувања за време на војната во 1999 година.

Околу џамијата се наоѓаат гробови со извајани украси, со натписи врежани на стар османлиски јазик. Порано се користел за погребување на членовите на популарните семејства во Ѓаковица. Во рамките на комплексот на џамијата се наоѓале амамот (Турска бања) кој бил уништен во 2008 година, зградата на Старата библиотека од 1671 година (запалена од српските сили за време на војната во 1999 година и целосно уништена во 2000 година) како и мејтепи од 1777 година.

Чаршијата е поврзана со центарот на градот, на само пет минути преку мостот Ислам-бег. Чаршијата зафаќа површина од околу 35.000 м² и должината на нејзиниот главен пат е еден километар со околу 500 продавници сместени покрај него. Сепак, сè уште е дом на активна џамија, неколку турбиња и саат-кула, која била уништена за време на Првата балканска војна и неодамна била обновена.

Историја

Старата чаршија

Големата чаршија на Ѓаковица настанала со појавата на првите занаетчии и занаетчиските преработувачки производи; ттоа се случило кога Ѓаковица го добила статусот касаба (мал град), кога во 1003 година (1594/95), Селман Хадим-ага подарил некои јавни објекти кои самиот ги изградил на верските институции Хадум-џамијата, мејтеп (основно верско училиште), библиотека, мувакит-хане, „зграда за мерење на времето и одредување на календарот со помош на астролабски квадрати“, јавна бања (амам), гостилница и неколку дуќани. За одржување на овие објекти било побарано од султанот да приложи кон својот „вакиф“ некои земји од султански имоти (хасеси), чии приходи требало да се користат за одржување на споменатите згради и за плаќање на персоналот што работел таму.

Меѓутоа, првите директни факти за Големата чаршија ги дал турскиот патеписец Евлија Челебија, кој ја посетил Ѓаковица во 1662 година и бил восхитен од убавината и богатството на градот и на Ѓаковчаните. Меѓу другото, тој напишал: „Јакова има две илјади украсени куќи сместени во едно пространо поле. Има две прекрасни џамии, џамии без минаре („месџиде“), анови покриени со олово. Има прекрасна јавна бања (амам) која ви го радува срцето и околу триста продавници со илјада видови занаети“. Осврнувајќи се на впечатоците што му ги оставиле Ѓаковарците, тој продолжил „Бидејќи има прекрасна клима, жителите се убави и љубезни“.

Како што може да се види од почетоците, во големата чаршија имало голем број дуќани, во кои се развивале речиси сите видови занаети со цел да се задоволат сите потреби на населението од регионот на Ѓаковица и извозни како како што се оние на металопреработувачите, преработувачите на кожа, преработувачите на текстил, лимари, самарџии и.т.н. Во XVIII век во Ѓаковица се споменува познатиот пиштолџија Туш, кој се занимавал не само со нивното производство, туку и со нивното украсување. Како мајстор за производство на луксузни пиштоли, кои во тоа време биле барани без никаква разлика од сите општествени класи, тој успеал во овој век да создаде „народна школа“ на овој занает, до денес позната по неговото име

Хадум-џамија

Хадум-џамија

Еден овчар од селото Гуске си ги чувал овците и козите. Турските (османлиски) стражари забележале дека над него лета некоја птица, што според светите книги значело дека е добар и мудар човек, па заминале да разговараат со него. Ги поканил на гости на една ноќ и ги угостил со сè што имал. И овчарот добро зборувал и турските стражари дознале дека се вика Хадум и разбрале дека е многу паметен и сака да се школува. Хадум бил одведен во Истанбул, каде што завршил проповедничка школа. После тоа, тој сакал своја џамија, па турската администрација повторно му помогнала. Турските стражари барале соодветно место за џамија, недалеку од селото Гуске. Забележале рамно поле, блиску до еден рид (денес познат како рид Чабрати) и ги нашле сопствениците на земјата, со кои разговарале за купување на парчето земја. Сопственици биле Јак и неговиот брат Вуле и не сакале да продадат земја. Турските стражари успеале да ги предомислат и им рекле дека им треба земја само колку кожата на волот, а браќата се согласиле. Всушност, тие биле навистина лукави. Ја зеле кожата на волот, му ја исекле целата голема, долга коса и ја ставиле во вреќа. Потоа, некој ден дошле на теренот, ја извадиле косата и почнале да ги ставаат на земја. Браќата виделе дека турските стражари ги излажале, но бидејќи немале што да кажат, сакале местото да се вика единствено Јакове (комбинација од имињата на браќата Јаке и Вуле). Турската управа го прифатила името, кое подоцна било сменето во Ѓакове.

70 години подоцна, Евлија Челебија во своето дело запишал дека околу рамнината на Јак Вула и Хадум џамијата имало 2000 куќи, некои џамии и две монументални џамии, анови покриени со олово, прекрасен амам и 300 продавници. Џамијата Хадум како архитектонски објект спаѓа во класичните форми на џамиите во групата на косовски стил. Таа е покриена со коцки; има правоаголна основа и минаре кое излегува од југозападниот ѕид, во правоаголна основа. Планот и композициската шема ги содржат овие делови: салата за молитва, Хајат и минарето.

Занаети

Занаетот на секачите, кој се практикувал и во Ѓаковица, бил постар од пиштолџиите. Занаетчиите кои се занимавале со овој занает произведувале различни видови на ножеви, како „дими“, ками, јатагани и сл., чии рачки ги украсувале со украси.

Според англискиот автор Најт, Ѓаковица била еден од најинтересните градови со доста лукави жители во металопреработката. Тој напишал дека „најубавите седла, филигрански производи, изработка на рачки од златен меч и украси од јатагани и пиштоли се произведени овде од вредни луѓе“. Тој понатаму продолжил: „Албанците од Скадар, Ѓаковица и Призрен се познати мајстори во производството на пиштоли и други метални предмети“. Ј. Мајлер во 1838 година за Ѓаковица тврдел дека пиштолите уживаат посебна почит и во Сараево.

Овде се изработувале луксузни лични предмети и други уметнички предмети, работени во злато, сребро и бисери. Делата на сребрениците не одговарале само на вкусот и барањата на местното население, туку и на оние на странските земји. Затоа, сребрените станале добро познати со своите уметнички производи насекаде. Т. Ипен напишал дека сребрените производи од Ѓаковица се тргувале насекаде и „се познати низ цела Албанија“. Англискиот новинар Мехју, меѓу другото, напишал:

„Албанците не само што се вредни и способни за различна рачна работа, туку земјата има некои ретки производи, кои воопшто не остануваат зад некои уметнички производи од нашите западни метрополи. Дали ова може да се каже за Црногорците, Босанците или Србите? Во градовите Пеќ и Ѓаковица се изработуваат филигрански дела од злато и сребро, кои се многу подобри од оние на Малта, како од уметничката смисла изразена во нивните мотиви, така и од ткаењето и прекрасната финост на овие предмети.“

Овие извонредни дела на Ѓаковица, слични на врвките, биле барани на секој пазар, како и многу скапоцени „златни чаши изработени во филигран, направени за заштита на раката од горење“ - како што ги спомнал Лорд Бајрон во своето дело Дон Жуан, кое обично се ставаат под малите филџани за кафе, секогаш се од албанско производство. Меѓу производите на Ѓаковарските сребреници за лична декорација биле и прстените, обетките, прстените на зглобовите, „фесите“ и сл. кои се користеле во месните богати семејства и се извезувале во Истанбул. Исто така, сребрените ги украсувале цевките, рамки за огледала и сл.

Пиштоли

Ѓаковски пиштоли „Хута“ украсени во сават техника - долго и кратко карајфиле од 17 до 19 век

Според бугарскиот научник од 19 век, Иван Михов, Ѓаковица исто така била меѓу најважните центри за производство на луксузно оружје. Францускиот конзул од Скадар, Хекарди, напишал дека „исто како и сите други Албанци, исто така и планинарите сакаат раскошни пушки“, кои биле украсени со многу уметност (страст), со резба, со мајчини бисери („седеф“ ) и бисери, кои се произведувале во Призрен, Ѓаковица и во Тетово. Оние од Ѓаковица, станале добро познати по производството на „Ѓаковски пиштоли“, „чија вредност особено се состоеше во убавината на тркалезот, но чашката или бројаницата“.

Како попознати ѓаковарски пиштолџии се споменуваат Туша од 18 век, чие име било поврзано со развојот на оружарството и сребрарството во овој град, додека во 19 век Емин Казари, Мурат Нука, Рамадан Нука, Чауш Баша, Беќир Пула итн. се споменуваат. Осврнувајќи се на оружарската традиција, Теодор Ипен, меѓу другото, напишал: „...Претходно во Скадар, Призрен и во Ѓаковица имало големи работилници за пиштолски, долги пушки, странични пушки и јатагани. Овие стари пиштоли тогаш биле во широка употреба. Постојат факти, според кои Ѓаковарските пиштолџии поставиле работилници и надвор од своето место, успешно натпреварувајќи ги производите од оние места каде што ги основале своите дуќани. Така тие предизвикале незадоволство кај месните пиштолџии. Во писмото испратено до кнезот Милош, на 6 октомври 1837 година, се кажува дека во Књажевац има пиштолот од Ѓаковица, Бајрам Мустафа со неговите два сина-чираци, против кого се жалеле тамошните занаетчии.

Туше важел за најталентираниот мајстор за изработка и украсување на целинки. Долгите пушки и оние од половината на Ѓаковица, произведени „на албанска мода“, украсени со злато и сребро, станале познати низ цела Европа уште од 18 век. Меѓутоа, според Франц Нопче, Ѓаковица подоцна станала позната и по производството на пиштоли од типот „мартин“ и била силен конкурент во продажбата на овој производ на домашниот пазар. Но, овој модел на пиштол, како и други пиштоли од албанска мода, се продавале и во странство на најоддалечените пазари. Овие пиштоли произведувале и друга неопходна опрема за употреба на пиштоли, како кругови, кои биле во употреба до 1860-тите и 1870-тите години, сè до почетокот на употребата на огнените пушки со „вијаски“. Иако првично овие пиштолџии произведувале пушки, подоцна тие се префрлиле исклучиво на производство на куршуми. Меѓу другото, тие оделе на саеми за говеда во Ивањица, каде што успешно ги продавале своите производи. Ѓаковските занаетчии произведувале патрони за востаниците на Караѓорѓе Петровиќ. Според Сами Фрашери во Ѓаковица се произведувале пушки, сребро, албански народни носии и некои видови свилени ткаенини. Трговијата таму била многу развиена. Често албанските пиштоли се нарекувале (етикетирани) со имињата на местата на производство. Така, меѓу другото, познати биле Ѓаковците (ловечки пушки), пиштоли кои биле украсени според стилот на „народната школа“ од 18 век на познатиот пиштол и сребреник Туша.

Облека

Работењето на народни носии, украсени со автохтони орнаменти, имало приоритет и кај жените и кај мажите. Познато е дека албанските народни носии се одликувале по својата убавина и по добриот вкус на албанските кројачи. Затоа, не е ни чудо зошто Бајрон купил албански носии, во кои бил насликан пред европските уметници. Рускиот академик Александар Хилфердинг, кој ја посетил Ѓаковица во 1857 година, меѓу другото напишал:

„Ѓаковскиот мидир, Албанец со извонредна убавина, облечен во широк бел килт и со кратка црвена јакна сошиена (извезена) во злато, ме испрати до домот на свештеникот... Кројачите на Ѓаковица работеа костими по вкус и барања на различни општествени категории и според потребите на различни земји, каде ги продаваа своите производи. Везеа со скромна опрема со златни или сребрени влакна и одвреме-навреме во тантела (галони) наметки, елеци, тесни волнени панталони, фустани без ракави (фермени), елеци (дублети за жени), долмани, кошули (минтани) итн.

Ткајачи

Албанско кече во дуќан во Старата чаршија - Ѓаковица, 1936 г

Ткајачите произведувале од свилени и волнени влакна од секаков вид за украсување на различни делови од народната облека за градот и нивните ткајачи. Овие производи успешно би ги продавале и во други градови. Според изворните легенди, во 1864 година на меѓународниот саем во Прилеп испратиле 20 бали (снопчиња) со предмети од 120 илјади гроша.

Ѓаковица била добро позната по своите талентирани производители на бели волнени капи, уште од формирањето на Големата чаршија, бидејќи белата капа претставувала дел од албанската национална носија. Познато е дека типот на белата тркалезна капа (kesulë) слична на денешната капа (кече) претставува дел од илирската облека. Албанците кои учествувале во битката на Косово, во 1389 година, според легендата, дошле со бели волнени капи, како и денешните. Дополнително на ова, типот на бела волнена капа наречена Скендербегов гроб, зборува за антиката на албанската волнена бела капа.

Благодарение на етничката структура на населението во Ѓаковица, која рускиот академик Хилфердинг посетил, во 1857 година, албанскиот град Ѓаковица од почетокот бил единствениот град на овој занает, од кој се проширил и во другите региони на Косово, Северна Албанија, Западна Македонија, санџак на Јени пазар итн., додека друг град за Јужна и Средна Албанија била Тирана. Споменатите места се снабдувале во 18 и 19 век со бели волнени капи од Ѓаковица. Свои работилници од Ѓаковица направиле бели волнени капачиња и во Скопје, во Тетово, во Пазар, во Сјеница и во Сараево.

Најстариот начин на изработка на белите волнени капи (таслак), кој се користел до крајот на 19 век, бил наречен „Ѓаковарски“ начин (мода), кој многу се разликувал од најсовршениот начин на „Тиранскио модел“ со два блокови (таслаки), кои почнале да се практикуваат и во Ѓаковица кон крајот на 19 век и почетокот на векот. Началник на еснафот на изработувачи на бели волнени капачиња во Ѓаковица, кој не бил толку силен како другите во времето на Турција, се споменува дека бил Јуп Бакали. Занаетчиската комора на Ѓаковица пред Втората светска војна имала регистрирано 16 дуќани за бели волнени капи.

Кројачи

Волнен килим изработен во Ѓаковица

Дел од килим од козја волна, изработен во Ѓаковица

Од 18 век, особено во 20 век, заедно со обработката на метал, продолжила и обработката на волна и свила. Во Големата чаршија во Ѓаковица се произведувале и во големи количини се продавале фломасти, волнени и свилени ткаенини, кои се продавале и во останатите провинции на балканските земји, во средновековните земји и во земјите од Средна Европа, исто така. Таму се произведувале и продавале убави и висококвалитетни теписи и килими. Во годишната книга („Салнаме “) на Призренскиот вилает од 1874 година се спомнува големиот број кројачи („терзи“), кожари („табаци“) и везани. Кројачите работеле, според него, првокласни долмани и елеци за жени и мажи, но овие производи ги задоволувале само потребите на земјата. Но, за свои потреби, жителите на касаба (градот) произведувале еден вид груба волнена ткаенина со канта. Ова покажува дека текстилната занаетчиска продукција ги надминала патријархалните граници и нашироко навлегла во патот на производство на стоки за пазар.

Во Ѓаковица кројачите биле поделени во категории според градските општествени класи. Првата категорија, на пример, работела за богатите градски класи со одбрани увозни платна кои биле со високи цени. Сами Фрашери тврдел дека ѓаковските занаетчии „шијат убави носии и го плетат галонот, произведуваат „ѓон“, чевли и други производи“. Во Пеје и Ѓаковица, продолжил, „се произведуваа пушки, сребрени садови, национални албански носии и некои свилени ткаенини“. Овој занает постоел во Ѓаковица до 1970-тите. Овој занает во денешно време го практикуваат само жени „што е единствена и карактеристична појава за овој занает и типично за Ѓаковица“. Сепак, до неодамна тоа го практикувале и мажи во нивните куќи, како Хим Џама, Решит Џара итн. Всушност и денес овој занает го практикува г-дин Фехми Шлаку. Кројачкиот еснаф во Ѓаковица бил најмоќниот еснаф.

Според Иван Степанович Јастребов, еснафот на кројачите се одликувал по своето богатство. Имал 200 продавници, кои секогаш биле зафатени. Мајсторите на народни носии за невести и други млади жени, со раскошни украси со златни и сребрени влакна (филаменти), овој занает до неодамна го практикувале единствено во Ѓаковица, од каде се раширил и во другите краишта на Косово, бидејќи овие носии повторно станале во тренд. Електрините и кошулите (минтаните) станале задолжителен дел од носиите на невестите и младите жени. Во периодот 1945-1963 година, Ѓаковица имала двојно повеќе кројачи од кој било друг центар на Косово. Приштина имала 39 кројачки и кројачки дуќани, Митровица имала 61, Призрен 60, Пеќ 56, додека Ѓаковица 112, од кои 69 биле регистрирани како стари кројачи (терзис), додека 47 како современи кројачи.

Производство на кожа

Производството на кожа дало поттик и за развојот на крзнарскиот занает (кожар), занаетот за обработка на кожа. Крзнарите произведувале кутии за тутун и пари, вреќи, појаси за патрони, паричници, појаси (кожни ленти), седла, узди, појаси и други неопходни производи за снабдување со транспортни и пакувани животни. Седлата биле најскапоцените артикли произведени од крзнарите. Биле украсени со сребро, со шарени и метални украси и сл. Во Скадар, во Ѓаковица и во Манастир, според Милер, се произведувале седла, кои се разликувале од другите, бидејќи нивните задни и предни делови биле покренати. Крзнарите (кожарите), исто како кожарите и папучи, ги продавале своите производи во внатрешноста и во странство. Но, околу крајот на 19 век започна падот на овие занаети.

Изработката на мокасини бил занает поврзан со производството на кожа и се раширил во Големата чаршија уште од најраните времиња. Сепак, производството на чевли влијаело во падот на ова производство во 1890-тите. Според годишникот (салнамето) на Косовскиот вилает од 1887 година „паднале чевлите со ниска потпетица и влечката на Ѓаковица и ја немаат претходната вредност“. Стар занает кој се практикувал до неодамна била преработката на крзно со домашна и дива животинска кожа, како што се јагнињата, лисиците, буковата куна и др., се продавале и на надворешниот пазар. Мулер напишал дека „преработката на дивата кожа во крзна и на овча кожа се врши во Пеќ, Ѓаковица и Дибра“. Во Ѓаковица бил развиен занаетот на киличарите од козја волна, кој се однесувал на начинот на транспортирање на стока на коњи, во каравани. Суровина на овие занаетчии била козјата волна за производство на партали, килими, вреќи, торби за седло, различни чанти, јаки за гради и навлаки за коњи, големи вреќи, различни черги (хали) за постелнина и сл. Во почетокот на 20 век биле преобратувани 2 илјади кг козја волна.

Производство на луле

Цевки обложени со сребро, изработени во Ѓаковица

Ѓаковица во целиот регион на Дукаѓинско рамниште била позната најмногу по развојот на занаетчиството за производство на лулиња, додека центар за Косово била Приштина. Овој занает постоел во овие два центри до крајот на 1960-тите. Други занаетчии како кломпи (дрвени сандали), столари и резбари од села итн. се занимавале со производство на лулиња (чибуки) и кутии за цигари. Во минатото со овој занает се занимавале и среброобратувачите, кои особено се грижеле за украсување на долги лулиња и ткајачи, кои со свилени галони ткаеле делови од гарнитурата за чадење. Суровината што се користела за производство на чибуки, долги цевки, кутии за цигари и лулиња биле дрво и рог, но во минатото се користела слонова коска. Терминологијата на овој занает во Ѓаковица била на албански, а во Приштина на турски јазик.

Најстарото семејство чибукџии било она на Зејнула Рамадани, кој до околу 1958 година го поседувал својот дуќан во Малата чаршија. Дотогаш и браќата Дан и Шабан Дема и Ахмет Мухаџири имале свои дуќани кон крајот на 19 век, поради подобрите услови за профит. Беќир Тирана се преселил во Ѓаковица, кој се вратил во родниот град на почетокот на 20 век.

Столарија

Столар во Стара чаршија - Лулкаџии

Ѓаковска лулка

Столарите, кои имале свои дуќани, многумина во улицата Кутиџии, но и во другите делови на Големата чаршија и другите делови на градот, работеле и резбале со рачен алат предмети за секојдневни потреби во домаќинството, градежништвото и занаетчиството. работи, како што се кутии и кутии за домаќинки за невести, лулки и хамаки за деца, даски за мангали и градници; училишни клупи, преклопни столчиња за читање, полици за книги, украси за полици и таван, украси и резби за кундаци од пушки, ковчези и опрема за муслимански и христијански трупови итн. Тие украсуваа луксузни производи со бои и резба. Сликарскиот занает, комбинација од единаесет бои, го научиле од мајсторот Реџеп Скадар. Инспирирани од него, подоцна и самите станале автори на различни украси на цветниот свет со резбата на дрво што ја наследиле од античко време.

Најпознати столари биле семејствата на Карри, Кусари, Канамуса, Алуши и Цана од Далт, Расим и Имер Тулуми, Тафил Моринаа, Исмет Салиука итн.

Книговрзување

„Вехбија“ на Тахир Ѓаковица - напишана на албански јазик со османлиска азбука

Алатка за сврзување што ја користи Бајрам Јусуф Доли (муцелит) од Ѓаковица

Друга интересна карактеристика, само за Ѓаковица бил книговезниот занает, односно врзување на различни книги и ракописи; поправајќи ги старите книги оштетени од долготрајното користење или од кое било друго физичко оштетување. Освен тоа, распространето било и копирање на делата на различни автори, кои потоа ги распространувале во библиотеките или ги подарувале на своите пријатели или на познати научници. Тие биле обично луѓе кои негувале убав ракопис. Нивните алатки за работа биле вообичаени, едноставни од дрво, кои, во нашиот конкретен случај, биле изработени од самите книговезници. Овој занает традиционално се практикувал во Ѓаковица, од колено на колено од членовите на семејството Доли до неодамна. Во втората половина на XIX век се споменува Бајрам Јусуф Доли (1833–1917) кој бил ракописен препишувач, кој покрај занаетот на книговезот се занимавал и со професијата учител. Речиси сите пишувања на албански јазик со арапска азбука како што се оние на Мула Беќир, на Мула Дервиш итн., биле копирани со неговата рака. Тој ги конструирал алатките за врзување на ракописите и книгите од дрво. Не постои град на Косово во кој не може да се најдат неговите ракописи. Може да се каже дека над сто ракописи кои се чуваат во различни збирки на Косово се копирани и врзани од овој голем симпатизер на пишаниот збор. За Мула Бајрам Ефенди Доли, како познат препишувач на стара ориентална литература и други ракописи напишани со арапска османлиска азбука, постојат податоци од различни автори и стари граѓани Мула Бајрам препишувал ретки и уникатни примероци со уметнички ракопис и правил корици.

Едно од четирите дела во ракопис, на Тахир Ефенди Бошњаку-Ѓакова, пронајдени и идентификувани неодамна, Hyda Rabbem (Бог е мојот Господар), напишани во текстови, на османлиски јазик во 1832 година, се чува само во три примероци, два од кои биле препишани од Бајрам Јусуф Доли, а еден од Мухамед Тахир Јака, исто така од Ѓаковица. Синот на Мула Бајрам, Мула Хамди Ефенди Доли (1897–1994) бил последниот книговезец од ова семејство, кој овој занает го практикувал дома. Целиот живот го поминал со книги, ги чистел страница по страница, ги превиткувал и ги врзал со посебна страст. Алатките со кои работел биле стари и многу интересни. „Толку убаво ги препишуваше книгите што беше тешко да се разликуваат од оние на печатницата. Ги ставил во капакот, ги врзал со игла и јаже или со лепак, според барањата. Ги средувал и архивите со административните документи, кои ги врзувал во форма на книга и за тоа бил добро платен, но овој профит им го делел на сиромашните“. Самото постоење на овој занает зборува за високото културно-просветно ниво на овој просперитетен занаетчиски и трговски центар (град).

Музички инструменти

Лејта со две жици, изработена во Ѓаковица

Шаргија, произведени во Ѓаковица

Друг занает, за кој има многу малку достапни податоци, е производството на музички инструменти. Познато е само дека во Ѓаковица живеел во втората половина на 19 век познатиот пејач и музичар Рамадан Гунга, кој го издржувал своето семејство со производство на музички инструменти, како што се шаргиите, лејтите со две жици. итн., кои биле од слонова коска, дека имал продавница и дека на пазарниот ден свирел убави мелодии за да ја рекламира својата стока. Познато е дека неговиот ученик, а подоцна и негов пријател, пејачот и инструменталист, Дин Бакија, си направил своја шаргија. Овој занает го практикувале, заедно столарите и копаничарите, кои најмногу се занимавале со поправка на искршените инструменти, како што е познатиот мајстор во Ѓаковица Расим Тулуми. Основните знаења за карактеристиките на различните видови дрво што ги користел во различни делови на музички инструмент ги стекнал од неговиот татко Малуш. Во изработката и поправката на музичките инструменти Расим бил потпомогнат од неговиот брат Имер, кој како инструменталист на буган (вид на музички инструмент), татко му Малуш, го донел од Истанбул, учествувал во музичката група на Имер Риза.

Трговија

Според некои статистики во почетокот на 20 век во Ѓаковица имало 400 занаетчии. Енергичниот развој на занаетчиството го поттикнало и развојот на трговијата. „Луѓето имаат тенденција за земјоделие, но повеќе се совршени за трговија. Одат во далечни места каде што ги отвораат своите дуќани, гостилници и слично за да си обезбедат егзистенција“, пишувало во годишникот (салнамето) на вилаетот Косово во 1887 г.одина. Трговците и занаетчиите го продавале својот производ не само во Големата чаршија, туку и на многу пазари во другите градови на Отоманското Царство, Србија и Австрија. Според фактите, во 1720-тите, трговците од Приштина и Ѓаковица својата стока ја превезувале прво во Дубровник, а потоа во Италија. Во 1803 година, трговецот од Ѓаковица Јонуз Спахиу во Венеција продал 114 ситни кожи. Во 1827 година Салих Ѓакова и Керсто Ѓаковица испратиле барут, пушки и кремен камен во Сараево, додека една година подоцна, Хасан Ѓакова и неговиот внук Хамза испратиле три бали пушки во Србија. Според записникот за царина на Пожега, на Алексинац, на Крагуевац, на Мокра Гора, на Белград и др., трговците од Ѓаковица ја продавале својата стока како свилени галони, тутун, ориз, пченка, јагули, жилети., табани, спортски пушки со две цевки, пиштоли, долги пушки, патрони, барут, кремени камења, восок, бурмут, различни кожи, сол, масло, памук, памучни јаки за гради, памучни ленти, сребрени галони, марами од смокви итн. Сулејмани од Ѓаковица во 1837 година превезол 56 товари овци кожи и друга стока во количина од 283,38 гроша, преку Белград до Австрија, додека во 1841 година Халил Добруна преку Србија во Австрија превезувал галони во количина од 1800 гроша и 21 гроша од мароканска кожа.

Во српските народни песни Ѓаковица се споменува како „албански пазар“). Според Мулер: „Овците се развиени, особено околу Ѓаковица, а нивната волна прави значителен извоз. Меѓу попознатите трговци се споменува богатото семејство на Хајдар, кое се занимавало со надворешна трговија со волна. Имале свои ограноци во Видин, во Будимпешта, во Виена, во Солун, во Истанбул итн. Покрај тоа, имале и големи имоти во областа Ниш, Лескочвац и Врање кои ги задржале до 1878 година.

Хостели

Гостилницата Харакија, Ѓаковица

Густиот развој на надворешнотрговската размена навестувало потреба од хотелски капацитети, каде што ќе почиваат трговците и пакуваните животни, како единствено средство за превоз на стоки. Речиси сите куќи на Ѓаковица имале покрај големата влезна врата на крајот од големиот двор, живеалиште/домување, кое се состоело од просторија за познати и непознати гости, со камин, бања и посебен тоалет; ергела за сместување на стотните животни и над неа сено за чување на животинската храна (исхрана), потоа пченичното дрвено куќиште (житница), футрола за пченка итн. Во овој дел од куќата гостите кои не успеале да ги завршуваат сите работи во текот на пазарниот ден, се поставувале и хранеле, што во некои случаи, кога Големата чаршија го достигнала својот врв на развој, траела до три дена, понекогаш се организирала и двапати неделно. Куќите на беговите, агите и средната класа биле во вид на кули со два или три спрата, во поубав стил од селските, како тврдини со големи дворови, на крајот од кои се наоѓало гостинското место (селамлек). Таков бил дворот на куќата на Авди-бег во центарот на градот до Хадум џамијата.

Од друга страна, постоеле и други јавни хотелиерски објекти - гостилници и каравансараи. Ановите по функција биле слични на денешните хотели, додека каравансараите, како што кажува самиот збор, служеле за сместување на патниците и нивните чопори кои учествувале во караванот за носење на робата. Во 1835 година во Ѓаковица бил познат анот Харакија. Во текот на 1870-тите и 1880-тите години Ѓаковица имала 16 анови. Милер во 1838 година го спомнува големиот Ѓаковски каравансаар во кој биле сместени до 100 гости трговци со нивните животни и каде што своите големи сали имале и ерменските менувачи на пари (сарафи). Се споменувало и хотел во Ѓаковица, кој бил во државен имот на хотелиери со високи давачки, кои често достигнувале и до 300 илјади пијасти годишно. Според една стара византиска традиција, која уште повеќе се развивала во периодот на османлиското владеење, секој занает имал своја улица или пат (плоштад). Ваквиот начин на уредување го организирале еснафите, кои наметнале строга дисциплина и ригорозна контрола во производството, како во однос на квалитетот и квантитетот на стоката што било дозволено да се произведува, а особено за да ја заузда конкуренцијата помеѓу занаетчиите и членовите на трговците. на еснафот.

Шејх Емин Теќе

Шејх Емин Теќе

Теќето Шејх Емин се наоѓа во комплексот на Ѓаковата голема чаршија, на делот наречен „главен пазар“. Тежето било изградено во текот на 17 век. Објектот припаѓа на сектата Сади, а конструктор бил Шејх Емин. Неговата професија била исто така професионален слој (наречен „кади“) кој бил образован во центрите на Отоманското Царство. Наследник на теќето денес е Шејх Ружди. Карактеристика на текето е тоа што при неговото градење се применувал традиционалниот начин на градење. Темелот и приземјето се изградени со делкан камен, додека првиот кат е изграден со тули, покривот е дрвена конструкција со продолжени стреи и има украси на ѕидовите и на таванот. На нејзиниот кат е сместена зоната „самахане“ која е молитвена населба, додека куполата е изрезбарена. Архитектонската концепција на објектот припаѓа на граѓанската народна архитектура и претставува комплекс од згради со теќии, тирби (мали мавзолеи), самахане (ритуална молитвена сала), фонтани, куќи и други следни градби. Внатрешноста и надворешноста се богати со резбани дрвени работи. Оваа зграда е експлицитна по својата гостинска соба на вториот кат во форма на октагон. Многу е интересна споменичната архитектура, бидејќи претставува редок примерок на сакрална архитектура која ќе служи за проучување, како туристичка атракција, но и како религиозен објект оптоварен со многу материјални и духовни вредности на наследството.

Бекташко теќе

Бекташко теќе

Бекташкото теке во Ѓаковица било основано во 1790 година и е единствената зграда од ваков вид на Косово. Тоа е седиште на исламскиот суфиски ред во земјата. Оваа зграда била реконструирана откако била урната за време на последниот воен судир на Косово.

Пораката на косовскиот духовен водач на Бекташи, татко Мумин Ламас: „Без татковината нема религија“. Ова теќе — или храм — порано бил образовен центар за многу генерации, но за време на последниот судир, неговата богата библиотека била целосно уништена. „Бекташијата е познат како мистично верување во муслиманската религија. Неговата цел е духовната софистицираност на човечкиот род“. Во последната војна на Косово, теќето било запалено и уништено, при што изгубило библиотека со илјадници книги и десетици ракописи. „Сè беше изгорено, вклучително и 58 ракописи. Еден од нив содржеше 100 страници, но имаше и 400 страници ракописи“, изјавил таткото Мумин Лама.

Од десната страна на храмот биле погребани седум од деветте татковци на Бекташи, кои служеле во оваа зграда од 17 век. Вреди да се напомене дека овде бил погребан таткото Ќазим Бакали, умен човек кој ги импресионираллуѓето со својата извонредна мудрост.

Како дом на мистичниот бекташки ред на Ѓаковица, ова современо теќе обоено во традиционални зелени и бели бои било изградено во 2007 година на темелите на оригиналното. Тое се наоѓа во центарот на чаршијата, отворено е со закажување и е под раководство на Баба Мумин Лама. Како и сите останати бекташки теќии, така и ова во Ѓаковица е отворено за истовремено молитва на мажи и жени и е сопственост на сите верници.

Саат кула

Саат-кулата во Ѓаковица

Саат-кулата стои во историскиот центар на Големата чаршија, на местото познато како „Поле на часовникот“. Според исламскиот календар, таа била изградена во 1002 година, според грегоријанскиот календар во 1597 година. Како град кој бележи брз економски развој, Ѓаковица ја стекнала својата саат-кула набргу по изградбата на Хадумовата џамија. Објектот бил уништен за време на Балканските војни (1912). Камбанаријата била отстранета и транспортирана во Црна Гора. Неодамна била подигната нова кула блиску до темелите на претходната саат-кула, со намера оригиналната зграда да се пресоздаде врз основа на архивиран фотографски материјал. Кулата е квадратна градба со страни долги 4,10 m, достигнувајќи височина од околу 30 m. Изградбата е главно од камен, со ѕидови до просторот за набљудување во комбинација од камен и тула: делот од кулата над просторот за набљудување е дрвен. Покривот е покриен со олово. На западната фасада на оваа реконструирана кула се наоѓаат некои испишани камења од првобитната кула.