Википедија

Економија на Косово

Економијата на Косово — економија во транзиција. Косово [б 1] била најсиромашната покраина на поранешна Југославија со модерна економија основана само по серија федерални развојни субвенции во 1960-тите и 1970-тите.[17]

Економија на Косово
ВалутаЕвро (EUR)
Фискална годинакалендарска година
Трговски организацииЦЕФТА
Статистика
БДП
  • ▲ $9.86 милијарди (номинално, 2023.)[1]
  • ▲ $27,185 милијарди (ПКМ, 2023)[2]
Пораст на БДП
  • 3.8% (2018) 4,9% (2019e)
  • −5.3% (2020) 5,2% (2021f)[3]
БДП/жит.
  • ▲ $10,075 (номинално, 2023.)[1]
  • ▲ $15,400 (ПКМ, 2023.)[1]
БДП по сектор
Инфлацијаpositive decrease 10.5% (2023) [5]
Сиромашно население
  • positive decrease 17.6% (2015)[6]
  • нагативен пораст 21.6% на помалку од $5.50/дневно (2017)[7]
Џиниев коефициентнагативен пораст 29.0 low (2017)[8]
Работна сила
  • 500,300 (2017.)[4]
  • includes those elements estimated to be employed in the grey economy[4]
Работна сила
по занимање
  • земјоделство: 4,4%
  • индустрија: 17,4%
  • услуги: 78,2%
  • (2017)[4]
Стапка на невработеностpositive decrease 16.6% (Q1, 2022) [9]
Просечна бруто плата▲ 528€/579 $ месечно[10]
Просечна нето плата▲ 471€/516$ месечно[10]
Водечки индустрииископување минерали, градежни материјали, основни метали, кожа, машини, апарати, прехранбени производи и пијалоци, текстил[4]
Ранг според Индекс на леснотија▼ 57-мо (лесно, 2020)[11]
Надворешност
Извоз▲ $1.004 милијарди (2022) [12]
Извозни добраРударство и преработени метални производи, минерални производи, храна и пијалоци, производи од пластика и гума, земјоделски производи, производи од кожа, текстил, машини и електрични компоненти.
Главни извозни партнери
Увоз▲ $5.249 милијарди (2021)[14]
Увозни добраМинерални производи, храна и пијалоци, машини и електрични компоненти, возила, хемиски производи, производи од пластика и гума, земјоделски производи, текстил, живи животни[14]
Главни увозни партнери
Бруто надворешен долг▼ $1.175 милиони (2017)[16]
Јавни финансии
Јавен долгнагативен пораст 16.6% од БДП (2017)[16]
Приходи▲ €3,214 милијарди (2023)[16]
Расходи▲ €TBA милијарди (2023)[16]
Девизни резервиn/av
Главен извор на податоци: Светска книга на факти на ЦИА
Сите вредности, освен ако не е запишано поинаку, се во ам. долари

Во текот на 1990-тите, укинувањето на автономните институции на покраината било проследено со лоша економска политика, меѓународни санкции, мал пристап до надворешна трговија и финансии и етнички конфликти. Овие фактори сериозно ја оштетиле и онака слабата економија.[18] Од прогласувањето на независноста во 2008 година, економијата на Косово расте секоја година, со релативно ниски ефекти од глобалната финансиска криза. Има многу слабости за нејзиниот потенцијал во иднина, многу од нив се поврзани со неговиот меѓународно оспорен статус. Но, тука се и потенцијалните силни страни, вклучувајќи го и нејзиното многу ниско ниво на државен долг (бидејќи поголемиот дел од историските долгови сè уште ги плаќа Србија), идните обврски и силата на нејзиниот банкарски систем (и покрај преостанатите пречки за користење на ова за продуктивни заеми).[19]

Случувања од 1999 г

уреди

По силните зголемувања во 2000 и 2001 година, како резултат на повоената обнова и странската помош, растот на бруто домашниот производ (БДП) бил негативен во 2002 година. Во периодот од 2003 до 2011 година ја продолжила својата нагорна траекторија, и покрај падот на странската помош, во просек од над 5 проценти годишно. Забележително е дека растот продолжил и за време на финансиската криза од 2009 година, а во 2011 година се вратил на 5 отсто. Инфлацијата била ниска, додека буџетот за прв пат забележал дефицит во 2004 година.

Косово има негативен трговски биланс; во 2004 година, дефицитот на салдото на стоки и услуги бил близу 70 отсто од БДП, а во 2011 година изнесувал 39 отсто од БДП. Дознаките од косовската дијаспора изнесуваат околу 14 отсто од БДП, што е малку променето во текот на претходната деценија.[20][21][22]

Најголемиот економски развој од 1999 година се случил во секторите трговија, малопродажба и градежништво. Приватниот сектор кој се појавил од 1999 година е главно мал. Индустрискиот сектор останува слаб. Според тоа, економијата и нејзините извори на раст се многу повеќе насочени кон побарувачката отколку производството, како што покажува тековната сметка, која во 2011 година имал дефицит од околу 20% од БДП. Следствено, Косово е многу зависно од дознаките од дијаспората (поголемиот дел од нив од Германија и Швајцарија), странските директни инвестиции (од кои голем дел доаѓаат и од дијаспората и други приливи на капитал).[20] Приходите на државата исто така зависат од побарувачката наместо од производството; само 14% од приходите доаѓаат од директни даноци, а остатокот главно од царини и даноци на потрошувачка.

Сепак, Косово има многу ниски нивоа на долг на општата влада (само 5,8% од БДП) [20] и владини ликвидни средства кои произлегуваат од минати фискални суфицити (депонирани во Централната банка и инвестирани во странство). Според важечкиот косовски закон, има и значителни средства од приватизацијата на претпријатијата во општествена сопственост, исто така инвестирани во странство од страна на Централната банка, кои најмногу треба да ѝ припаднат на Владата кога ќе се завршат процесите на ликвидација.[20] Нето девизните средства на финансиските институции и на пензискиот фонд изнесуваат над 50% од БДП.

Освен тоа, банкарскиот систем во Косово изгледа многу здрав. За банкарскиот систем во целина, соодносот на капиталот од ниво еден заклучно со јануари 2012 година изнесувал 17,5%, двојно повеќе од коефициентот баран во ЕУ; процентот на нефункционални кредити бил 5,9%, далеку под регионалниот просек; а односот кредит спрема депозитот бил само нешто над 80%. Средствата на банкарскиот систем се зголемени од 5% од БДП во 2000 година на 60% од БДП заклучно со јануари 2012 година [20] Бидејќи станбениот фонд во Косово е генерално добар според стандардите на Југоисточна Европа, ова сугерира дека (ако се верува во способноста на правниот систем да ги спроведува барањата за обезбедување и да ги решава имотните прашања), кредитите би можеле безбедно да се прошират.

Привремената административна мисија на Обединетите нации во Косово вовела канцеларија за надворешна трговија и царинска управа на 3 септември 1999 година, кога воспоставила гранични контроли во Косово. Сите стоки увезени во Косово се со рамна царина од 10%. Овие даноци се собираат на сите места за наплата на даноците на границите на Косово, вклучувајќи го и оној меѓу Косово и неспорната територија на Србија.[23] Привремената администрација на ОН и косовските институции потпишале договори за слободна трговија со Хрватска, Босна и Херцеговина,[24] Албанија,[25] Македонија.[26]

Еврото е официјална валута на Косово. Косово ја усвоил германската марка во 1999 година заменувајќи го југословенскиот динар [27] и подоцна ја заменил марката со евро, иако југословенскиот (а подоцна и српскиот) динар сè уште се користи во некои области со мнозинско српско население (најмногу на север). Ова значи дека Косово нема лостови на монетарната политика над својата економија и мора да се потпре на конзервативна фискална политика за да обезбеди средства за одговор на надворешните шокови.[20]

Официјално регистрираната невработеност изнесувала 30,9% од работната сила во септември 2013 година, иако 63,1% од населението не е економски активно.[28] ММФ истакнал дека неформалното вработување е широко распространето, а односот на платите и БДП по глава на жител е втор највисок во Југоисточна Европа; вистинската стапка затоа може да биде помала.[20] Невработеноста кај ромското малцинство може да достигне 90%.[29] Просечната плата во 2009 година била 2,98 долари на час.

Спорот за меѓународниот статус на Косово и толкувањето што некои држави непризнавачи го даваат на симболите кои може или не мора да имплицираат суверенитет, продолжуваат да наметнуваат економски трошоци за Косово. Примерите вклучуваат пренасочување на летови поради српската забрана за летови за Косово над нејзината територија; губење на приходите поради недостаток на регионален број за бирање (надоместоците за фиксните линии се наплаќаат на српските телекоми, додека Косово треба да им плати на Монако и Словенија за користење на нивните регионални шифри за поврзување на мобилни телефони); нема IBAN код за банкарски трансфери; и нема регионален косовски код за интернет. Главната пречка за странските производствени инвестиции во Косово била отстранета во 2011 година кога Европскиот совет ја прифатил Конвенцијата со која се дозволува Косово да биде прифатено како дел од неговите правила за дијагонално кумулативно потекло, дозволувајќи им на етикетата со косовско потекло на стоките што биле обработени таму, но потекнуваат во земја на друго место во конвенцијата.

Од 2002 година, Европската комисија составува годишен извештај за напредокот на Косово, оценувајќи ја неговата политичка и економска ситуација. За 2008 година, Европската комисија објавила раст на БДП од 5,4% - во суштина поради јавните инвестиции (раст од 194%, во споредба со падот на приватните инвестиции од 10,2%) - но во извештајот исто така било забележано дека незадоволителната состојба на статистичкиот систем не дозволува за сеопфатна проценка на ситуацијата.

Косово станал членка на Светската банка и Меѓународниот монетарен фонд на 29 јуни 2009 година.

Странски директни инвестиции

уреди

Водечки земји во странски директни инвестиции (2007 до 2011 година) Германија: 292 милиони евра; Обединетото Кралство: 251 милиони евра; Словенија: 195 милиони евра; Австрија: 133 милиони евра: Швајцарија: 115 милиони евра; Холандија: 109 милиони евра, Албанија: 70 милиони евра, Турција: 64 милиони евра, САД: 31 милиони евра и Франција: 5 милиони евра.

Странските директни инвестиции во Косово сè уште се релативно мал придонес за косовската економија, во споредба со другите економии во транзиција. Голем дел од причината е, освен доцниот почеток во 2000-2001 година, поради правните и политичките несигурности и нецелосниот, оспорен и многу бавен систем на приватизација пред прогласувањето на независноста во 2008 година. Така, Косово сè уште ја задржува државната телекомуникациска компанија, државен монопол за електрична енергија (со најголеми резерви на лигнит во Европа) и ски-центар во Брезовица (област со мнозинско српско население), кој бил резерват на Зимските олимписки игри за време на Зимските олимписки игри во Сараево. Сите овие сега се во процес на приватизација. Може да се приватизираат и други инфраструктурни компании (водовод, железница).

Иако остануваат значајни дестимулации за инвестирање во Косово (мал домашен пазар, преостаната политичка несигурност, перцепции за корупција и бавен и несигурен судски систем), исто така има и стимулации. Тие вклучуваат многу помлада работна сила отколку на друго место во југоисточна Европа, која е повеќе изложена на западноевропската култура и има повисоки јазични стандарди (види следниот пасус); ниска корпоративна даночна стапка; пристап до пазарите на Европската унија и Централноевропскиот договор за слободна трговија; и влада со низок долг и ниски непредвидени обврски во однос на пензиските и другите трансфери на социјална помош. Информациската и комуникациската технологија во Косово исто така се развиват многу брзо, а пенетрацијата на широкопојасен интернет е споредлива со просекот на Европската унија.

Закон за работни односи

уреди
Мајчинско и татковско отсуство

Недостатокот на можности за вработување на жените во Косово го овековечува традиционалното општество во кое многу жени остануваат во домот.[30] Одредбите за породилно отсуство биле одобрени од Собранието на Косово во 2011 година, каде максималното време за породилно отсуство било определено на една година. Вработените добиваат 70% од платите во текот на првите шест месеци од породилното отсуство од фирмите во кои се вработени.[31] Следните три месеци се покриени од владата со 50% од просечната плата на нацијата од 450 евра месечно.[32][33] Факултативните последни три месеци од дванаесетмесечното отсуство се неплатени. На фирмите не им е дозволено да го прекинат работниот однос на вработените кои земаат породилно отсуство. По раѓањето или посвојувањето на детето, таткото добива три дена платено отсуство. Откако ќе го извести работодавачот десет дена однапред за неговата намера да го стори тоа, таткото може да земе две недели неплатено отсуство по посвојувањето или раѓањето на детето, додека детето не наполни три години. Во случај жената да умре додека е на породилно отсуство, таткото на нејзиното дете има право да ги добива бенефициите од породилното отсуство.[34]

Претставниците на женските групи во Косово сметаат дека одредбите за породилно отсуство се дискриминаторски бидејќи тие ги дестимулизираат работодавците да вработуваат квалификувани работнички поради трошоците поврзани со породилното отсуство.[35] Женските организации во Косово припишуваат повисоки стапки на невработеност кај жените во споредба со машката невработеност [36] на избегнувањето на финансиските обврски од страна на работодавачите со породилното отсуство. Истражувањата спроведени меѓу жените кои бараат вработување во Косово покажале дека одредени работодавци бараат од потенцијалните вработени жени да направат тестови за бременост по добивањето на нивните барања за вработување.[37] Уставот на Република Косово и Законот за заштита од дискриминација ги штитат вработените од сите форми на дискриминација, вклучително семејниот статус, бременоста и породилното отсуство.[38] Тврдењата за дискриминација на вработените можат да бидат поддржани во правни постапки од страна на здруженија или правни лица согласно Законот за заштита од дискриминација.

Доколку мора да се направат стандардни пренатални прегледи во текот на работното време, бремените вработени имаат право да отсуствуваат од работа без губење на платата.[39] Четвртиот дел од Законот за безбедност, здравје и работна средина пропишува дека на бремените вработени не им е дозволено да работат повеќе од 40 часа во една недела, преку ноќни смени или да вршат напорни физички задачи.[40] По враќањето на работа од породилно отсуство, работничките од Косово имаат право на два часа платено отсуство во текот на целиот работен ден во кој можат да дојат, согласно Законот за заштита на доењето.[41] Бесплатни услуги за згрижување деца се нудат во се поголем број општини за да се олесни преминот од породилно отсуство на работното место и да им се овозможи на новите мајки да го задржат вработувањето [42]

Престанок на работниот однос

Договорите за работа ги потпишуваат работодавачите и вработените при вработување на нови вработени. Договорот ја детализира улогата што треба да ја има секоја страна во рамките на работниот однос. Опис на работното место, висината на надоместокот, закажаните часови, времетраењето, бројот на дадени денови за одмор, правилата за раскинување, распоредот и локацијата се наведени во договорот.[43] Договорите може да се потпишат на одредено или неопределено време. Раскинување на договорите за работа може да се случи по истекот на договорот, смртта на работникот или подобноста на работникот за наплата на пензија.[44] Ако работата на работникот е незадоволителна, работодавачот може да издаде предупредување дека неуспехот да се подобри успешноста ќе резултира со престанок на работниот однос. Доколку работникот не се подобри по добиеното предупредување, раскинувањето на работниот однос ќе се случи пред датумот првично предвиден во договорот потпишан од двете страни.[45] Раскинување на договорот за вработување може да дојде и во предвидениот рок за раскинување доколку фирмата што вработува повеќе не може да работи поради технички, финансиски или менаџмент неуспех.[46]

Транспорт

уреди

Патна мрежа

уреди

Патната мрежа се состои од 2.378,7 км патишта од кои 137,2 км се автопатишта, 755,2 км магистрални патишта и 1.486,3 км се регионални патишта.:[47] Косово е поврзано со Албанија преку автопатот Р7, кој ја поврзува Приштина со Вермица и потоа продолжува кон Драч како автопат А1. Косово дополнително е поврзано со Македонија преку автопатот Р6, кој ја поврзува Приштина со Елез Хан и бил отворен во 2019 година.

Железен транспорт

уреди

Косовските железници покриваат должина од 333 км.[48] Во Косово има само две активни железнички линии, една што ја поврзува Приштина со Пеќ и друга што ја поврзува Приштина со Скопје, Македонија. Косово е дополнително поврзано со Србија, но железницата во моментов не работи по прогласувањето на независноста на Косово.[49] Во моментов има планови за изградба на железница за поврзување на Приштина со Драч во Албанија.[50][51]

Воздушен транспорт

уреди
 
Меѓународниот аеродром во Приштина „Адем Јашари“

Меѓународниот аеродром во Приштина „Адем Јашари“ е еден од најфреквентните аеродроми во регионот, со над два милиони патници годишно.[52][53] Се планира да се функционализира аеродромот во Ѓаковица во југозападниот дел на Косово, кој порано бил воен аеродром и во моментов е надвор од употреба. По Косовската војна, воздушниот простор на Косово бил контролиран од НАТО. Денес, Косово го контролира својот долен воздушен простор (до 10.000 стапки), но горниот воздушен простор е контролиран од HungaroControl од 2014 година [54] Во моментов има два активни воздушни коридори во долниот воздушен простор на Косово, со Македонија и Албанија, но коридорите со Црна Гора и Србија остануваат затворени.[55][56]

Енергија

уреди

Косовската енергетска корпорација моментално е единствената електроенергетска корпорација во Република Косово. Тој е вертикално интегриран и е легално инкорпориран на крајот на 2005 година. Се потпира на екстензивни наоѓалишта на лигнит - 14,7 милијарди тони, петти по големина во светот, со релативно висока калориска вредност за лигнитот. Во 2021 година побарувачката била задоволена од електрани на јаглен (6.585 GWh), увоз (3.336 GWh) и хидро и сончева енергија (305 GWh).[57]

Во југословенско време, Косово бил нето извозник на електрична енергија. Но, нејзиниот сегашен производствен капацитет е под влијание на многу фактори. Генераторските единици биле дизајнирани за животен век од 30 години, но сите работеле подолго од 28 години, а во некои случаи и 50 години. Тие биле дел од многу поширок интегриран енергетски систем во кој можеле да бидат исклучени заради одржување без локални економски последици. Одржувањето било намалено во периодот од 1989 до 1999 година; и стручни (албански) работници биле отпуштени во 1990 година, а стручните (српски) работници заминале во 1999 година. Се прават големи инвестиции во секторот на обновливи извори на енергија. Во моментов има две завршени ветерни електрани ( Ветерен парк Бајгора и ветерен парк Китка) со комбинирана инсталирана моќност од 137,4 MW.[58][59] Исто така, чекаат одобрување и други проекти за ветерници и соларни паркови.[60]

Настрадала и дистрибуцијата. Северните (мнозинско српско) општини добиле бесплатна електрична енергија без никаква можност од страна на Косовската енергетска корпорација да добијат плаќање. Се планира да се запре субвенционирањето на бесплатните напојувања за потрошувачите во четири општини со мнозинско српско население, што чини милиони евра годишно.[61]

Во моментов, постојат добри далноводи меѓу соседните земји на Косово и тие вклучуваат далновод од 400 kV со Албанија, Македонија, Црна Гора и Србија. Има и 220 kV далноводи меѓу Косово и Албанија и меѓу Косово и Србија.[62]

Природни извори

уреди

Косово е богато со природни ресурси и е важен рударски центар во поголемиот дел од својата историја. Во Косово има значително високи резерви на олово, цинк, сребро, никел, кобалт, бакар, железо и боксит.[63] Исто така, се верува дека има околу 14 милијарди тони лигнит. Канадската компанија Avrupa Minerals Ltd ги постигнала правата на тригодишна програма за рударство, со почеток на работата во летото 2011 година [64] Во 2005 година, Дирекцијата за рудници и минерали и Светската банка процениле дека Косово има минерали во вредност од 13,5 милијарди евра.[65] Сепак, Косово има висока густина на население и згради според стандардите на Југоисточна Европа, а целосната експлоатација на овие ресурси по прифатлива еколошка цена можеби не е лесна.

Депозити на минерали

уреди
Лигнит

Лигнитот е од исклучително значење во Косово. Тоа придонесува со 97% од вкупното производство на електрична енергија, а само 3% се базирани на хидроенергија. Со 14.700 мегатони, Косово поседува петти по големина докажани резерви на лигнит во светот.[66] Лигнитот се дистрибуира низ басенот на Косово, Дукаѓин и Дреница, иако ископувањето досега било ограничено на косовскиот басен. Првите систематски записи за експлоатација на лигнит датираат од 1922 година, кога во косовскиот басен започнало ископувањето со мали, плитки подземни простории и столбови. Големото освојување на лигнитот започнало со првото производство од отворените рудници Мираш (1958) и Бард (1969), со употреба на багери на тркала. Кумулативната експлоатација од почетокот на рударството во 1922 година до крајот на 2004 година изнесува 265 мегатони. Геолошки, косовските рудници за лигнит експлоатираат едно од најповолните наоѓалишта на лигнит во Европа. Просечниот сооднос на соголување е 1,7 m3 отпад до еден тон јаглен, а вкупниот проценет економски ресурс е еден од најбогатите во Европа, што би овозможило амбициозни шеми за производство и проширување на електрична енергија во наредните децении.

Лигнитот е со висок квалитет за производство на електрична енергија и добро се споредува со ресурсите на лигнит во соседните земји по низа параметри. Косовскиот лигнит варира во нето калориската вредност од 6,28 до 9,21 MJ/kg, во просек 7,8 MJ/kg. Наслагите (по старост на плиоцен) можат да бидат дебели до 100 m, но просечни 40 m и да поседуваат просечен сооднос на лента од 1,7:1. Оваа комбинација значела дека цената на електричната енергија на лигнит во Косово е најниска во регионот. Цената на Косово од 0,62 €/GJ се споредува поволно со 0,88 €/GJ во Бугарија и 1,34 €/GJ во Србија и Црна Гора.

Понатамошниот развој на ископувањето на лигнит на среден рок ќе продолжи со експлоатација на рударското поле Сибовц во северниот дел на косовскиот басен и дава одлична можност за приватни инвеститори.

Оловен цинк - сребро
 
Рудник Трепча во Митровица, Република Косово

Во она што денес е Косово, ископувањето на основни метали е столб на економијата уште од предримско време. Илирите, Римјаните, Византијците, Саксонците, Турците, Французите и Британците извршиле екстензивно ископување во регионот. Овие активности се базирани на серија од девет рудници, од кои пет го сочинуваат денешниот комплекс Трепча . Модерното рударство започнало во 1930-тите, кога британската компанија Selection Trust Ltd го обновила комплексот Трепча, вклучувајќи го и развојот на фабрика за батерии која го искористи олово. Активното рударство престанало за време на бомбардирањето на НАТО во 1998 година. Локациите на рудниците Трепча го дефинираат минералниот појас Трепча. Во овој појас се наоѓаат три зони на минерализација во СНЗ-ЈЈИ каде што се наоѓаат рудни наоѓалишта.

Зоната I го опфаќа рудникот Ново Брдо и ја следи границата помеѓу Вардарската зона и косовскиот сектор на српско-македонскиот масив, кој се одликува со екстензивни неогени калкално-алкални вулкани и интрузиви. Зоната II ги опфаќа рудниците Бело Брдо, Стан Терг и Хајвалија. Оваа зона го следи главниот расед што го означува источниот раб на сливот на Миоцен Приштина и неговото проширување до СНЗ и натрапните и вулкански комплекси во северно Косово. Зоната III го опфаќа рудникот Црнац и е домаќин на голем број појави на олово-цинк долж западната граница на Вардарската зона, каде што е во контакт со структурниот блок Динарид Дрина-Ивањица (Дреница).

Преземени се тековни проценки за комбинираните резерви на ископување за петте рудници, но сите наоѓалишта се отворени на длабочина и нивната должина на удар е неизвесна, поради недостаток на систематско истражување и дефинитивно дупчење. При експлоатацијата на олово-цинк-сребро кај Фарбани поток (Артана-Ново Брдо), откриени се околу 3 мегатони висококвалитетен халојзит. Ова е само едно од петте познати експлоатирачки наоѓалишта на оваа глина со многу висока вредност (140–450 УСД/т), а другите четири се во Нов Зеланд, Турција, Кина и Јута, САД. Моменталното светско производство се проценува на 150.000 тони годишно.

Никел

Поранешни операции за ископ на латерит на отворен коп биле преземени во Чикатова (Душкаја и Суке) и Главица. Преостанатите резерви за минирање се пресметани како 13,2 мегатони во просек 1,42% никел и 0,05% кобалт. Производството престанало во 1999 година. Купувачот на Фероникели, IMR/Alferon, платил 33 милиони евра (38,76 милиони долари) за фабриката. Компанијата морала да инвестира најмалку 20 милиони евра во првите три години и да вработи 1.000 на крајот од првата година. Рударско-металуршкиот комплекс Фероникели во Дренас е формиран во 1984 година за производство на фероникел за извоз. Тој произведувал и извезувал 6.800 тони никел годишно, во инготи на фероникел, пред 1990-тите, но од 1998 до 2006 година бил неактивен. Фероникели има три отворени рудници: рудникот Душкаја со проценети резерви од 6,2 милиони тони; рудникот Сука - 0,8 милиони тони и Главица со 6,8 милиони тони. Фероникели сега е еден од главните извозници на Косово.

Хром

Ланец на хромитни мешунки од алпски тип во југозападно Косово се дел од серијата линеарни наоѓалишта кои продолжуваат во Албанија. Овие мешунки се мали, но со висок степен и во Албанија се знае дека поседуваат зголемени нивоа на метали од платина група (PGM).

Од крајот на Втората светска војна до 1956 година рудите, првенствено од рудникот во Ѓаковица ги обработувала холдинг компанијата „Дева“, а рудата со директна испорака била испратена на третман во Албанија. Кога висококвалитетната руда била исцрпена, Косово почнал да увезува 30.000-50.000 t/год хромит руда од Албанија. Ова престанало кога фабриката била затворена во 1991 година. Никакво значајно истражување за хром не е преземено веќе неколку децении.

Боксит и варовник

Косовските наоѓалишта на боксит се сместени во карстен варовник и се експлоатирани во серија јами што го опфаќаат рудникот Гребник. Домаќинскиот варовник бил обработен како градежен материјал и значителни резерви на скршени варовнички остатоци на локацијата. Рударството започнало во 1966 година и престанало во 1990 година, поради влошената политичка клима во Косово. Вкупното производство било 2,85 мл. Традиционалните пазари за боксит од Гребник биле Романија, Германија и Русија. Рудникот имал капацитет за мешање и вреќи за производство на ѕиден малтер; производството било 5.000 t/год, за домашниот пазар и Црна Гора и Македонија.

Магнезит

Косово поседува два рудници за магнезит (MgCO3) во Голеш и Стрезовец. И двата првично биле работени како каменоломи и преместени во подземни операции пред нивното затворање во 1999 година. Пред 1990 година, операцијата Голеш произведувала 110.000 t магнезит, 22.000 t синтерувана магнезија и 10.000 t каустична калцинирана магнезија годишно. До рудникот Голеш се пристапува преку окно, додека до Стрезовц се пристапува преку хоризонтална патека во падината. Двата рудници неодамна се ставени на приватизација.

Извадени материјали

Косово е богато со висококвалитетни градежни минерали, како што се андезит, базалт, дијабас, габро, гранит, варовник и мермер.[67]

Вина

уреди

Виното историски се произведувало во Косово. За време на југословенскиот период, покраината Косово била една од најголемите производители на вино во федерацијата. Во 1989 година Косово само во Германија извел 40 милиони литри вино.[68] Политичката нестабилност по задушувањето на автономијата на Косово и последователната војна довеле до колапс на винската индустрија и уништување на голем дел од инфраструктурата за производство на вино во 1990-тите. Оттогаш производството на вино закрепнува. Главното срце на косовската винска индустрија е во Раховец каде се произведуваат милиони литри вино. Главните вина произведени во Косово вклучуваат пино ноар, мерло и шардоне. Косово неодамна извезува вина во Германија и САД.[69]

Трговија

уреди

Косово е мала отворена економија и главно увезува повеќе стоки и услуги отколку што извезува. Таа е посветена на либерализација на трговијата. Учеството во регионалните и пошироките механизми за олеснување на трговијата била една од главните цели на политиката на косовските институции. Зајакнувањето на трговијата во Косово преку либерализирана трговија бара да се воспостават три аспекти, рационализација и замена на увозот, олеснување на трговијата и промоција на извозот. Станува збор за интегрирана извозна стратегија на Конференција на Обединетите нации за трговија и развој, која дава подеднакво значење на конкурентноста на домашниот пазар и конкурентноста на странскиот пазар.[70]

Најголем извозен пазар на Косово е Италија (во просек од 84 милиони евра), потоа Албанија (34 милиони евра), Република Македонија (31 милиони евра) и Германија (24 милиони евра).[71] Увозот е претежно од земјите од Европската Унија и Централноевропскиот договор за слободна трговија. Република Македонија е најголем извозник во Косово (со 366 милиони евра), а потоа следат Германија (293 милиони евра), Србија (255 милиони евра) и Турција (184 милиони евра).[72] Извозот до декември 2011 година достигнал 319 милиони евра, во кој доминира значително поголем увоз од 2,49 милијарди евра. Ова е зголемување за 7,8% за извозот и 15,5% за увозот во споредба со истиот период во 2010 година [73]

Надворешно-трговската размена покажува нето дефицит од 2,17 милијарди евра за декември 2011 година, што е зголемен за 302 милиони во однос на истиот период 2010 година. Еден од најлошите проблеми со кои се соочува Косово е негативниот трговски биланс, тоа се влошува поради високото ниво на неформална економска активност и неконтролираниот црн пазар, предводен од нелегални групи во северно Косово. Во извозот доминираат главно суровините. Либералниот трговски режим на Косово се одликува со едноставност и неутралност, клучни одлики кои се сметаат за важни за стимулирање на растот предводен од приватниот сектор, како и создавање услови за здрав извоз. Но, бидејќи либерализацијата на трговијата не била придружена со подобрување на конкурентноста на новите домашни производни сектори, Косово се соочува со огромен трговски дефицит.[74]

Во јуни 2009 година, Косово се приклучил на Светската банка и Меѓународниот монетарен фонд, а Косово почнал да го сервисира својот дел од долгот на поранешна Југославија. Со цел да помогне во интегрирањето на Косово во регионалните економски структури, Привремената административна мисија на Обединетите нации во Косово го потпишала (во име на Косово) нејзиниот пристап кон Централноевропскиот договор за слободна трговија во 2006 година [75] Србија и Босна и Херцеговина претходно одбиле да го признаат царинскиот печат на Косово или да ги продолжат намалените царински привилегии за косовските производи според Централноевропскиот договор за слободна трговија, но двете земји ја продолжиле трговијата со Косово во 2011 година [76]

Список на компании

уреди

Банки

уреди

Комерцијалните банки кои работат во Косово го забележале својот најголем профит од нивното основање. Во текот на 2011 година, осумте деловни банки кои работат на финансиските пазари во земјава заедно забележале добивка од над 37 милиони евра.

Поголем процент од вкупната добивка забележале „Прокредит банка“ и „Рајфајзен банка“. Првата забележала добивка од 16,8 милиони евра, додека „Рајфајзен“ над 12 милиони евра.[77] Во споредба со 2010 година, деловните банки во 2011 година имале околу 5 милиони евра повеќе добивка. Вкупната нето вредност на кредитите дадени од деловните банки наведени на 31 декември 2011 година изнесува 1,562 милијарди евра. Во меѓувреме, во 2010 година, нето вредноста на кредитите дадени од деловните банки изнесувал 1,335 милијарди евра. Во текот на 2011 година, кредитирањето е зголемено за 227 милиони евра. Вредноста на депозитите во текот на 2011 година е зголемена за 100 милиони евра и достигна вкупно 2,097 милијарди евра.[78] Соединетите Американски Држави и Косово во септември 2012 година потпишале револуционерна кредитна шема за развој на земјоделството во вредност од над 20 милиони евра. Програмата треба да обезбеди гаранции за заеми на шест косовски банки за издавање заеми на земјоделците и земјоделските бизниси, зголемувајќи го кредитирањето на секторот што е ограничен поради недостатокот на пристап до кредити.[79]

Комерцијални банки на Косово
  • Банка Економика
  • БКТ Косово
  • БПБ Банка за Бизнис
  • ЛЕСНА нбфи
  • НЛБ Банка
  • ПроКредит Банка Косово
  • Рајфајзен банка Косово АД
  • ТЕБ Косово
  • IŞBANK

Телекомуникации

уреди

Косово има два Глобални системи за мобилни комуникации 900 MHz мрежи, Вала и ИПКО. Префиксот на тие оператори е +383. Теленор и Телеком Србија (српски оператори) порано имале покриеност во Приштина и некои други мали области на Косово, но нивните кули биле демонтирани на независната територија, така што GSM покриеноста сега ја нудат само двата локални оператори. Во 2009 година во Косово се појавил првиот мобилен виртуелен мрежен оператор. Се вика D3 и ја користи словенечката мрежа на IPKO. Вториот MVNO, Z Mobile, ја користи мрежата на Вала и префиксот Монако.[80]

Постојат два виртуелни оператори :

  • D3 Mobile - префикс 043
  • Z Mobile - префикс 045

GSM-услугите во Косово ги обезбедуваат Вала, подружница на ПТК и ИПКО, компанија во сопственост на словенечки Телеком, која ја добила втората лиценца за мобилен оператор во Косово и започнала со работа кон крајот на 2007 година. Вала има над 850.000 претплатници, главно преку при-пејд систем, додека ИПКО за само неколку месеци добил над 300.000 претплатници.

Удел на пазарот

Врз основа на извештајот на ТРА, ВАЛА останува лидер на пазарот на мобилна телефонија во Косово, преземајќи 67% од вкупниот број, доколку се вклучи Z-mobile виртуелниот оператор, кој ја користи инфраструктурната мрежа ВАЛА.

Инфраструктура Мрежа Операторот за удел на пазарот
ВАЛА ВАЛА 67%
Z-Mobile (виртуелен оператор) [81] Вала 4%
ИПКО ИПКО 29%
Интернет во Косово
  • КВ - 2.350.000 жители (2015) - територијална површина: 10.908 км 2
  • Главен град: Приштина - население 500.000 (ст.)
  • 1.693.942 корисници на Интернет заклучно со март 2021 година, 93,6% пенетрација, по GfK.
  • Корисници на Фејсбук, 1.000.000 (процен. )

Наводи

уреди
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 „World Economic Outlook Database, 2021“. IMF.org. International Monetary Fund. Посетено на 14 March 2021.
  2. ↑ „World Economic Outlook Database, 2021“. IMF.org. International Monetary Fund. Посетено на 17 April 2020.
  3. ↑ Global Economic Prospects, June 2020. openknowledge.worldbank.org. World Bank. 8 June 2020. стр. 80. doi:10.1596/978-1-4648-1553-9. ISBN 978-1-4648-1553-9. S2CID 225749731. Посетено на 10 June 2020.
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 CIA World Factbook https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/kosovo/
  5. ↑ „архивски примерок“. Архивирано од изворникот на 2023-04-06. Посетено на 2023-04-14.
  6. ↑ „Poverty headcount ratio at national poverty lines (% of population) - Kosovo“. data.worldbank.org. World Bank. Посетено на 11 February 2020.
  7. ↑ „Poverty headcount ratio at $5.50 a day (2011 PPP) (% of population) - Kosovo“. data.worldbank.org. World Bank. Посетено на 11 February 2020.
  8. ↑ „GINI index (World Bank estimate) - Kosovo“. data.worldbank.org. World Bank. Посетено на 13 October 2019.
  9. ↑ https://ask.rks-gov.net/sq/agjencia-e-statistikave-te-kosoves/add-news/anketa-e-fuqise-punetore-afp-tm1-2022]. Отсутно или празно |title= (help)[мртва врска]
  10. ↑ 10,0 10,1 „Level of wage in Kosovo, 2012-2016 |“. Архивирано од изворникот на 2023-05-19. Посетено на 2023-04-14.
  11. ↑ „Ease of Doing Business in Kosovo“. Doingbusiness.org. Посетено на 2017-01-24.
  12. ↑ „Foreign Trade of Goods, 2022 |“ (PDF). Архивирано од изворникот (PDF) на 2023-04-06. Посетено на 2023-04-14.
  13. ↑ „nternational Trade Statistics“. ask.rks-gov.net/. Kosovo Agency of Statistics. Архивирано од изворникот на 2023-05-05. Посетено на 25 September 2021.
  14. ↑ 14,0 14,1 Kosovo Agency of Statistics /
  15. ↑ „International Trade Statistics“. ask.rks-gov.net/. Kosovo Agency of Statistics. Архивирано од изворникот на 2023-05-05. Посетено на 25 July 2021.
  16. ↑ 16,0 16,1 16,2 16,3 „Llogaritë Qeveritare, 2017 |“. Архивирано од изворникот на 2023-04-06. Посетено на 2023-04-14.
  17. ↑ Pond, Elizabeth, "Why Turbulent Kosovo has Marble Sidewalks but Troubled Industries".
  18. ↑ „Kosovo“. Архивирано од изворникот на 2013-12-09. Посетено на 8 February 2015.
  19. ↑ Republic of Kosovo: 2011 Article IV Consultation and the Initiation of a Staff-Monitored Program—Staff Report; Public Information Notice on the Executive Board Discussion International Monetary Fund (Report no: 11/210 ).
  20. ↑ 20,0 20,1 20,2 20,3 20,4 20,5 20,6 IMF Country Report No 12/100 http://www.imf.org/external/pubs/ft/scr/2012/cr12100.pdf "Unemployment, around 40% of the population, is a significant problem that encourages outward migration and black market activity."
  21. ↑ „IMF Country Report No 12/100“. IMF. 2011. Посетено на 1 April 2013.
  22. ↑ „Enlargement Papers“ (PDF). ec.europa.eu. 1 October 2014. Архивирано од изворникот (PDF) на 1 December 2007. Посетено на 8 February 2015.
  23. ↑ „Seerecon: Coupon Code, Discount and Reviews“ (PDF). Архивирано од изворникот (PDF) на 24 March 2009. Посетено на 30 November 2014.
  24. ↑ „"UNMIK and Bosnia and Herzegovina Initial Free Trade Agreement". UNMIK Press Release, 17 February 2006“ (PDF). Архивирано од изворникот (PDF) на 24 September 2015. Посетено на 8 February 2015.
  25. ↑ „Oda Eknomike e Kosovës/Kosova Chambre of Commerce - Vision“. Архивирано од изворникот на 2007-10-10. Посетено на 2023-04-14.
  26. ↑ Doing Business in Kosovo - U.S. Commercial Service Kosovo (UN Administered) Архивирано на 13 јули 2009 г.
  27. ↑ „BBC News, Kosovo adopts Deutschmark“. Посетено на 30 November 2014.
  28. ↑ „Results of the Kosovo 2012 Labour Force Survey“. Kosovo Agency of Statistics. September 2013. стр. 9. Посетено на 29 October 2013.
  29. ↑ Roma forced back to dire poverty, deprivation 28 October 2010.
  30. ↑ Krieger, Heike. The Kosovo Conflict and International Law: An Analytical Documentation. Cambridge University Press.
  31. ↑ Kosovar Center for Gender Studies. „Impact of the Labor Law on Women in Kosovo“ (PDF). Архивирано од изворникот (PDF) на 2013-06-11. Посетено на 2023-04-14.
  32. ↑ Krasniqi, Nida (2016-02-01). „Provisions of Maternity Leave in the Republic of Kosovo: Impact on Private Sector and Employment“.
  33. ↑ „Kosovo Average Monthly Wages“.[мртва врска]
  34. ↑ International Comparative Legal Guides. „Kosovo: Employment and Labor Law 2017“.
  35. ↑ Rochester Institute of Technology. „Provisions of Maternity Leave in the Republic of Kosovo: Impact on Private Sector and Employment“.
  36. ↑ Kosovo Agency of Statistics (2016). „Women and Men in Kosovo“ (PDF). Архивирано од изворникот (PDF) на 2023-04-07. Посетено на 2023-04-14.
  37. ↑ Kosovo Women's Network (2016). „Policy Options for Amending Kosovo's Law on Labour to Benefit Women, Men, Employers and the State“ (PDF). Архивирано од изворникот (PDF) на 2016-10-15. Посетено на 2023-04-14.
  38. ↑ Republika e Kosovës Republika Kosovo - Republic of Kosovo. „Law on the Protection from Discrimination“ (PDF).
  39. ↑ Kosovar Centre for Gender Studies. „Equal Opportunities for Women and Men in Kosovo“ (PDF). Архивирано од изворникот (PDF) на 2013-06-11. Посетено на 2023-04-14.
  40. ↑ Assembly of Kosovo: United Nations Interim Administration in Kosovo. „Safety, Health, and the Working Environment Act“ (PDF).
  41. ↑ Republika e Kosovës Republika Kosovo - Republic of Kosovo Kuvendi - Skupština - Assembly. „Law No. 05/L -023: On the Protection of Breastfeeding“ (PDF).
  42. ↑ United States Agency for International Development in Kosovo (29 March 2016). „Free Child Care AIDS Single Parent and Their Children in Kosovo“. Архивирано од изворникот на 2022-12-06. Посетено на 2023-04-14.
  43. ↑ Institute for Advanced Studies GAP (2010). „Policy Brief: Regulating employment in Kosovo Labour law and its Implementation“ (PDF).
  44. ↑ European Union Office in Kosovo. „Law on Labor in Kosovo“ (PDF). Архивирано од изворникот (PDF) на 2017-12-06. Посетено на 2023-04-14.
  45. ↑ United States Agency of International Development in Kosovo. „Procedures of Employment Contract Termination“ (PDF). Архивирано од изворникот (PDF) на 2016-05-27. Посетено на 2023-04-14.
  46. ↑ Organisation for Economic Co-operation and Development (September 2015). „Kosovo“ (PDF).
  47. ↑ „Statistikat e Transportit, TM3 2021 |“. ask.rks-gov.net. Архивирано од изворникот на 2023-04-06. Посетено на 2022-05-31.
  48. ↑ „Transport and Telecommunications Statistics Q2 2020“ (PDF). Kosovo Agency of Statistics. 2020-07-30. Архивирано од изворникот (PDF) на 2021-02-25. Посетено на 2020-10-03.
  49. ↑ „Transporti i "izoluar" hekurudhor i Kosovës“. Kallxo (албански). Prishtina. 2020-01-26. Посетено на 2020-10-03.
  50. ↑ „Kosova dhe Shqipëria nënshkruanjë 14 marrëveshje“. Kosova Press (албански). Prishtina. 2020-10-20. Посетено на 2020-10-03.
  51. ↑ „14 marrëveshje mes Shqipërisë e Kosovës“. TV Klan (албански). Tirana. 2020-10-02. Посетено на 2020-10-03.
  52. ↑ Pristina International Airport Adem Jashari
  53. ↑ „Prishtina International Airport "Adem Jashari" reaches 2 million passengers“ (албански). Prishtina International Airport "Adem Jashari". 2018-12-03. Посетено на 2020-10-03.
  54. ↑ „NATO re-opens the upper airspace over Kosovo for civilian air traffic overflights“. 2014-04-04.
  55. ↑ Skenderaj, Margarita (2015-10-24). „Kosovo/ Air corridors with neighboring countries to be established by next year“. Albanian Telegraphic Agency. Tirana. Архивирано од изворникот на 2021-07-28. Посетено на 2020-10-03.
  56. ↑ „Shqipëria dhe Kosova hapin një rrugë ajrore mes tyre“. Exit News (албански). Tirana. 17 јуни 2020. Посетено на 2020-10-03.
  57. ↑ „Bilanci i Energjisë në Kosovë, TM4 2021 |“. ask.rks-gov.net. Архивирано од изворникот на 2022-06-27. Посетено на 2022-06-14.
  58. ↑ „Kosovo's 102.6 MW wind farm Bajgora goes on stream“. Balkan Green Energy News (англиски). 2021-10-25. Посетено на 2022-06-14.
  59. ↑ „Kitka wind farm in Kosovo* to be expanded by 20 MW“. Balkan Green Energy News (англиски). 2020-09-14. Посетено на 2022-06-14.
  60. ↑ „100 milionë euro investime në energji në Vushtrri“. Lajmet e fundit - Zëri (англиски). 2019-05-27. Посетено на 2022-06-14.
  61. ↑ „Kosovo to End Free Energy Supplies to Serb-Majority Municipalities“. Balkan Insight (англиски). 2021-11-23. Посетено на 2022-06-14.
  62. ↑ Lista e Kapaciteteve te Reja te Transmisionit dhe Linjave
  63. ↑ „Kosovo: Natural resources key to the future, say experts“. adnkronos.com. Посетено на 17 March 2011.
  64. ↑ „Interview-Canada's Avrupa targets Kosovo lead, zinc“. Reuters. 17 March 2011.
  65. ↑ „World Bank survey puts Kosovo's mineral resources at 13.5bn euros“. kosovareport.com. 28 January 2005. Посетено на 17 March 2011.
  66. ↑ „Mineral deposits“. www.kosovo-mining.org. Архивирано од изворникот на 2013-03-16.
  67. ↑ „Mineral deposits“. www.kosovo-mining.org. Архивирано од изворникот на 16 March 2013. Посетено на 11 January 2022.
  68. ↑ Hamiti, Besnik (2017-04-24). „Der Kosovo und seine Weine Nicht nur 'Amselfelder'“. ARD (германски). Vienna. Посетено на 2020-10-03.
  69. ↑ „Kosovo's wines flowing again“. BBC News. 29 October 2011. Посетено на 29 October 2011.
  70. ↑ „Trade Policy of Kosovo, 2009“ (PDF). Архивирано од изворникот (PDF) на 2016-03-04. Посетено на 2023-04-14.
  71. ↑ „ESK Statistics Table 7“. Архивирано од изворникот на 2013-08-19. Посетено на 30 November 2014.
  72. ↑ „ESK Statistics Table 6“. Архивирано од изворникот на 2013-08-19. Посетено на 30 November 2014.
  73. ↑ „ESK Statistics Table 2“. Архивирано од изворникот на 2013-08-19. Посетено на 30 November 2014.
  74. ↑ Trade Policies and Export Promotion in Kosovo (RIINVEST Research)[мртва врска] [мртва врска]
  75. ↑ Rolling CMS Demo. „FTA Kosovo Customs Department“. Rolling CMS Demo. Архивирано од изворникот на 2016-06-28. Посетено на 30 November 2014.
  76. ↑ „CIA Factbook:Kosovo“. Посетено на 30 November 2014.
  77. ↑ This information was provided by the commercial banks to the Central Bank of Kosovo.
  78. ↑ „ECIKS News: Banks in Kosovo profit 37 million Euros in 2011“. Архивирано од изворникот на 2012-03-10. Посетено на 2012-02-16.
  79. ↑ „US Channels €20 Million to Kosovo Farmers“. 27 September 2012. Посетено на 30 November 2014.
  80. ↑ „PrePaidGSM: Kosovo“. Посетено на 30 November 2014.
  81. ↑ „Z Mobile - News“. Архивирано од изворникот на 2011-12-28. Посетено на 2012-02-17.

Белешки

уреди
  1. ↑ Косово е предмет на територијален спор помеѓу Република Србија и Република Косово. Како странски протекторат, Косово прогласило независност на 17 февруари 2008 г, но Србија и понатаму не го признава и тврди дека е нејзина суверена територија. Независноста на Косово не е целосно признаена од меѓународната заедница. Досега го признале 113 од вкупно 193 земји членки на ООН.
Преземено од „https://mk.wikipedia.org/w/index.php?title=Економија_на_Косово&oldid=5181289“