Круме Кепески

Круме Кепески (8 април 1909 во Прилеп, Отоманско Царство — 3 ноември 1988 во Скопје, СР Македонија) — истакнат македонист, граматичар, педагог, учебникар, методичар, преведувач, собирач на народни умотворби. Деец во стандардизацијата на македонскиот литературен јазик и особено во развојот на граматичарското дело. Автор е на првата „Македонска граматика“ (1946).

Круме Кепески
Роден/а	8 април 1909 Прилеп, Османлиско Царство (денес Македонија)
Починат/а	3 ноември 1988(1988-11-03) (возр. 79) Скопје, СФР Југославија (денес Македонија)
Занимање	Македонист, граматичар, учебникар, методичар, преведувач, собирач на народни умотворби
Сопруг/а	Цветанка
Деца	Јованка и Милан
Потпис

Биографија

Круме Кепески е роден во Прилеп на 8 април 1909 година, од татко Димитар и мајка Софија. Починал во Скопје, на 3 ноември 1988 година. Таткото по занимање бил кожар. Потекнува од познатата прилепска фамилија Кепевци. Таткото на родот е Јове, чие презиме потекнува од „кепе“, дел од мијачката носија, што ја носеле, преселувајќи се од с. Тресонче во Прилеп, пред повеќе од шест генерации.

Основно училиште и шест класа гимназија завршил во Прилеп, а VII и VIII клас и матура во Битола во 1931 година, бидејќи во тоа време вишите класови во гимназијата во Прилеп биле укинати од политички причини. Истата година се запишал на Филозофскиот факултет во Белград, на групата српскохрватски јазик и старословенски јазик, кој го завршил во јуни 1935 година.

Отслужил воен рок во Школата за резервни офицери во Сараево, во 1935/36 година. Работел како професор по словенска филологија во гимназиите на повеќе места во рамките на Кралството СХС и во царството Бугарија и како професор по македонски јазик во Неготино, Скопје и во Горна Џумаја (Благоевград). Во 1937 година бил назначен за суплент во гимназијата во Прилеп. Потоа бил преместен во Приедор (Босна).

За време на окупацијата, во прво време бил во Прилеп како професор во гимназијата, а потоа бил преместен во Плевен. Во 1944 година бил во редовите на македонската ослободителна бригада „Гоце Делчев“. Во тоа време работел на собирање на историски материјали за Македонија, кои требало да послужат за мировната конференција во Париз. Потоа во почетокот на 1945 година во Штабот на артилериската команда во Скопје, комисиски, со Воислав С. Илиќ и едно воено лице, работи на утврдување на македонската терминологија за воениот род артилерија.

Во 1945 година бил поставен за професор во Прилепската гимназија. Истата година почнал да работи на првата македонска граматика од каков учебник се чувствува голема неопходност во училиштата на ослободена Македонија. Граматиката е излезена од печат во почетокот на 1946 година. Истата година бил поставен за директор во Неготино, каде била отворена гимназија. Во 1946 – есента – бил повикан во Скопје, во Поверенството (Министерството) за просвета, каде што работел на општата македонска терминологија. Есента бил назначен за редактор на првото македонско книгоиздателство,„Просветно дело“, од кое излегоа првите македонски книги: буквар, граматика, читанки, преводни книги и др. Во зимата на 1947 година бил испратен од Министерството за просвета во Пиринска Македонија, во Горна Џумаја, сега Благоевград, каде што работел како професор во Учителскиот институт – рамен на Виша педагошка школа и се занимава со организирање курсеви по македонски јазик за тамошните учители и професори. Во текот на 1948 година, се вратил во Скопје и бил на работа во учителската школа „Никола Карев“ во Скопје, а во исто време хонорарно предавал и на курсот за наставници во прогимназијата. Во 1949 година, бил назначен за професор на Вишата педагошка школа во Скопје, на која должност со мали прекинувања се наоѓа до крајот на работниот век како професор по македонски јазик, методика на македонскиот јазик и старословенски јазик.

Надвор од наставната работа бил избиран за член подоцна и Претседател на управата на Здружението на универзитетските и други научни работници, член на ССРНМ, член на Сојузот на борците, член на здружението на резервните офицери, член на управата на Здружението на преведувачите на СРМ, претседател на Друштвото за македонски јазик и литература, член на Здружението за борба против алкохолизмот и др.

Научна и творечка дејност

За професорскиот испит (1941) го пишува трудот „Прилепскиот говор“ каде ја дава граматичката структура на прилепскиот во споредба со битолскиот говор што е основа за неговите подоцнежни граматики. Првата „Македонска граматика“ професорот Круме Кепески ја објавил на 26 јануари 1946 (второ издание, Скопје, 1947 и трето, проширено, издание, Скопје, 1950). Граматиката по својот карактер била општа, и иако одобрена со решение на Министерството за народна просвета на Македонија како учебник во средните училишта, наменета e и за администрацијата и пошироката популација. Со граматиката за прв пат светската јавност се запознава со структурата на македонскиот јазик и има огромна културна улога. Автор е на Македонска граматика за VII одделение и III клас, учебниците: Поуки за јазикот за VI, VII VIII одделение (повеќе изданија), Граматиката за VII одделение (повеќе изданија), Граматика на македонскиот литературен јазик за училиштата од II степен, односно за средно образование (повеќе изданија) и Ромска граматика во соавторство со Шаип Јусуф.

Автор е на многубројни статии, објавени во периодиката, главно во списанијата „Македонски јазик“ и „Литературен збор“, меѓу кои ќе ги споменеме: Некои неправилно употребувани зборови, По повод неправилната употреба на финалните реченици во нашиот литературен јазик, Нашиот јазик во плакати, реклами, објави, фирми и др. Исто така тој е присутен на страниците во списанијата и весниците: за училишната, стопанско-правната и медицинската терминологија во „Просветно дело“, „Просветен работник“, „Собвремено претпријатие“, „Стопански преглед“, „Македонски медицински преглед“, „Нова Македонија“, „Вечер“, „Трудбеник“, „Просвета“, „Вечерње новости“, „Политика“, „Борба“ и во други со свои прилози. Особено се познати неговите рубрики „Поуки за јазикот“, „Од нашиот речник“, „Јазично катче“. Тој е автор на терминологијата во техничките, медицинските, економските и правните науки. Во списанијата „Просветно дело“, „Литературен збор“, излезени се обработени методски единки: Обработка на именките, Обработка на придавките, Обработка на заменките, Обработка на сегашно време, Обработка на заповеден начин, Обработка на посреден и непосреден говор, Обработка на идно време и др.

Познат е како преведувач на преводна литература – белетристика и учебници за гимназиите и за универзитетот меѓу кои на: Ревизор и Тарас Буљба од Николај В. Гогољ, Басни од Лафонтен, Маски од Тоне Селишкар, Приказни од старо време од Ивана Брлиќ Мажураниќ и други.

Делото на Круме Кепески

Круме Кепески е македонски лингвист кој со филолошка и лингвистичка наобразба се здобил уште пред официјалната кодификација на македонскиот јазик, кога и ја започнал својата културна дејност во прилог на осмислување на македонистиката во рамките на славистиката, и активно продолжил да се занимава со неа во првите децении од стандардизацијата на македонскиот јазик, кога несебично се вклучил во практичната примена на литературнојазичната норма на македонскиот јазик, т.е. на усовршување на нормата и на научната елаборација на македонскиот јазик.

Во таа насока, во годините на почетните напори на спроведување во општествената практика на придобивките од кодификацијата на македонскиот литературен јазик и од официјалното усвојување на македонското писмо и правопис, Кепески се јавува како автор на првата македонска граматика која веднаш наоѓа примена во образованието и во другите сфери на општествениот живот. Оваа граматика овозможува основно зацврстување на македонската литературнојазична норма во свеста на македонските родени зборувачи и соответно преточување на граматичката материја во наставната практика.

Кепески израснал од старата добра филолошка традиција застапена на славистичките катедри во словенските земји, во тој контекст и во предвоена Југославија. Но, од друга страна, не треба да се пренебрегне и една веќе воспоставена македонска филолошка традиција, во која заслужено место зазема и Марко Цепенков, меѓу другото и со својата лексикографска дејност. Бездруго Кепески и на генерациите на кои им припаѓа имале и во М. Цепенков заслужен лексикографски претходник. А и на таа дејност се надоврзува Кепески.

Издигнувањето на македонскиот јазик на статус на литературен и на статус на службен нужно барало граматика. Таа нужност прв меѓу првите во поасномска Македонија ја исполнува Круме Кепески. Впрочем и пред Круме Кепески меѓу учените македонски филолози има опити за граматика (нив заслужено ги спомнува и самиот Кепески во неговата средношколска граматика), како и за толкување на македонската граматичка терминологија.

Но неоспорен е историскобиблиофилскиот податок: првата е на Кепески!

Професорот Круме Кепески, составувајќи ја првата македонска граматика ги поставува основите на лингвистиката на современиот македонски јазик. Неговата граматика е и првиот учебник по македонски јазик за многу повоени генерации.

Не помалку значајни се неговите трудови од областа на терминологијата на македонскиот јазик, неговите преводи на македонски јазик, а се занимавал и со собирање на народни умотворби. Голем е и неговиот придонес во педагошката практика по македонски јазик, бидејќи тој работи и како професор по македонски јазик.

Неговата наставнонаучна дејност остварена првенствено на Педагошката академија во Скопје е во тесна врска со неговото ненаметливо активно присуство на сите образовни рамништа, од основното до високото, и за соодветното постапно совладување и усовршување на јазичните и на комуникативните вештини преку образовна практика. Од таа своја позиција тој се јавува како еден од првите профилирани методичари на наставата по македонски јазик и литература, со свои видувања за секој одделен наставен час, за секоја методска единица, како и за трајното усвојување на наученото преку постојано доусовршување и надградување на граматичкиот материјал со нови содржини.

Творештво

Корица на Македонската граматика од Круме Кепески

Круме Кепески е автор на првата Македонска граматика а низа генерации ги сознаваа и дознаваа првите сознанија за јазикот преку граматиките и поуките за јазикот што ги составил професорот. Идејата и процесот за создавање на граматиката самиот ги објаснува.

„По ослободувањето, како што се знае, се отворија голем број училишта по градовите и селата. Во нив предаваа тогашни интелектуалци со завршена или незавршена гимназија и оние учители што работеа и во време на бивша Југославија. Сé на сé околу триста души. Таа ситуација налагаше што побргу да се даде учебник од кој ќе учат како учениците така и учителите, бидејќи голем број учители немаа познавања од литературниот јазик и предаваа на својот локален говор. Замисла да се зафатам со пишување на Граматиката кај мене се појави уште порано, уште за бивша Југославија, кога бев студент на Филозофскиот факултет во Белград, на групата за словенска филологија. Тогаш често со другите студенти од Македонија, Крум Тошев, Венјамин Сапунџија и други, дискутиравме, во случај Македонија да биде слободна, како би го создале македонскиот литературен јазик. Морам да кажам дека слободата беше уште многу далеку. Ова се случуваше во почетокот на триесеттите години, време на големата економска криза. Зборуваме и за тоа кои наречја би биле главни. Некои од нас предлагаа за основа да биде штипскиот говор, други охридскиот, Крум Тошев и јас бевме на мислење дека најдобро ќе биде, ако се земат за основа централните говори – Прилеп – Велес – Битола, со образложение дека тоа подрачје има најмалку влијание како од бугарскиот така и од српскиот јазик. Подоцна, фактички тоа и се случи. Сакам да кажам уште нешто.Нашето мислење не се засновуваше врз основа на некое подруго поранешно сознание. Ние воопшто не знаевме дека Крсте Мисирков го ставил на книга далеку порано.

Со ослободувањето на земјата се создадоа услови за работа и на полето на изучувањето на јазикот. На идеја да правам граматика дојдов сам, не беше тоа некоја директива, како што имаше за други работи. Работев на некој начин тајно. Единствени што знаеја дека пишувам граматика беа Љубен Лапе, тогашен повереник за просвета и Крум Тошев, инаку и двајцата мои пријатели уште од студентските денови. Пред себе имав уште една голема поддршка. Решението на АСНОМ, по кое „се заведуе македонскиот јазик како службен во македонската држава“.

Почнав во месец февруари 1945 година, па се сретнав со големи тешкотии, зашто тогаш не беше подготвен Правописот, а се дискутираше и за азбуката. Значи, јас почнав да ја пишувам Граматиката и пред да се обнароди Правописот и пред да се прокламира азбуката. Азбуката беше прокламирана на 5 мај 1945 година, а Правописот се обнароди еден месец подоцна – на 7 јуни. Со тоа, мојата работа беше олеснета. Од првиот правопис ги видов нормите на нашиот литературен јазик, а ги внесов и термините во мојата Граматика. Меѓутоа, требаше темелно да се проучат нашите форми, да се проучи акцентот, да се проучи употребата и значењето на членот, глаголските времиња и особеностите на глаголите и уште некои не малку значајни работи. Тешкотијата беше во тоа што немав од каде да видам како ќе го сторам тоа; тие нешта беа сосема нови за нашиот јазик. Сепак, во неа доста ми помогна моето познавање на старословенскиот јазик, а и некои изучувања што ги имав вршено за прилепскиот и за битолскиот говор. Конечно тоа беше јазикот на Кирил и Методиј, на Климент и Наум, јазик што јас го познавав.

На Граматиката работев дома, во Прилеп, до крајот на август. Многу време за пишување немав, зашто целта ми беше што побрзо да им се даде „Македонската граматика“ на училиштата. Во тоа време, по друга работа во Прилеп дојде Љубен Лапе и ми вели: „Ајде побрзај, уште ли ќе чекаме. Треба да се учи народот“. Навистина побрзав. За два-три дена бев готов со пишувањето. Печатењето траеше од ноември 1945 до јануари 1946 година. На 24 јануари се појави првата македонска Граматика. Страници: 80. Изглед: сивомаслинести корици. Издавач: ДКМ (Државно книгоиздателство на Македонија). Граматиката беше одобрена од Министерството за просвета како учебник за основни и средни училишта, а послужи и за администрацијата и за народот, за секој што сакаше да го учи јазикот. Граматиката имаше голем одек како кај нас, така и во братските републики во Југославија, (тогашна ФНРЈ, н.з.) а не остана незабележана и во светот. За две-три години се појавија неколку рецензии, кои го означија појавувањето на мојата граматика како историски чин.Првото издание беше на брзина распродадено, потоа дојде второто.

Јас Граматиката не ја видов на денот кога излезе од печат. До мене дојде подоцна. Во гимназијата во Прилеп, каде што бев професор, еден ден дојдоа неколку пакети. Ги оставија кај директорот Методија Соколоски-Мечето. Ме викна, ги видов граматиките. Таа радост не се опишува. Можам да речам дека не се радував само јас, туку многу луѓе во Македонија“.

Влијание кое го остварува

Професорот Круме Кепески, како еден од основоположниците на современиот македонски литературен јазик, се вбројува меѓу личностите кои што со своето дело ставаат свој печат во поновата историја на македонскиот народ.

Круме Кепески има заслужно и неодминливо место во македонската филологија и лингвистика со неговото пионерско научно дело на полето на стандардизирањето на македонскиот јазик. Тоа е трајно обезбедено преку неговите граматики, кои се меѓници во неговата наставнопедагошка дејност и особено се зацврстува преку активното сеприсуство во препознавањето и откривањето на јазичните слабости и неотпорности што се јавувале во неговото време, како и на причините за нивното појавување и во можностите за нивното дефинирање и од историски и од современ аспект.

Круме Кепески успешно ги спојува теориите на јазикот и на литературата и методологиите на нивното проучување во практичната примена во културните вредности од усвојувањето на мајчиниот јазик преку сите форми што се на располагање на наставно образовниот процес. Кепески макотрпно работел врз јазикот и отворил голем број теми во различни периоди од својот творечки пат. Во некои од нив се начнати голем број теми кои се стожерни од македонската лингвистика. Повеќе од нив се вклопени во неговите критички забелешки за актуелната состојба на македонскиот јазик. Имено, тој не само што укажувал на грешките туку и наведувал, па и поучувал како да се отстранат, а правилното да остане трајна јазична своина на корисникот на македонскиот литературен јазик. Истовремено, со соответна научна пристапност се приближувал до јазичниот корисник со објаснувања зошто не смее да се греши во определени позиции во текстот, особено во оние кога клучната информација се предава со основните особености на македонскиот јазик.

Кепески поседува беспрекорен увид во македонската културна историја што посочуваат на неговата теориска подготовка и методолошката насоченост.

Кепески има цел да инспирира и со самото тоа да иницира, всушност, да ги нагласи потребите на времето, но уште повеќе да ја зацврсти позицијата и улогата на народниот учител во општеството. Тој инсистира на збогатувањето на литературниот јазик преку внесување свежина од народниот јазик. Иако односот меѓу народниот и литературниот јазик во различни лингвистички средини различно е претставуван, во македонската, безрезервно, е прифатен овој за кој се залагал и Кепески. Тоа секако го насочува во неговите студии за македонскиот јазик мошне рано да им посвети внимание на клучните особености на македонскиот народен јазик, имено, на предлозите. Станува збор за тема пред која историската лингвистика едноставно замолкнувала, но Кепески ја прифатил преку предизвикот — граматика. И во повеќе прилози од областа на нормата, Кепески ги нагласува основните особености на македонскиот народен, а со тоа и на македонскиот литературен јазик, особено на – членот!

Односот меѓу народниот и литературниот јазик на научен план доминира во неговите проучувања на јазикот на Марко Цепенков, кому Кепески му посветува значајно внимание. Во односот на Кепески кон јазикот на Цепенков доаѓа до израз темата за историската и територијалната синтеза во оформувањето на литературниот јазик преку истакнувањето на престижните (историски и територијални) форми како нормативни. Оваа тема наоѓа свое место и во современите културолошки теории во кои етнолингвистиката наоѓа своја обнова, но и се надополнува меѓу другото и со теоријата за јазични личности. Во тој контекст, од дијахрониски аспект, значаен е односот на Круме Кепески кон јазикот на Марко Цепенков како македонска јазикотворечка личност, а од синхрониски, кон јазикот на современите писатели.

За Кепески односот меѓу народниот и литературниот јазик е прашање на културата на говорот, на јазичната култура и на постојаното усовршување на пишуваните и на говорените форми, особено кај учениците. Притоа, тој редовно на современите пристапи кон јазикот и текстот им дава методичка димензија, сé со цел да се оствари полесна комуникација меѓу наставниците и учениците. Како методичар, нему му била позната комплексноста на предметот македонски јазик и литература, и сите проблеми што произлегуваат од вклученоста на компонентите во овој предмет. Но, во своите методски упатства, секогаш знаел да го нагласи најважното, она што останува во трајна навика. Добар дел од вие теми, особено за проучувањето на делот на литературата во рамките на предметот мајчин јазик и литература денес се незапишана историја, но тие се составен дел од историјата на македонското образование.

Дела

1. Круме Кепески, Македонска граматика, Државно книгоиздателство на Македонија, Скопје, 1946; Истиот, Македонска граматика, Државно книгоиздателство на Македонија, Скопје, 1946, (јубиларно репринт издание, 1971); Истиот, Македонска граматика, Државно книгоиздателство на Македонија, Скопје, 1946, (јубиларно репринт издание, 1996); Истиот, Македонска граматика, Државно книгоиздателство на Македонија, Скопје, 1946, (издание на дигитален архив на МАНУ); Истиот, Македонска граматика, Второ, поправено и надополнето издание, Државно книгоиздателство на Македонија, Скопје, 1947; Истиот, Македонска граматика, (Ново и проширено издание), Државно книгоиздателство на Македонија, Скопје, 1950.
2. Круме Кепески, Македонска граматика за VΙΙ одделение и ΙΙΙ клас, 1956; 1958.
3. Круме Кепески, Поуки за јазикот, учебник за VΙ одделение, 1961; 1964; 1969; 1971; 1973; учебник за VΙΙ одделение, , 1961; 1969; 1971; 1973; учебник за VΙΙΙ одделение, 1966; 1968; 1970; 1972; 1974; 1975.
4. Круме Кепески, Граматика за VΙΙ одделение, 13 изданија од 1976 до 1991 година
5. Круме Кепески, Граматика на македонскиот литературен јазик за училиштата од ΙΙ степен, 11 изданија од 1972 до 1991 година.
6. Круме Кепески — Śaip Jusuf, Romani gramatika — Ромска граматика, ООЗТ Книгоиздателство „Наша книга“, Скопје 1980.
7. Круме Кепески, Статии за македонскиот литературен јазик,
8. Круме Кепески, Статии за методиката на наставата за македонскиот јазик и други,
9. Придонес во преводната литература на: Н. В. Гогол; Максим Горки; А. П. Чехов; М. Јур. Лермонтов; Лафонтен; Мишко Крањец; Злата Видачек-Микиќ; Тоне Селишкар; Ивана Б. Мажураниќ; д-р Стјепан Антољак, Ѓурѓе Бошковиќ,
10. Терминолошки материјал од областа на архитектонските конструкции; Јазична редакција на МАНУ, Билтен, на Одборот за изработување на македонска терминологија, година Ι, бр. 2, Скопје, 1971 и други;
11. Постхумно објавенини книги: „Прилепскиот говор“, Приредил Васил Дрвошанов, „Култура“, Скопје, 1993; Круме Кепески, „Островот бил парче земја“, „Остен“, Скопје, 1994; „Книга за Круме Кепески“, Приредил Петар Бачанов, „Просветно дело“, Скопје, 1999; Круме Кепески, „Од нашиот речник“, Институт за македонски јазик, Редактор Снежана Велковска, Скопје, 2007 и Круме Кепески „Статии и анализи за македонскиот јазик“, Македоника литера, Скопје, 2014.

Награди, одликувања и одбележувања

• Награда за животно дело „11 Октомври“, 1981;
• Награда „Климент Охридски“, 1973;
• Награда „13 Ноември“ на градот Скопје, 1968;
• Награда за животно дело на градот Прилеп, 1974;
• Орден за заслуги за Македонија, 2010, посмртно;
• Круме Кепески, великан во литературата, 2010, одбележан ѕвезда во алеа во Прилеп;
• Спомен плоча во чест на Круме Кепески, 7 април 2000 година;
• Круме Кепески станува патрон на школо, 1993;
• Натпревар по мајчин јазик и литература во чест на Круме Кепески на градот Скопје, 2013;
• ОУ „Круме Кепески“ - Кисела Вода

Извори (наводи)

• Димитар Пандев, „Круме Кепески во македонската филологија и лингвистика“ Круме Кепески „Статии и анализи за македонскиот јазик“, Македоника литера, Скопје, 2014, стр. 5–17;
• Лилјана Минова – Ѓуркова, „Повеќе од учебник“, „Книга за Круме Кепески“, Просветно дело, Скопје,1999, стр. 224–227;
• Д-р М. Робич (Словенија), „Круме Кепески, Македонска граматика“, Словенски порочевалец, бр. 171, 15 јули 1946 год. (Превод: Амалија Јовановиќ), „Книга за Круме Кепески“, Просветно дело, Скопје,1999, стр. 61–63;
• А. Фринта (Чешка), „Круме Кепески: Македонска граматика...“ „Книга за Круме Кепески“, Просветно дело, Скопје,1999, стр. 70–73;
• Хорас Лант, „Значаен интерес за македонскиот јазик во научните средини на САД (интервју)“, „Книга за Круме Кепески“, Просветно дело, Скопје,1999, стр. 203–205;
• Веселинка Лаброска, „Круме Кепески, „Статии и анализи“, „Литературен збор“ 1-3/2016, стр 187–192;
• Веселинка Лаброска, „Кон македонската граматика на Круме Кепески“, на манифестацијата „Отворени денови на ИМЈ „Крсте Мисирков“, „Македонско село“, 4 ноември, 2018, imj.ukim.edu.mk;
• „Статии и анализи за македонскиот јазик“, Македоника литера, Скопје, 2014;
• „Книга за Круме Кепески“, Просветно дело, Скопје,1999;
• http://imj.ukim.edu.mk

Надворешни врски

• Круме Кепески, „Македонска граматика“ Архивирано на 24 септември 2011 г., 1946.