Историја на Клуж-Напока
Историјата на Клуж-Напока го опфаќа времето од римското освојување на Дакија, кога на местото на подоцнежниот град постоела римска населба по име Напока, преку основањето на Клуж и неговиот процут како главно културно и религиозно средиште во историската област Трансилванија, до неговото современо постоење како град, седиште на Округот Клуж во северозападна Романија.
Антика
уреди
Етимологија и потекло
уредиЗа потеклото на името на населбата Напока (латински: Napoca) или Напука се изнесени неколку хипотези. Најважни се следните:
- Дакиско име има ист корен „нап“ (сп. древно ерменски корен „нап“) како она на дакиската река Напарис посведочено од Херодот, но со зголемена наставка ук/ок, односно над, голема[3]
- Името потекнува од името на дакијанизираното скитско племе познато како Напи[4]
- Името веројатно слично на домородниот (тракиски) елемент на романски, зборот năpârcă „отровница“, албански nepërkë, nepërtkë[5]
- Името потекнува од старогрчкиот поим напос (νάπος), што значи „дрвена долина“
- Името потекнува од индоевропскиот корен *snā-p- (Покорни 971-2), „да тече, да плива, влажно“.[6]
Независно од овие хипотези, изучувачите се согласуваат дека името на населбата е пред римското освојување (106 н.е.).[6]
Предримско време
уредиНајстарата човечка населба во близина на Клуж, која датира од неолитот, е во Гура Бачиулуј, во близина на Сучагу, во долината на притоката на реката Надаш и во близина на шумата Хоја. Населбата датира од 6000–5500 п.н.е., што ја прави најстара во Трансилванија.[се бара извор] Археолозите го поврзаа со Старчевскокришката култура, а оттогаш биле откриени други слични населби: гробница од истата култура во областа Манаштур и друга населба на Страда Меморандумулуј.
Трагите од Тракијците-Дакијците и Келтите наведуваат дека регионот бил опфатен со прекини во текот на бронзеното и железното време. Како што се развивале економиите насочени околу сточарството во Панонската Низина, важноста на трговијата со сол со Трансилванската Низина станувала сè поважна. Две главни правци, едната од север-југ, а другата исток-запад, се сретнале на десниот крај на патеката под гребенот на еден рид, денес наречен Четатује (романски: Cetățuie). Веројатно некогаш постоела дакиска тврдина која ја контролирала оваа средишна комуникациска точка, која подоцна би била уништена при изградбата на австриските утврдувања во почетокот на 18 век.
Римско време
уреди
Римјаните ја освоиле Дакија помеѓу 101 и 106 н.е. под Трајан, а римската населба Напока за првпат била спомената на милјоказ пронајден во 1758 година во блиската комуна Ајтон.[7]
Ајтонскиот милитариум е староримски милјоказ (milliarium) која датира од 108 н.е., кратко по освојувањето, доказ за изградба на пат од Потаиса до Напока. Тоа укажува на растојание од десет илјади стапки (PMX) до Потаиса. Ова е прво епиграфско потврдување на населбите Потаиса и Напока во римска Дакија.
Целосниот натпис е: „ Imp(erator)/ Caesar Nerva/ Traianus Aug(ustus)/ Germ(anicus) Dacicus/ pontif(ex) maxim(us)/ (sic) pot(estate) XII co(n)s(ul ) V/ imp(erator) VI p(ater) p(atriae) fecit/ per coh(ortem) I Fl(aviam) Vlp(iam)/ Hisp(anam) mil(liariam) c(ivium) R(omanorum) eq (uitatam)/ a Potaissa Napo/cam / m(ilia) p(assuum) X “. Запишан е во Corpus Inscriptionum Latinarum, кн. III, 1627 година, Берлин, 1863 година.
Овој милјоказ е доказ за пат за кој се знае дека е изграден од Cohors I Hispanorum miliaria.[8]
Наследникот на Трајан, Адријан, ја доделил титулата и чинот муникипиум на римската населба во Напока[9] и го именувал municipium Aelium Hadrianum Napocenses. Подоцна, во 2 век од нашата ера,[10] градот се здобил со статус на колонија како Colonia Aurelia Napoca, веројатно за време на владеењето на Марк Аврелиј.
Напока станал покраински главен град на Поролисумска Дакија, а со тоа и седиште на промагистрат. Колонијата била напуштена во 274 година од римската администрација.[7]
За време на Големата преселба, Напока била преплавена и уништена.[се бара извор] Нема споменувања за урбана населба на местоположбата во поголемиот дел од еден милениум потоа.[се бара извор] На непосредната периферија изникнале села кои покажале продолжување на културата од римскиот период, веројатно населени со доселеници кои го напуштиле градот.[11]
Среден век
уреди.jpg)
По заминувањето на Римјаните на јужните брегови на Дунав во 3 век, ништо не е сигурно за историјата на местото како населба додека Унгарците (Маѓарите) не пристигнале во Панонија во 9 век. Современиот град Клуж-Напока бил основан од германски доселеници како Клаузенбург во 13 век. Името „Напока“ било додадено на традиционалното романско име на градот „Клуж“ од диктаторот Николае Чаушеску во 1974 година како средство за потврдување на романските претензии кон регионот врз основа на теоријата за дакиско-римско продолжение. Иако точниот датум на освојувањето на Трансилванија од страна на Унгарците не е познат, најраните унгарски артефакти пронајдени во регионот се датирани во првата половина на 10 век. [12] По освојувањето, градот станал дел од Кралството Унгарија.
Кралот Иштван I го направил градот седиште на округот на замокот Колож, а кралот Ладислав I ја основал опатијата Клуж-Манаштур ( Коложмоностор), уништена за време на татарските инвазии во 1241 и 1285 година.[13] Што се однесува до цивилната колонија, замокот и селото биле изградени северозападно од античката Напока најдоцна до крајот на 12 век.[13] Ова ново село било населено од големи групи трансилвански Саксонци, охрабрени за време на владеењето на престолонаследникот Иштван V, војводата на Трансилванија.[14]
Првото веродостојно спомнување на населбата датира од 1275 година, во документ на унгарскиот крал Владислав IV, кога селото Вила Кулушвар му било доделено на епископот на Трансилванија.[15] На 19 август 1316 година, за време на владеењето на новиот крал, Кароли I, Клуж добил статус на град (латински: civitas), како награда за придонесот на Саксонците во поразот на бунтовниот трансилвански војвода Ладислав Кан.[15] Во спомен на овој настан, започнала да биде градена црквата „Св. Михаил“.[се бара извор]
Во 1331 година, војводата на Трансилванија ја изгубил својата надмоќ над Кулужвар. Коложвар-Клаузенбург станал кралски слободен град во 1405 година. Во тоа време бројот на жителите на Саксонците и Унгарците бил еднаков, а кралот Матијаш Корвин (роден во Клаузенбург во 1440 година) наредил функцијата на главниот судија да биде менуван наизменично помеѓу Унгарците и Саксонците.
Се верува дека љубовниците од Клуж-Напока живееле помеѓу 1450 и 1550 година.
Кнежество Трансилванија
уредиВо 1541 година, Клаузенбург станал дел од автономното Кнежевство Трансилванија, откако Османлиите го зазеле средишниот дел на Унгарското Кралство. Иако Алба Јулија служела како политички главен град на Кнежеството Зибенбург (Трансилванија), Клаузенбург бил главното културно и религиозно средиште во кнежевството. Во 1581 година, Иштван Батори, управник на Трансилванија, ја презел иницијативата за основање језуитска академија во Клаузенбург.
Помеѓу 1545 и 1570 година, голем број Германци (Саксонци) го напуштиле градот поради воведувањето на унитарните доктрини. Останатите Германци биле асимилирани со Унгарците, а градот станал средиште за унгарското благородништво и интелектуалци. Со Договорот од Карловци во 1699 година, Клаузенбург станал дел од Хабсбуршката Монархија.
Австриската Империја и Надкнежеството Трансилванија
уреди.jpg)
Од 1790 до 1848 година и повторно од 1861 до 1867 година, Клаузенбург бил главен град на Надкнежеството Трансилванија (Зибенбурген) во рамките на Австриската Империја; градот бил и седиште на трансилванските собири. Почнувајќи од 1830 година, градот станал средиште на унгарското национално движење во рамките на кнежеството. За време на револуциите од 1848 година, Клаузенбург бил заземен и гарнизон во декември од унгарските трупи под команда на полскиот генерал Јозеф Бем.
Во 1776 година, императорката Марија Терезија основала германски универзитет во Клуж. Но, овој потфат не опстанал долго, императорот Јозеф II го заменил универзитетот со познатата гимназија „Пјарист“, каде што наставата била изведувана на латински. Првиот весник на унгарски јазик бил објавен во Клаузенбург во 1791 година, а првото унгарско театарско друштво било основано во 1792 година. Во 1798 година, градот бил тешко оштетен од пожар.
За осветлување, маслените светилки биле воведени во 1826 година, гасните светилки во 1861 година и електричните светилки во 1906 година.[16]
Австроунгарија
уреди
По Компромисот (Ausgleich) кој ја моделирал Австроунгарија во 1867 година, Клаузенбург и Трансилванија повторно биле вклучени во Кралството Унгарија. Во тоа време, Коложвар бил меѓу најголемите и најважните градови на кралството и бил седиште на округот Колож. Во 1897 година, унгарската влада одлучила да бидат користени само унгарски имиња на места и затоа ја забранила употребата на германската или романската верзија на името на градот во службените владини документи.[17]
Во 1872 година, властите го основале Универзитет во Клуж, со настава исклучиво на унгарски, што предизвикало незадоволство кај романското население. Во 1881 година Универзитетот бил преименуван во Универзитет „Франц Јозеф“ по императорот Франц Јозеф I.
Дваесети век
уредиПо Првата светска војна, Клуж станал дел од Кралството Романија, заедно со остатокот од Трансилванија. Романските власти го презеле Универзитетот во Клуж, преобразувајќи го во романска установа. На 12 мај 1919 година бил основан Романскиот универзитет во Клуж, при што кралот Фердинанд го прогласил Универзитетот за отворен на 1 февруари 1920 година.
Во 1940 година, Клуж бил вратен во Унгарија преку Второто виенско доделување, но унгарските сили во градот биле поразени од советската и романската армија во октомври 1944 година. Клуж бил вратен во Романија со Парискиот договор во 1947 година. Народниот трибунал во Северна Трансилванија бил создаден во Клуж од страна на владата на Романија по Втората светска војна, надгледувана од Сојузничката контролна комисија, за да им биде судено на осомничените воени злосторници. Трибуналот во Клуж донел вкупно 100 смртни казни, 163 казни доживотен затвор и низа други казни.
Клуж имал 16.763 жители со еврејско потекло во 1941 година. По германската окупација на Унгарија во март 1944 година, Евреите во градот биле принудени во гета во услови на интензивна пренатрупаност и практично без простории. Ликвидацијата на гетото било сторено преку шест депортации во Аушвиц помеѓу мај и јуни 1944 година. И покрај тоа што се соочиле со строги санкции од администрацијата на Хорти, многу Евреи избегале преку границата во Романија со помош на романските селани од соседните села. Тие потоа можеа да побегнат од Европа од романското црноморско пристаниште Констанца. Други Евреи со потекло од источноевропските земји им помогале да избегаат од Европа од страна на антинацистичка група предводена од здружени еврејски и романски политичари во Клуж и Букурешт. Водач на оваа мрежа, помеѓу 1943 и 1944 година, бил Раул Шорбан. Во јули 2021 година, регистарот за погребување на еврејската заедница во Клуж од 19 век бил меѓу предметите запленети од Аукциската куќа „Бруклин“ од страна на властите на Соединетите Држави.[18]
По Втората светска војна, романскиот универзитет (кој бил преселен во Сибиу и Темишвар по Второто виенско доделување) бил вратен во Клуж и го добил името „Бабеш“, по научникот Виктор Бабеш. Делови од унгарскиот универзитет биле преселени во Сегед и подоцна биле именувани како Универзитет во Сегед, кој станал еден од најистакнатите универзитети во Унгарија и во Средна Европа. Останатите делови го образувале унгарскиот универзитет во Клуж и го добиле името „Бојаи“, по математичарот Јанош Бојаи. Двата универзитети, романскиот универзитет Бабеш и унгарскиот универзитет Бољај, се споиле во 1959 година образувајќи го Универзитетот „Бабеш-Бојаи“, со настава и на романски и на унгарски. Денес, ова е најголемиот универзитет во Романија.
Унгарците останале мнозинство од населението на градот до 1960-тите, кога за прв пат во неговата долга историја, Романците ги надминале Унгарците. Според пописот од 1966 година, населението на градот од 185.663 го сочинувале 56% Романци и 41% Унгарци. До 1974 година службеното романско име на градот било Клуж (Cluj). Комунистичката влада го преименувала во Клуж-Напока за да го признае како место на римската колонија Напока.
По Романската револуција
уредиПо Романската револуција од 1989 година, националистичкиот политичар Георге Фунар станал градоначалник во времетраење од 12 години. Неговиот мандат бил обележан со силни романски националистички и антиунгарски идеи. Голем број јавни уметнички проекти биле преземени од страна на градот со цел да бидат истакнати романските симболи на градот, од кои повеќето се сметани од унгарската етничка припадност како начин за прикривање на унгарското потекло на градот. Во јуни 2004 година, Георге Фунар бил надгласан на изборите. Тој беше заменет со Емил Бок од Демократската партија. Законите за општинска двојазичност не се применувани во администрацијата бидејќи пописот на градот во 2002 година покажал помалку од 20% Унгарци.
Во 1994 и 2000 година, Клуж-Напока бил домаќин на Средноевропската Олимпијада по информатика. Со тоа, Романија станала не само првата земја што беше домаќин на таква Олимпијада, туку и првата земја што била домаќин по втор пат.
Градот е познат во хасидската еврејска историја по основањето на династијата Санц-Клаузенбург.[19]
Во 2015 година, на Клуж му била доделена титулата „Европска младинска престолнина“.
Поврзано
уредиФусноти
уредиа.^ Гравирањето, кое датира од 1617 година, го извршил Георг Хуфнагел по сликата на Егидиус ван дер Рај (оригиналот е направен во работилницата на Браун и Хагенберг).
Наводи
уреди- ↑ Tabula Peutingeriana, Segmentum VIII.
- ↑ Bunbury 1879, стр. 516.
- ↑ Tomaschek (1883) 406
- ↑ Pârvan (1982) p.165 and p.82
- ↑ Paliga (2006) 142
- ↑ 6,0 6,1 Lukács 2005, стр. 14.
- ↑ 7,0 7,1 Lazarovici et al. 1997, pp. 202–3 (6.2 Cluj in the Old and Ancient Epochs)
- ↑ ARCHAEOLOGICAL REPERTORY OF ROMANIA. Archive Of The Vasile Parvan Institute Of Archaeology – Site Location Index
- ↑ Bennett (2001) 170
- ↑ Lazarovici et al. 1997, p. 17 (2.7 Napoca romană)
- ↑ Diaconescu, A. “The towns of Roman Dacia: an overview of recent research.” ed. Hanson, W. S. and Haynes, I. P. Roman Dacia: the Making of a Provincial Society. Portsmouth, RI, USA : Journal of Roman Archaeology, 2004. p. 133
- ↑ Madgearu, Alexandru (2001). Românii în opera Notarului Anonim. Cluj-Napoca: Centrul de Studii Transilvane, Fundația Culturală Română. ISBN 973-577-249-3.
- ↑ 13,0 13,1 Lazarovici et al. 1997, p.32 (3.1 De la Napoca romană la Clujul medieval)
- ↑ „O istorie inedită a Clujului – Cetatea coloniştilor saşi“ (романски). ClujNet.com. Архивирано од изворникот на 30 јануари 2008. Посетено на 6 април 2024.
- ↑ 15,0 15,1 Lazarovici et al. 1997, p. 204 (6.3 Medieval Cluj)
- ↑ Lazarovici et al. 1997, p.73 (4.1 Centru al mişcării revoluţionare)
- ↑ Georges Castellan, A history of the Romanians, Boulder, 1989, pp.148
- ↑ us-authorities-seize-judaica-from-brooklyn-auction-house-in-probe-of-holocaust-loot
- ↑ Rabinowicz, Tzvi M. (1996). The Encyclopedia of Hasidism. Jason Aronson, Inc. ISBN 1-56821-123-6.
Извори
уредиАнтички
уреди- Анонимен. Појтингерова табла (Tabula Peutingeriana) (латински). Занемарен непознатиот параметар
|orig-date=(help)
Современи
уреди- Bennett Julian (2001). Trajan: optimus princeps. Indiana University Press; 2nd edition. ISBN 0-253-21435-1. ISBN 978-0-253-21435-5.
- Gheorghe Bodea (2002). Clujul vechi şi nou. ProfImage. ISBN 973-0-02539-8.
- Gh. Lazarovici; D. Alicu; C. Pop; I. Hica; P. Iambor; Şt. Matei; E. Glodaru; I. Ciupea; Gh. Bodea (1997). Cluj-Napoca – Inima Transilvaniei. Cluj-Napoca: Editura Studia. ISBN 973-97555-0-X.
- Bunbury, Edward Herbert (1879). A History of Ancient Geography among the Greeks and Romans. London: John Murray, Albemarle Street.
- Lukács, József (2005). Povestea "orașului-comoară": Scurtă istorie a Clujului și a monumentelor sale (романски). Apostrof. ISBN 973-9279-74-0.
- Paliga Sorin (2006). Etymological Lexicon of the Indigenous (Thracian) Elements in Romanian" / "Lexicon etimologic al elementelor autohtone (traco-dace) ale limbii române". Editura Evenimentul.
- Pârvan Vasile (1982). Getica. Meridiane.
- Raoul Şorban (2003). Invazie de stafii. Însemnări şi mărturisiri despre o altă parte a vieţii. Meridiane. ISBN 973-33-0477-8.
- Tomaschek Wilhelm (1883). "Les Restes de la langue dace" in "Le Muséon, Volume 2". "Société des lettres et des sciences" Louvain, Belgium.
- Judeţul Cluj – trecut şi prezent. ProfImage. 2003. ISBN 973-7924-05-3.
- „Cluj-Napoca, oraşul comoară al Transilvaniei, România“. CLUJonline.com. Посетено на 6 април 2024.
- „O istorie inedită a Clujului“. ReMARK ltd. Архивирано од изворникот на февруари 3, 2007. Посетено на април 6, 2024.
- „Anuarul Institutului de Istorie "George Bariţ" din Cluj-Napoca“. "George Bariţ" History Institute, Cluj-Napoca / Романска академија. Посетено на 6 април 2024.