Википедија

Невадо дел Руис

Невадо дел Руис, Месеја де Ервео[4] или Кумандај,[5] — вулкан кој се наоѓа на границата на департманите Калдас и Толима во Колумбија, на околу 129 километри западно од главниот град Богота. Невадо дел Руис е стратовулкан, составен од многу слоеви на лава, вулканска пепел и други пирокластични карпи. Невадо дел Руис е активен околу два милиони години, од раниот плеистоцен или доцниот плиоцен, со три големи еруптивни периоди. Сегашниот вулкански конус бил формиран за време на овој еруптивен период, односно пред 150 илјади години.

Невадо дел Руис
Месеја де Ервео, Кумандај
Поглед кон планината во 2007 година
Највисока точка
Надм. вис.5321 м [1]
Истакнатост2035 м [2]
Заведена какоUltra
Координати04°53′43″N 75°19′21″W / 4.89528° СГШ; 75.32250° ЗГД / 4.89528; -75.32250 [1]
Друго имеМесеја де Ервео, Кумандај
Географија
Невадо дел Руис на карта

Карта

МестоКалдас и Толима, Колумбија
Матичен венецАнди
Геологија
Старост на карпатаплеистоцен-холоцен
Видстратовулкан
Вулкански лак/појасТихоокеански Огнен Појас
Последен избувдекември 2014 до јуни 2016 (во тек)
Искачување
Прво освојување1936[3]

Вулканот обично создава плиниски избув, кој произведува брзи движечки струи на топол гас и карпа наречени пирокластични текови. Овие ерупции честопати предизвикуваат масивни лахари (течење на кал и остатоци), кои претставуваат закана за човечкиот живот и за животната средина. Влијанието на таквата ерупција се зголемува, бидејќи топлиот гас и лавата се топат со снежната покривка на планината, додавајќи големи количини на вода до потокот. На 13 ноември 1985 година, мала ерупција произвела огромен лахар која го уништила градот Армеро во Толима, предизвикувајќи околу 25.000 смртни случаи. Овој настан подоцна станал познат како Армерска трагедија - најсмртоносниот лахар во запишаната историја. Слични, но помалку смртоносни инциденти се случиле во 1595 и 1845 година, што се состоеле од мала експлозивна ерупција проследена со голем лахар.

Вулканот е дел од Националниот природен парк Лос Невадос, кој исто така содржи и неколку други вулкани. Врвот на Невадо дел Руис е покриен од големи ледници. Вулканот и понатаму претставува закана за околните градови и села, а се проценува дека до 500.000 луѓе би можеле да бидат изложени на ризик од идни ерупции.

Географија и геологија

уреди
 
Сателитска радарска слика од Невадо дел Руис

Невадо дел Руис кој лежи околу 129 километри западно од Богота, и е дел од планинскиот венец Анди. Вулканот е дел од вулканскиот масив Руис-Толима, група од пет вулкани што ги опфаќа вулканите Невадо дел Толима, Санта Изабел, Невадо дел Квиндио и Мачин[6][7]. Масивот се наоѓа на пресекот на четири раседи, од кои некои се сè уште активни[8]

Невадо дел Руис лежи во Тихоокеанскиот Огнен Појас, регион кој го опкружува Тихиот Океан и содржи дел од најактивните вулкани во светот. Како и многу други вулкани на Андите, Невадо дел Руис е стратовулкан: обемен, приближно конусен вулкан кој се состои од многу слоеви на лава и тефра, вклучувајќи и вулканска пепел[9]. Неговите лави се андезитски-дацитски во состав[10]. Современиот вулкански конус се состои од пет куполи од лава, сите изградени во рамките на купата на предците на вулканот Руис: Невадо Ел Сисне, Алто де ла Лагуна, Ла Олета, Алто ла Пирана и Алто де Сантано[11]. Зафаќа површина од повеќе од 200 квадратни километри, и се протега на 65 километри од исток кон запад.[12] Големиот врв на планината го вклучува кратерот Аренас, кој е 1 километар во пречник и 240 метри (790 стапки) длабок[10].

Врвот на вулканот има стрмни падини со наклон од 20 до 30 степени. На пониските височини, падините стануваат помалку стрмни; нивната наклоност е околу 10 степени. Од таму, подножјето се протега речиси до крајот на реката Магдалена, северно од вулканот и реката Каука на запад[13]. На двете главни страни на врвот, главниот ѕид покажува како се изливале минатото лавините стихии. Во некое време, мразот на врвот се растопил, создавајќи катастрофални лахари, вклучувајќи ја најсмртоносната ерупција на континентот во 1985 година[5][10][14]. На југозападниот дел на вулканот е пирокластичниот конус Ла Олета, кој во моментот не е активен, но можеби избувнал во историски времиња.[10]

ледници

уреди
 
Вулканскиот врв и горните страни се покриени од неколку ледници кои се појавуваат како бела маса околу кратерот Аренас.

Врвот на Невадо дел Руис е покриен со ледници (невадо значи „покриен со снег“ на шпански), кој се формирал во текот на многу илјадници години и генерално се повлекол од последниот леднички максимум. Пред 28.000 до 21.000 години, ледниците зазимале околу 1.500 квадратни километри од масивот Руис-Толима. Уште пред 12.000 години, кога мразот од последниот леднички период се повлекувал, тие сè уште покривале околу 800 квадратни километри. За време на малото ледено доба, кое траело од околу 1600 до 1900 година од н.е., ледената покривка покривала околу 100 квадратни километри[15].

Оттогаш ледниците се повлекле понатаму поради атмосферското затоплување[16]. До 1959 година, глацијатираната област на масивот паднала на 34 квадратни километри. Од ерупцијата во 1985 година, која уништила околу 10% од ледената покривка на врвот, областа на Невадо дел Руис, покриена со ледниците, се преполовила од 17 до 21 квадратен километри, и по ерупцијата на околу 10 квадратни километри во 2003 година. ледниците достигнале височина од 4,500 метри, но сега се наоѓаат на надморска височина од 4,800-4,900 метри[8].

Ледената капа е просечно околу 50 метри (160 стапки). Таа е најгуста во делови на врвот на платото и под Неридес на југозападните падини, каде што е длабок до 190 метри (620 стапки). ледниците на северната, и во помала мера, на источните падини изгубиле најмногу мраз во ерупцијата од 1985 година[17], и затоа достигнуваат само до 30 метри длабочина[18]. Длабокиот мраз кој го покрива платото на врвот може да скрие купа. Петте куполи што се издигнуваат на платото на врвот се појавиле кога мразот се повлекол[18].

Топлинската вода од ледниците првенствено се испуштала на реката Каука и Магдалена преку западните и источните крилја на вулканот[13]. Истекот од овие ледници и оние на околните вулкани е извор на свежа вода за четириесет околни градови, а колумбиските научници и владини претставници се загрижени за водоснабдувањето на градовите доколку ледниците целосно се стопат[19].

Флора и фауна

уреди
 
Очилна мечка

Невадо дел Руис е генерално слабо пошумен поради неговата висока надморска височина, а шумското покривање се намалува со зголемување на височината. На пониски височини се присутни добро развиени шуми (20-35 метри/66-110 стапки). Над овие, но под линијата на дрвјата, делови од вулканот се покриени со џуџести шуми со височина од 3 до 8 метри (10-30 стапки). Над линијата на дрвјата, во зоната Парамо, во растителноста доминираат растенија како што е Espeletia. Регионалната растителност се состои од различни семејства на дрвенести растенија, вклучувајќи бросови, бобови, црници, ловори итн. Во регионот се присутни и цвеќиња како што се аруми, треви, главоцветни, орхидеи итн.[20]

Животните што живеат на вулканот вклучуваат планински тапир, очилна мечка[20], Bolborhynchus ferrugineifrons. Вулканот е дом на 27 видови птици ендемски за Колумбија, а 14 од овие видови се ограничени на регионот околу вулканот. 15 видови на птици во областа се сметаат за загрозени[20].

Национален парк Лос Невадос

уреди
Главна статија: Национален парк Лос Невадос

Невадо дел Руис е еден од неколкуте стратовулкани во Националниот природен парк Лос Невадос, национален парк сместен западно од Богота во центарот на колумбиските Анди. Паркот е популарно туристичко одредиште и содржи неколку туристички засолништа. Падините на вулканот се користат за зимски спортови, а блиското езеро Отун нуди риболов на пастрмка. Голем број комерцијални бањи можат да се најдат во близина[20]. Во 1868-1869 година, германските геолози Вилхелм Рејс и Алфонс Штубел биле првите кои се обиделе да се искачат на Руис. Во 1936 година, В. Кунет и Аугусто Гансер-Биаги го направиле првиот успешен обид, делумно со скијање; тие го повториле искачувањето во 1939 година[3].

Еруптивна историја

уреди

Првите ерупции на Невадо дел Руис се случиле пред околу 1.8 милиони години на почетокот на ерата на плеистоценот[8]. Идентификувани се три основни периоди на ерупција во историјата на масивот: први, постари и сегашни. За време на првите, од пред еден милион до два милиона години, бил создаден комплекс од големи стратовулкани[7]. Помеѓу 1.0 милиони и 0.8 милиони години, тие делумно се распаднаа, формирајќи големи (5-10 километри) калдера. Во текот на постариот период, кој траеше од 0,8 милиони до 0,2 милиони години, развиен бил нов комплекс на големи стратовулкани (вклучувајќи ги и постарите Руис, Толима, Квиндио и Санта Изабел). Експлозивните купи на врвот се формирале од 0,2 до 0,15 милиони години[7].

Сегашниот период започнал пред околу 150.000 години и го вклучува развојот на сегашната вулканска градба преку поставување на куполи од лава направени од андезит и дацит (стари карпи) во постарите купи[8]. Во изминатите 11.000 години, Невадо дел Руис поминал низ најмалку 12 еруптивни етапи, во кои биле вклучени повеќе неуспеси на падините (камени лавини), пирокластични текови и лахари, што довело до делумно уништување на куполите на врвот[7][8]. Во изминатите неколку илјади години, ерупциите на вулканите во масивот Руис-Толима најчесто биле мали, а пирокластичните течења на текови биле многу помалку обемни отколку за време на плеистоценот. Бидејќи претходните ерупции на вулканот не се евидентирани, вулканолозите употребиле тефрохронологија за да ги датираат[21].

Во текот на регистрираната историја, ерупциите се состоеле главно од ерупција на централниот отвор (во купата), проследена со експлозивна ерупција, и лахари. Најраната идентификувана ерупција на Холоценот била околу 6660 п.н.е., а понатаму ерупции се случиле во 1245 п.н.е. ± 150 години (преку Радиојаглеродно датирање), околу 850 п.н.е., 200 п.н.е. ± 100 години, 350 н.а ± 300 години, 675 н.р. ± 50 години, во 1350, 1541 (можеби)[nb 1] , 1570, 1595, 1623, 1805, 1826, 1828 (можеби)[b], 1829, 1831, 1833 (можеби)[b], 1845, 1916, декември 1984 - март 1985 , септември 1985 - јули 1991 година, а веројатно и во април 1994[b]. Многу од овие ерупции вклучувале ерупција на централниот отвор и Фреативна експлозија[21]. Невадо дел Руис е втор најактивен вулкан во Колумбија по Галерас[14].

1595

уреди

Утрото на 12 март 1595 година, избувнал Невадо дел Руис. Епизодата се состоеше од три плинијски ерупции, кои биле слушнати до 100 километри од врвот на вулканот. Големо количество пепел било извадено, кое предизвикало целосно затемнување на околината. Вулканот исто така испуштил лапили (форма на тефра) и пемзатични бомби. Вкупно, ерупцијата произвела 0.16 km3 тефра.[21] The eruption was preceded by a large precursor earthquake three days before.[23]. На ерупцијата му претходел голем земјотрес. Ерупцијата предизвикала лахари[24], кои патувале низ долините на блиските реки Гуали и Лагунилас, затворајќи ја водата, убивајќи риби и уништувајќи ја растителноста. Повеќе од 600 луѓе загинале како резултат на лахарот. Ерупцијата во 1595 година била последната голема ерупција на Невадо дел Руис пред 1985 година. Ерупциите од 1595 и 1985 година се слични во многу аспекти, вклучително и во хемискиот состав на излиен материјал.[25].

1845

уреди

Утрото на 19 февруари 1845 година се случил голем земјотрес кој предизвикал каливи потоци[26]. Овој излив на кал одлетал по долината на реката Лагунилас околу 70 километри[5], кој се излевал од речниот канал и убил голем дел од месното население[26]. По постигнувањето на алувијална лепеза, сечилото се поделило на две гранки. Поголемиот дел од него се приклучил на реката Лагунилас и започнал да се влева во блиската река Магдалена, додека помалиот дел бил пренасочен пред кањонот Лагунилас, вртејќи се 90 степени на север додека не пристигне до реката Сабандија, а потоа протечел на исток во реката Сабанџија. Се проценува дека имало околу 1000 жртви[26].

1985

уреди

Започнувајќи од ноември 1984 година, геолозите забележале зголемено ниво на сеизмичка активност во близина на Невадо дел Руис[25]. Други знаци на претстојната ерупција вклучувала зголемена активност на фумарола, таложење на сулфур на врвот на вулканот и мали ерупции. Подоцна, кога топлата магма дошла во контакт со вода, тоа резултирало со експлозии бидејќи водата речиси веднаш се претворила во пареа. Најзначајно од овие настани било исфрлањето на пепел на 11 септември 1985 година[25]. Активноста на вулканот се намалила во октомври 1985 година. Најверојатно објаснување на настаните е дека новата магма се искачила во вулканска градба пред септември 1985 година[25]

 
Вулканот пред ерупцијата од 1985 година

Италијанска вулканолошка мисија ги анализирала примероците на гас од фумаролите долж подот на кратерот Аренас и докажала дека тие се мешавина на јаглерод диоксид и сулфур диоксид , што укажува на директно ослободување на магмата во површината. Извештајот на мисијата, донесен на 22 октомври 1985 година, оценува дека ризикот од лахари бил многу висок. Извештајот предложил различни техники за подготвеност за локалните власти[27].

Во ноември 1985 година, вулканската активност повторно се зголемила[25], бидејќи магмата се приближила до површината. Вулканот започнал да ослободува зголемени количини на гасови богати со сулфур диоксид и елементарен сулфур. Содржината на водата во гасовите на фумаролите се намалила, а изворите на вода во близина на Невадо дел Руис се збогатиле со магнезиум, калциум и калиум, кои биле исцедени од магмата. Температурата на термодинамичка рамнотежа (стационарна топлинска енергија), која одговара на хемискиот состав на испуштените гасови, била од 200 °C до 600 °C. Големото дегазирање на магмата предизвикало притисок да се изгради во внатрешноста на вулканот, што на крајот резултирало со експлозивна ерупција[28].

Ерупција и лахари

уреди
 
Карта од вулканот со лахар од 1985 година (во црвена боја)

Во 15:06 часот, на 13 ноември 1985[29], Невадо дел Руис започнал да избувнува, „бркајќи“ ја дацитската тефра повеќе од 30 километри во атмосферата[25]. Вкупната маса на еруптираниот материјал (вклучувајќи и магма) изнесувала 35 милиони тони[25] - само 3% од износот што избувнал од Света Елена во 1980 година[30]. Ерупцијата достигнала вредност од 3 на индексот на вулканска експлозија[31]. Масата на исфрлениот сулфур диоксид изнесувала околу 700.000 тони, или околу 2% од масата на еруптираниот цврст материјал[25], што ја прави ерупцијата атипично богата со сулфур[32].

Ерупцијата создала пирокластични текови што ги топиле ледниците и снегот, создавајќи четири дебели лахари кои се спуштале по речните долини на крилата на вулканот[33]. Исто така, уништило мало езеро кое било забележано во кратерот Аренас неколку месеци пред ерупцијата[25]. Водата во таквите вулкански езера има тенденција да биде крајно солена и да содржи растворени вулкански гасови. Топлата, кисела вода на езерото значително го забрзила топењето на мразот. Овој ефект бил потврден од големите количества на сулфати и хлориди кои се наоѓаат во лавиниот поток[25].

Лахарите, формирани од вода, мраз, пемза и други карпи[33], се помешиле со глина кога се движиле по крилата на вулканот[34]. Тие тргнале по страните на вулканот со просечна брзина од 60 км на час, еродирајќи ја почвата, уништувајќи ја карпата и уништувајќи ја растителноста. По спуштањето на илјадници метри од страната на вулканот, лахарите биле насочени во сите шест речни долини што воделе од вулканот. Додека во речните долини, лахарите се зголемиле речиси на 4 пати од нивниот оригинален волумен. Во реката Гуали, лахар достигнал максимална ширина од 50 метри[33].

Еден од лахарите речиси го избришал малиот град Армеро во Толима, кој се наоѓал во долината на реката Лагунила. Само една четвртина од нејзините 28.700 жители преживеале.[33]. Вториот лахар, кој протечел низ долината на реката Чинкина, убил околу 1.800 луѓе и уништил околу 400 домови во градот Чинчина, во департманот Калдас[35]. Вкупно, повеќе од 23.000 луѓе биле убиени, а околу 5.000 биле повредени[33]. Повеќе од 5.000 домови биле уништени[33]. Трагедијата на Армеро била втората најсмртоносна вулканска катастрофа во XX век, која била надмината само со ерупцијата на планината Пеле во 1902 година[36], и е четврта најкрвава вулканска ерупција во запишаната историја[37]. Овде се појавила и најсмртоносниот познат лахар[8] и најлошата природна катастрофа во Колумбија[38].

 
Врвот на вулканот во ноември 1985 година

Губењето на животот за време на ерупцијата во 1985 година делумно се должи на фактот што научниците не знаат точно кога ќе дојде до ерупција, а властите нема да преземат скапи превентивни мерки без јасни предупредувања за неизбежна опасност[39]. Бидејќи последните значителни ерупции на вулканот се случиле пред 140 години, многумина тешко можеле да ја прифатат опасноста што вулканот го претставил; месното население дури го нарекол на вулканот „Заспаниот лав“[24]. Картите за опасност покажале дека Армеро како бил целосно поплавен откако ерупцијата била проширена повеќе од еден месец пред да избувне, но колумбискиот конгрес ги критикувал научните и агенциите за цивилна одбрана за страв[40]. Локалните власти не успееле да ги алармираат луѓето за сериозноста на ситуацијата, заедно со градоначалникот на Армеро и свештеникот. Друг фактор била и бурата што го погодил регионот таа вечер, предизвикувајќи електрични прекини и попречување на комуникациите. Официјалните претставници на граѓанската одбрана од четири соседни градови се обиделе да го предупредат градот Армеро, но не успеал да оствари контакт преку радио[41].

Научниците подоцна ги истражувале часовите пред ерупцијата и забележале дека во последниве неколку часови пред ерупцијата се случиле неколку земјотреси со долг период, кои започнале да бидат силни и потоа полека да се намалуваат. Вулканологот Бернард Чует истакнал дека „вулканот самиот по себе кажал дека ќе експлодира“, но научниците кои го проучувале вулканот за време на ерупцијата не биле во можност да го разберат овој сигнал[42].

Тековни закани

уреди

Вулканот продолжува да претставува сериозна закана за околните градови и села. Најверојатната опасност е ерупциите со мал волумен, кои би можеле да ги дестабилизираат ледниците и да предизвикаат лахари[7]. И покрај значителното намалување на ледниците на вулканите, обемот на мраз на врвот Невадо дел Руис и другите вулкани во масивот Руис-Толима останува голем. Топењето на само 10% од мразот ќе произведе големи количини на каливи потоци со волумен до 2.000.000 кубни метри, слично на онаа што го уништил Армеро во 1985 година[8]. Таквите лахари можат да патуваат до 100 километри по должината на речните долини за неколку часа[8]. Проценките покажуваат дека до 500.000 луѓе кои живеат во регионот се во опасност, а 100.000 од нив се сметаат за високоризични[7][nb 2]. Лахарата претставува закана за блискиот градови Онда, Марикита, Амбалема, Чинчина, Ервео, Вила Хермоса, Салгар и Ла Дорада[44] . Иако е поголема веројатноста за мали ерупции, еруптивната историја на масивот Руис-Толима од две милиони години вклучува бројни големи ерупции, што укажува на тоа дека заканата од голема ерупција не може да се игнорира[7]. Голема ерупција би имала поголеми ефекти, вклучувајќи го и потенцијалното затворање на аеродромот во Богота[43].

 
Поглед кон вулканот од Манисалес, 2006 година

Бидејќи трагедијата на Армеро била голема поради недостатокот на рани предупредувања[45], неразумната употреба на земјиштето и неподготвеноста на блиските заедници[39], владата на Колумбија основала посебна програма (Oficina Nacional para la Atencion de Desastres, 1987) за спречување на ваквите инциденти во иднина[45]. Сите градови во Колумбија биле насочени кон унапредување на планирањето за превенција, со цел да се ублажат последиците од природни катастрофи, и биле извршени евакуации поради вулкански опасности. Околу 2.300 луѓе кои живеат по пет блиски реки биле евакуирани кога Невадо дел Руис повторно избувнал во 1989 година[46]. Кога друг колумбиски вулкан, Невадо дел Хуила, избувнал во април 2008 година, илјадници луѓе биле евакуирани, бидејќи вулканолозите се загрижиле дека ерупцијата може да биде уште една како онаа од 1985 година[47].

Во 2006 година, обилните дождови на Руис испратиле каливи потоци по реката Чинкина, при што загинале девет млади на возраст од 12 до 19 години во експедиција во близина на вулканот[48].

Скорешна активност

уреди

Во септември и октомври 2010 година, INGEOMINAS (Колумбиски институт за рударство и геологија) забележал постепено зголемување на сеизмичката активност во близина на кратерот Аренас. Сулфурните мириси и ултравулканските ерупции пријавени во Невадо дел Руис предизвикале алармантно жолто ниво на 1 октомври[49]|group=nb}}. Хемиската анализа на вулканот покажала деформативни промени и геохемиски промени[50]. Во текот на следните четири месеци, намалувањето на долготрајните земјотреси предизвикале загриженост дека вулканот може да еруптира[49]. Во 2010 година, наваленоста се зголемила и во просек биле забележани 890 вулкански потреси месечно, приближно осум пати повеќе отколку што биле забележани во периодот 2009-2010 година. 2010 година го означил почетокот на зголемувањето на емисиите на сулфур диоксид придружени со мали ерупции на вулканот, кои двете достигнале врв во февруари 2012 година до драматичното зголемување на земјотресите.

Научниците кои го надлетувале вулканот на 8 март 2012 година, забележале нови наслаги на пепел на источниот дел од вулканот во близина на кратерот на 22 февруари[50]. Подоцна на истиот ден избувнал мал пепел од кратерот; до 13 март, научниците откриле наслаги на пепел на реката Гуали. Потоа сеизмичноста продолжила да се зголемува, нивото на алармирање било подигнато до портокалово ниво, а во април Националниот природен парк го затворил резерватот, стравувајќи од лахари и опасности. Ненадејниот врв на активностите во март не кулминирал во голема ерупција, а активноста била намалена доволно за да се намали нивото на алармирање во жолто на 3 мај. На 29 мај, сеизмичноста брзо се зголемила и нивото на алармирање било вратена во портокалово ниво, бидејќи пепелта паднала во повеќе од 20 заедници во близина. Во текот на следните неколку месеци често паѓала пепел и се случиле неколку земјотреси во јуни. Поради сериозноста на овие потреси, евакуациите биле наредени од Комитетот за вонредни состојби на Калдас во медиумите за 300-1500 луѓе во близина на вулканот. Нивото на алармирање било подигнато до Црвено, што укажува на неизбежен голем вулкански настан, а на 2 јули 2012 година се случила ерупција од 7,5 километри во пречник, продолжувајќи наизменично до крајот на август[49].

Белешки

уреди
  1. ↑ Неколку записи во еруптивната историја на Смитсонијан за Невадо дел Руис се означени како „неизвесни“.[21] Ерупцијата би можело да се случи на овие датуми, но ова не е потврдено. Тие ја дефинираат ерупцијата како избивање на вулкански производи, со исклучок на гасови, на површината на Земјата.[22]
  2. ↑ Достапните извори не покажуваат дека лахарите од Невадо дел Руис претставуваат опасност за Богота.[7][43]

Наводи

уреди
  1. ↑ 1,0 1,1 "Nevado del Ruiz: Summary", Global Volcanism Program, Smithsonian Institution Архивирано на 19 август 2012 г.. Retrieved May 1, 2011.
  2. ↑ Jonathan de Ferranti, John Biggar and Aaron Maizlish (2005). „22 Mountain Summits with Prominence of 1,500 meters or greater“. Peaklist. Посетено на 2009-03-03.
  3. ↑ 3,0 3,1 Neate, Jill (1994). Mountaineering in the Andes (PDF) (2. изд.). Expedition Advisory Centre. стр. 12. ISBN 0-907649-64-5. Архивирано од изворникот (PDF) на 2008-12-19. Посетено на November 25, 2008.
  4. ↑ „General Data – Los Nevados“. Parques Nacionales Naturales de Colombia. Архивирано од изворникот на December 15, 2007. Посетено на March 29, 2009.
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 Camp, Vic. „Nevado del Ruiz (1985)“. San Diego State University. Архивирано од изворникот на 2012-04-30. Посетено на September 3, 2008.
  6. ↑ S. Williams; Richard Jr. „Ruiz-Tolima Volcanic Massif (Cordillera Central)“. United States Geological Survey. Посетено на September 20, 2013.
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 7,3 7,4 7,5 7,6 7,7 Thouret, Jean-Claude; Murcia, A; Salinas, R; и др. (1990). Stratigraphy and quaternary eruptive history of the Ruiz-Tolima volcanic massif, Colombia. Implications for assessement of volcanic hazards (PDF). Symposium international géodynamique andine: résumés des communications. Paris. стр. 391–393.
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 8,3 8,4 8,5 8,6 8,7 Huggel, Cristian; Ceballos, Jorge Luis; Pulgarín, Bernardo; Ramírez, Jair; Thouret, Jean-Claude (2007). „Review and reassessment of hazards owing to volcano–glacier interactions in Colombia“ (PDF). Annals of Glaciology. 45: 128–136. Bibcode:2007AnGla..45..128H. doi:10.3189/172756407782282408. Архивирано од изворникот (pdf) на 2009-03-27. Посетено на 2017-12-07.
  9. ↑ „Principal Types of Volcanoes“. United States Geological Survey. Посетено на January 19, 2009.
  10. ↑ 10,0 10,1 10,2 10,3 „Nevado del Ruiz“. Глобална програма за вулканизмоит. Смитсонова установа. Посетено на December 13, 2008. (англиски)
  11. ↑ „Nevado del Ruiz: Synonyms & Subfeatures“. Глобална програма за вулканизмоит. Смитсонова установа. Посетено на November 26, 2008. (англиски)
  12. ↑ Mileti, Dennis S.; Bolton, Patricia A.; Fernandez, Gabriel; Updike, Randall G. (1991). The Eruption of Nevado Del Ruiz Volcano Colombia, South America, November 13, 1985. Washington, D.C.: Commission on Engineering and Technical Systems (National Academy Press). стр. 92. ISBN 0-309-04477-4.
  13. ↑ 13,0 13,1 Mileti, Dennis S.; Bolton, Patricia A.; Fernandez, Gabriel; Updike, Randall G. (1991). The Eruption of Nevado Del Ruiz Volcano Colombia, South America, November 13, 1985. Washington, D.C.: Commission on Engineering and Technical Systems (National Academy Press). стр. 5. ISBN 0-309-04477-4.
  14. ↑ 14,0 14,1 „Colombia Volcanoes and Volcanics“. United States Geological Survey. 2001. Посетено на September 3, 2008.
  15. ↑ Thouret, Jean-Claude; Van der Hammen, Thomas; Salomons, Barry; Juvigne, Etienne (1996). „Paleoenvironmental Changes and Glacial Stades of the Last 50,000 Years in the Cordillera Central, Colombia“. Quaternary Research. 46 (1): 1–18. Bibcode:1996QuRes..46....1T. doi:10.1006/qres.1996.0039.
  16. ↑ Morris, Jennifer N.; Pool, Alan J.; Klein, Andrew G. (2006). Retreat of Tropical Glaciers in Colombia and Venezuela from 1984 to 2004 as Measured from ASTER and Landsat Images (PDF). 63rd Eastern Snow Conference. Newark, Delaware USA. Архивирано од изворникот (pdf) на 2007-09-26.
  17. ↑ „Ruiz-Tolima Volcanic Massif (Cordillera Central)“. United States Geological Survey. 1999. Посетено на March 29, 2009.
  18. ↑ 18,0 18,1 Ramirez, J.; Thouret, J.-C.; Naranjo, J.L.; Vargas, C.A.; Valla, F. (2005). „Nevado del Ruiz, Colombia, 20 years after: Evolution of the ice cap, re-assessment of volcano-snow interactionprocesses that feed lahars“ (PDF). Geophysical Research Abstracts. 7: 1–2. Архивирано од изворникот (PDF) на 2011-06-13. Посетено на 2017-12-07.
  19. ↑ María Isabel García (2001). „The Thawing of the Peaks“. Tierramerica. Архивирано од изворникот на September 5, 2008. Посетено на December 12, 2008.
  20. ↑ 20,0 20,1 20,2 20,3 Rangel-Ch., J. Orlando; Garzón-C., Aída (1997). „Region of Los Nevados Natural National Park“. Во Davis, S.D.; Heywood, V.H.; Herrera-MacBryde, O.; Villa-Lobos, J.; Hamilton, A. (уред.). Centres of Plant Diversity: A Guide and Strategy for Their Conservation. Volume 3: The Americas. Cambridge, England: World Wide Fund for Nature, International Union for Conservation of Nature and Natural Resources. ISBN 2-8317-0199-6. Архивирано од изворникот на July 9, 2010. Посетено на December 16, 2008..
  21. ↑ 21,0 21,1 21,2 21,3 „Nevado del Ruiz: Eruptive History“. Глобална програма за вулканизмоит. Смитсонова установа. Посетено на December 13, 2008. (англиски)
  22. ↑ „Frequently Asked Questions: What is an eruption?“. Global Volcanism Program. Smithsonian Institution. Архивирано од изворникот на 2012-01-13. Посетено на February 23, 2009.
  23. ↑ Mixed contributors (Committee on Natural Disasters, Division of Natural Hazard Mitigation, National Research Council) (1991). „1“. The Eruption of Nevado Del Ruiz Volcano Colombia, South America, November 13, 1985. Committee on Natural Disaster. стр. 9. ISBN 0-309-04477-4.CS1-одржување: повеќе имиња: список на автори (link)
  24. ↑ 24,0 24,1 BBC contributors (November 13, 1985). „BBC:On this day: November 13: 1985: Volcano kills thousands in Colombia“. British Broadcasting Corporation. Посетено на September 3, 2009.
  25. ↑ 25,00 25,01 25,02 25,03 25,04 25,05 25,06 25,07 25,08 25,09 Naranjo, J.L.; Siggurdsson, H.; Carey, S.N.; Fritz, W. (August 1986). „Eruption of the Nevado del Ruiz Volcano, Colombia, On 13 November 1985 3:06 p.m. : Tephra Fall and Lahars“. Science. 233 (4767): 991–993. Bibcode:1986Sci...233..961N. doi:10.1126/science.233.4767.961. PMID 17732038.
  26. ↑ 26,0 26,1 26,2 Mixed contributors (Committee on Natural Disasters, Division of Natural Hazard Mitigation, National Research Council) (1991). „1“. The Eruption of Nevado Del Ruiz Volcano Colombia, South America, November 13, 1985. Committee on Natural Disaster. стр. 9–10. ISBN 0-309-04477-4.CS1-одржување: повеќе имиња: список на автори (link)
  27. ↑ Barberi, F., Martini, M., and Rosi, M., F; Martini, M; Rosi, M (July 1990). „Nevado del Ruiz volcano (Colombia): pre-eruption observations and the 13 November 1985 catastrophic event“. Journal of Volcanology and Geothermal Research. 42 (1–2): 1–12. Bibcode:1990JVGR...42....1B. doi:10.1016/0377-0273(90)90066-O.CS1-одржување: повеќе имиња: список на автори (link)[мртва врска]
  28. ↑ Giggenbach, W.F.; Garcia P., N.; Londoño C., A.; Rodriguez V., L.; Rojas G., N.; Calvache V., M.L. (1990). „The chemistry of fumarolic vapor and thermal-spring discharges from the Nevado del Ruiz volcanic-magmatic-hydrothermal system, Colombia“. Journal of Volcanology and Geothermal Research. 42 (1–2): 13–39. Bibcode:1990JVGR...42...13G. doi:10.1016/0377-0273(90)90067-P.
  29. ↑ Mileti, Dennis S.; Bolton, Patricia A.; Fernandez, Gabriel; Updike, Randall G. (1991). The Eruption of Nevado Del Ruiz Volcano Colombia, South America, November 13, 1985. Washington, D.C.: Commission on Engineering and Technical Systems (National Academy Press). стр. 13. ISBN 0-309-04477-4.
  30. ↑ Wright, T.L.; Pierson, T.C. (1992). Living with Volcanoes: The U. S. Geological Survey's Volcano Hazards Program: USGS Circular 1073. United States Geological Survey. Посетено на December 13, 2008.
  31. ↑ Watson, John. „Mount St. Helens – Comparisons With Other Eruptions“. United States Geological Survey. Посетено на September 20, 2008.
  32. ↑ Krueger, Arlin J., Walter, Louis S., Schnetzler, Charles C., and Doiron, Scott D. (July 1990). „TOMS measurement of the sulfur dioxide emitted during the 1985 Nevado del Ruiz eruptions“. Journal of Volcanology and Geothermal Research. Journal of Volcanology and Geothermal Research. 41 (1–4): 7–15. Bibcode:1990JVGR...41....7K. doi:10.1016/0377-0273(90)90081-P.CS1-одржување: повеќе имиња: список на автори (link)[мртва врска]
  33. ↑ 33,0 33,1 33,2 33,3 33,4 33,5 „Deadly Lahars from Nevado del Ruiz, Colombia: November 13, 1985“. United States Geological Survey. September 30, 1999. Архивирано од изворникот на 2010-05-27. Посетено на March 18, 2010.
  34. ↑ Lowe, Donald R.; Williams, Stanley N.; Leigh, Henry; Connort, Charles B.; Gemmell, J. Bruce; Stoiber, Richard E. (November 1986). „Lahars initiated by the 13 November 1985 eruption of Nevado del Ruiz, Colombia“. Nature (journal). 324 (6092): 51–53. Bibcode:1986Natur.324...51L. doi:10.1038/324051a0. Посетено на September 10, 2008.
  35. ↑ Mileti, Dennis S.; Bolton, Patricia A.; Fernandez, Gabriel; Updike, Randall G. (1991). The Eruption of Nevado Del Ruiz Volcano Colombia, South America, November 13, 1985. Washington, D.C.: Commission on Engineering and Technical Systems (National Academy Press). стр. 1. ISBN 0-585-14407-9.
  36. ↑ Staff. „Nevado del Ruiz – Facts and Figures“. National Oceanic and Atmospheric Administration. Посетено на September 3, 2008.
  37. ↑ Topinka, Lyn. „Deadliest Volcanic Eruptions Since 1500 A.D.“. United States Geological Survey. Архивирано од изворникот на 2012-05-31. Посетено на September 20, 2008.
  38. ↑ Staff (November 14, 1995). „World News Briefs“. CNN. Посетено на September 20, 2008.
  39. ↑ 39,0 39,1 Fielding, Emma. „Volcano Hell Transcript“. BBC. Посетено на September 3, 2008.
  40. ↑ Mileti, Dennis S.; Bolton, Patricia A.; Fernandez, Gabriel; Updike, Randall G. (1991). The Eruption of Nevado Del Ruiz Volcano Colombia, South America, November 13, 1985. Washington, D.C.: Commission on Engineering and Technical Systems (National Academy Press). стр. 51–53. ISBN 0-585-14407-9.
  41. ↑ Mileti, Dennis S.; Bolton, Patricia A.; Fernandez, Gabriel; Updike, Randall G. (1991). The Eruption of Nevado Del Ruiz Volcano Colombia, South America, November 13, 1985. Washington, D.C.: Commission on Engineering and Technical Systems (National Academy Press). стр. 61. ISBN 0-585-14407-9.
  42. ↑ BBC contributors (August 27, 2003). „Signs of an eruption — A scientist has found a way to use earthquakes to predict when volcanoes will erupt“. BBC. Посетено на September 13, 2008.
  43. ↑ 43,0 43,1 McDowell, Bart (May 1986). „Eruption in Colombia“. National Geographic: 640–653. Архивирано од изворникот на 2009-11-01.
  44. ↑ Mileti, Dennis S.; Bolton, Patricia A.; Fernandez, Gabriel; Updike, Randall G. (1991). The Eruption of Nevado Del Ruiz Volcano Colombia, South America, November 13, 1985. Washington, D.C.: Commission on Engineering and Technical Systems (National Academy Press). стр. 80. ISBN 0-309-04477-4.
  45. ↑ 45,0 45,1 Touret, Jean-Claude; Laforge, Christophe (1994). „Hazard Appraisal and Hazard-Zone Mapping of Flooding and Debris Flowage in the Rio Combeima Valley and Ibague City, Tolima Department, Colombia“. GeoJournal. 34 (4): 407–413. Архивирано од изворникот на 2020-02-01. Посетено на 2017-12-07.
  46. ↑ Associated Press (September 2, 1989). „Colombian Volcano Erupting“. New York Times. Посетено на September 20, 2008.
  47. ↑ Associated Press (April 15, 2008). „Colombian Volcano Erupts, Thousands Evacuated“. Fox News. Посетено на September 20, 2008.
  48. ↑ Goodman, Joshua (March 20, 2006). „Colombia Mudslide Kills Nine Young Hikers“. Associated Press. Посетено на January 19, 2014.
  49. ↑ 49,0 49,1 49,2 „Nevado del Ruiz: Weekly Reports“. Global Volcanism Program. Smithsonian Institution. 2013. Посетено на March 31, 2013.
  50. ↑ 50,0 50,1 „Nevado del Ruiz: Bulletin Reports“. Global Volcanism Program. Smithsonian Institution. 2012. Посетено на March 31, 2013.

Литература

уреди

Надворешни врски

уреди
Преземено од „https://mk.wikipedia.org/w/index.php?title=Невадо_дел_Руис&oldid=5297857“