Мачка
домашно животно
(Пренасочено од Домашна мачка)
| Мачка | |
|---|---|
| |
| Научна класификација | |
| Царство: | Животни (Animalia) |
| Колено: | `Рбетници (Vertebrata) |
| Класа: | Цицачи (Mammalia) |
| Ред: | Месојадци (Carnivora) |
| Подред: | Мачковидни (Feliformia) |
| Семејство: | Мачки (Felidae) |
| Потсемејство: | Felinae |
| Род: | Felis |
| Вид: | Felis silvestris |
| Подвид: | Мачка домашна |
| Научен назив | |
| Felis silvestris catus (Linnaeus, 1758) | |
Обична мачка (латински: Felis silvestris catus или латински: Felis catus) — најраспространетиот вид од семејството мачки (Felidae): како дива или домашна (Felis ocreata domestica) ја има насекаде. Иако е припитомена, мачката не го загубила својот инстинкт на ловец и кога лови на жртвата ѝ се приближува со бесшумно прикрадување. И таа, како другите мачки, преде кога е задоволна. Иако ловат сами, мачките се социјални суштества и користат разни вокализации, феромон и видови говор на тело за комуникација, како мјаукање, предење, `ржење и сл.
Анатомијата на мачката е слична со онаа на другите животни од родот Мачки, со силно, еластично тело, брзи рефлекси, остри канџи и заби прилагодени за убивање ситен плен. Како ноќни грабливци, мачките го користат нивниот остар слух и вештината да гледаат во темно за да го најдат својот плен. Не само што слушаат звуци што се преслаби за да ги регистрира човечкото уво, туку тие исто така слушаат и звуци со повисока честота. Мачките исто така имаат и многу подобро сетило за мирис од тоа на луѓето.
Со луѓето е од многу одамна. Во стариот Египет, мачката била дури свето животно. Бастет, на пример, била мачколика божица на музиката, на танцот и на мајчинството. За разлика од кучето, мачката е многу понезависна и приврзана им е само на оние што знаат да ја пленат. Се претпоставува дека домашната мачка потекнува од дивата мачка од Стариот Свет (Европа, Азија, Африка) која е малку поголема и има подолга опашка.
Еволуција
уредиПрипитомување
уредиВесникот The New York Times во 2007 напишал дека иако до неодамна за мачката се верувало дека била припитомена во стариот Египет каде била култно животно", [1] една понова студија, од истата година, открива дека сите домашни мачки веројатно водат потекло од африканската дива мачка (Felis silvestris lybica), припитомени некаде околу 8000 п.н.е., на Блискиот Исток.[2] Најстариот директен доказ за припитомената мачка е маче закопано до човек, уште пред 9.500 години на Кипар.[3][4]
Таксономија
уредиНаучното име Felis catus е дадено од Карл Линеј во 1758 година за домашната мачка.[5][6] Felis catus domesticus е име предложено од Јохан Кристијан Поликарп Еркслебен во 1777 година.[7] Felis daemon е име предложено од Константин Сатунин во 1904 година за црна мачка од Закавказје, подоцна идентификувана како домашна мачка.[8][9]
Во 2003 година, Меѓународната комисија за зоолошка номенклатура одредила дека домашната мачка е посебен вид наречен Felis catus.[10][11]
Животен век и здравје
уредиПросечниот животен век на домашните мачки е зголемен во последниве децении. Во почетокот на 1980-те тој изнесувал околу седум години,[12]:33[13] пораснал на 9.4 години во 1995[12]:33 и на околу 13 години според податоци од 2014 и 2023 година.[14][15]
Кастрацијата го зголемува животниот век на мачките; според една студија кастрираните мажјаци живеат двапати подолго од интактните, додека стерилизираните женки живеат 62% подолго од интактните.[12]:35 Кастрацијата, односно стерилизацијата на мачката носи одредени здравствени придобивки, како што се подолг животен век и намалена инциденца на неоплазми на репродуктивните органи.[16] Сепак, стерилизацијата го забавува метаболизмот[17][18][19] и го зголемува внесот на храна,[19][20] што може да предизвика гојазност кај стерилизираните мачки.[21]
Болести
уредиМачките можат да страдаат од различни болести, почнувајќи од вообичаени инфекции до хронични состојби. Најчеста причина за смртност кај помладите мачки (до 5 години) е траума, а кај постарите мачки (над 5 години) е бубрежна болест.[14] Некои од најчестите болести кај мачките се:
- Мачкина леукемија (FeLV) – вирус што доведува до ослабување на имунолошкиот систем;
- Мачкина имунодефициенција (FIV) – вирус сличен на ХИВ кај луѓето, што го ослабува имунолошкиот систем и ги прави мачките подложни на инфекции;
- Дијабетес – метаболичко нарушување предизвикано од недостаток или отпорност на инсулин, што доведува до високи нивоа на шеќер во крвта;
- Хипертироидизам – состојба кога тироидната жлезда произведува зголемени количества на хормони, што влијае на метаболизмот;
- Бубрежна болест – честа појава кај постарите мачки, што доведува до постепено намалување на функцијата на бубрезите и бубрежна слабост;
- Срцев црв – паразит кој се пренесува преку комарци и примарно ги зафаќа белите дробови кај мачките;
- Беснило – фатално вирусно заболување кое го зафаќа нервниот систем, може да се превенира со вакцинација.
Мачката како тема во уметноста и во популарната култура
уреди
Мачката се јавува како тема во бројни дела од уметноста и популарната култура.
Мачката како тема во книжевноста
уреди
- „Приказна за мачката“ – приказна на африканското племе Свахили.[22]
- „Кокошката и мачорот“ – приказна на африканското племе Басумбва.[23]
- „Куцото петле и мачорот“ - македонска народна приказна.[24]
- „Круг“ — кус расказ на македонскиот писател Андреј Ал-Асади.[25]
- „Ах, тоа маче“ - расказ за деца на македонскиот писател Генади Болиновски.[26]
- „Мачката и кралот“ - басна на американскиот писател Емброуз Бирс.[27]
- „Мачорот и птиците“ - басна на Емброуз Бирс.[28]
- „Жена и мачка“ - песна на францускиот поет Пол Верлен.[29]
- „Мачор на покривот“ — песна за деца на хрватскиот поет Григор Витез.[30]
- „Црн мачор“ - кус расказ на македонскиот писател Драган Георгиевски од 2013 година.[31]
- „Лисицата и мачката“ – сказна на браќата Грим.[32]
- „Јунаштво според јадењето“ — басна на Ристо Давчевски.[33]
- „Пријателство“ — расказ за деца на македонскиот писател Киро Донев од 2013 година.[34]
- „Мачиња — забавачиња“ — расказ за деца на Киро Донев од 2013 година.[35]
- „Папагалот и мачката“ - басна на старогрчкиот баснописец Езоп.[36]
- „Мачорот крак шпоретот“ — песна на македонскиот поет Иван Ивановски.[37]
- „Четирите мачки“ (српски: Четири мачке) - песна на српскиот поет Јован Јовановиќ-Змај.[38]
- „Ќе има игранка“ (српски: Биће игранка) - песна на Јован Јовановиќ-Змај.[39]
- „Концерт“ - песна на српскиот поет Јован Јовановиќ-Змај.[40]
- „Кукањето на мачката“ (српски: Мачково јадање) - песна на Јован Јовановиќ-Змај.[41]
- „Куќата на сивиот мачор“ - збирка раскази на бразилскиот писател Рибејро Коуто од 1922 година.[42]
- „Волкот и мачорот“ — басна на Иван Андреевич Крилов.[43]
- „Чуден мачор“ — песна на македонскиот поет Васил Куноски.[44]
- „Ева е во својот мачор“ - расказ на колумбискиот писател Габриел Гарсија Маркес.[45]
- „Мачка во магла“ - книга на македонскиот писател Владимир Мартиновски.[46]
- „Големата авантура на Фигаро“ — расказ за деца на македонската писателка Оливера Николова.[47]
- „Мачето на Господ Бог“ - расказ на руската писателка Људмила Петрушевска.[48]
- „Петтоглава вечерна сказна за куклениот цар со тиква празна врз празните сандаци од мармалад, за црното маче Мау-Мау и за беззабиот пес од плоштад“ — песна на македонскиот писател Видое Подгорец.[49]
- „Мачор-астроном“ — песна на македонскиот поет Живко Ризовски од 1995 година.[50]
- „Црна мачка“ - песна на германскиот поет Рајнер Марија Рилке.[51]
- „Cat's Avanger“ - расказ на романскиот писател Алекс Точилеску.[52]
- „Мачка со исклучителна убавина“ - расказ на руската писателка Људмила Улицка.[53]
- „Мачка на дождот“ - расказ на американскиот писател Ернест Хемингвеј.[54]
- „Мачор“ - песна во проза на полскиот поет Збигњев Херберт.[55]
- „Мачорот Мур“ - роман на германскиот писател Е. Т. А. Хофман.[56]
- „Безимената мачка“ - расказ на рускиот писател Варлам Шаламов.[57]
- „Мачка во празен стан“ - песна на полската поетеса Вислава Шимборска.[58]
Мачката како тема во филмот
уреди- „Мачка“ (Die Katze) - германски филм од 1988 година, во режија на Доминик Граф.
- „Мачорот во чизми“ (англиски: Puss in Boots) - американски анимиран филм од 2011 година, во режија на Крис Милер.[59]
- „Лошиот мачор“ (Kötü Kedi Şerafettin) - турски анимиран филм од 2016 година.[60]
- „Риба и мачка“ – ирански филм од 2013 година, во режија на Шарам Мокри.[61]
- „Мачка во вреќа“ - германски филм во режија на Флоријан Шварц.
Мачката како тема во музиката
уреди
- „Луѓе-мачки“ (англиски: Cat people) - песна на британскиот рок-музичар Дејвид Боуви од 1983 година.[62]
- „Мачки во чинија“ (англиски: Cats In A Bowl) - песна на американската рок-група Dinosaur од 1985 година.[63]
- „Храна за мачки“ (англиски: Cat Food) — песна на британската рок-група King Crimson од 1970 година.[64]
- „Љубовни мачки“ (англиски: Lovecats) - песна на британската рок-група Кјур (The Cure).[65]
- „Кога мачката е замината“ (англиски: When the Cat's Away) - песна на швајцарската панк-рок група Клинекс/ЛиЛиПУТ (Kleenex/LiLiPUT).[66]
- „Мачки и кучиња“ (англиски: Cats and Dogs) - албум на австралиската поп-рок група Mental As Anything од 1981 година.[67]
- „Блуз за мачките-скитници“ (англиски: Stray Cat Blues) - песна на британската рок-група Ролинг Стоунс (The Rolling Stones) од 1968 година.[68]
- „Дивите мачки од Килкени“ (англиски: Wild Cats of Kilkenny) - песна на ирската рок-група Поугс (The Pogues) од 1985 година.[69]
- „Мачката е во ормарот“ (англиски: Cat's in the Cupboard) - песна на британскиот рок-музичар Пит Таунсенд (Pete Townsend) од 1980 година.[70]
- „Мачка“ - песна на југословенската рок-група Фит од 1988 година.[71]
- „Како да одериш мачка“ (англиски: How To Skin A Cat) - песна на американската рок-група Хускер Ду (Hüsker Dü) од 1985 година.[72]
- „Мачор“ (англиски: Puss) - песна на американската рок-група The Jesus Lizard од 1992 година.[73]
- „Myau“ - песна на македонската рок-група The John од 2012 година.[74]
Наводи
уреди- ↑ http://www.nytimes.com/2007/06/29/science/29cat.html, Study Traces Cat's Ancestry to Middle EastNicholas Wade, The New York Times 29 June 2007
- ↑ Driscoll, C. A.; Menotti-Raymond, M.; Roca, A. L.; Hupe, K.; Johnson, W. E.; Geffen, E.; Harley, E. H.; Delibes, M.; Pontier, D.; Kitchener, A. C.; Yamaguchi, N.; O'Brien, S. J.; Macdonald, D. W. (2007). „The Near Eastern Origin of Cat Domestication“. Science (journal). 317 (5837): 519–523. Bibcode:2007Sci...317..519D. doi:10.1126/science.1139518. ISSN 0036-8075. PMC 5612713. PMID 17600185.
- ↑ „Meet Helen and Aphrodite, Cyprus's indigenous cats“. China Daily. Посетено на 3 November 2009.
- ↑ „Oldest Known Pet Cat? 9500-Year-Old Burial Found on Cyprus“.
- ↑ Linnaeus, C. (1758). „Felis Catus“. Systema naturae per regna tria naturae: secundum classes, ordines, genera, species, cum characteribus, differentiis, synonymis, locis (латински). 1 (10th reformed. изд.). Holmiae: Laurentii Salvii. стр. 42.
- ↑ Возенкрафт, В. К. (16 ноември 2005). Вилсон, Д. Е., и Ридер, Д. М. (уред.). Mammal Species of the World (Трето издание. изд.). Johns Hopkins University Press. стр. 534–535. ISBN 0-801-88221-4.CS1-одржување: повеќе имиња: список на уредници (link)
- ↑ Erxleben, J. C. P. (1777). „Felis Catus domesticus“. Systema regni animalis per classes, ordines, genera, species, varietates cvm synonymia et historia animalivm. Classis I. Mammalia. Lipsiae: Weygandt. стр. 520–521.
- ↑ Satunin, C. (1904). „The Black Wild Cat of Transcaucasia“. Proceedings of the Zoological Society of London. II: 162–163.
- ↑ Bukhnikashvili, A.; Yevlampiev, I. (уред.). Catalogue of the Specimens of Caucasian Large Mammalian Fauna in the Collection (PDF). Tbilisi: National Museum of Georgia. Архивирано (PDF) од изворникот 4 March 2016. Посетено на 19 January 2019.
- ↑ „Opinion 2027“. Bulletin of Zoological Nomenclature. International Commission on Zoological Nomenclature. 60: 81−82. 2003.
- ↑ Gentry, A.; Clutton-Brock, J.; Groves, C. P. (2004). „The naming of wild animal species and their domestic derivatives“ (PDF). Journal of Archaeological Science. 31 (5): 645–651. Bibcode:2004JArSc..31..645G. doi:10.1016/j.jas.2003.10.006. Архивирано (PDF) од изворникот 4 March 2016. Посетено на 19 January 2019.
- ↑ 12,0 12,1 12,2 Kraft, W. (1998). „Geriatrics in canine and feline internal medicine“. European Journal of Medical Research. 3 (1–2): 31–41. PMID 9512965.
- ↑ Nassar, R.; Mosier, J. E.; Williams, L. W. (1984). „Study of the feline and canine populations in the greater Las Vegas area“. American Journal of Veterinary Research. 45 (2): 282–287. doi:10.2460/ajvr.1984.45.02.282. PMID 6711951.
- ↑ 14,0 14,1 O'Neill, Dan G; Church, David B; McGreevy, Paul D; Thomson, Peter C; Brodbelt, David C (2014). „Longevity and mortality of cats attending primary care veterinary practices in England“. Journal of Feline Medicine and Surgery. 17 (2): 125–133. doi:10.1177/1098612X14536176. PMC 10816413 Проверете ја вредноста
|pmc=(help). PMID 24925771. - ↑ Montoya, M.; Morrison, J. A.; Arrignon, F.; Spofford, N.; C., H.; Hours, M.-A.; Biourge, V. (2023). „Life expectancy tables for dogs and cats derived from clinical data“. Frontiers in Veterinary Science. 10: 1082102. doi:10.3389/fvets.2023.1082102. PMC 9989186 Проверете ја вредноста
|pmc=(help). PMID 36896289 Проверете ја вредноста|pmid=(help). - ↑ Vendramini, Thiago H. A.; Amaral, Andressa R.; Pedrinelli, Vivian; Zafalon, Rafael V. A.; Rodrigues, Roberta B. A.; Brunetto, Marcio A. (14 January 2020). „Neutering in dogs and cats: current scientific evidence and importance of adequate nutritional management“. Nutrition Research Reviews. Cambridge University Press (CUP). 33 (1): 134–144. doi:10.1017/s0954422419000271. ISSN 0954-4224. PMID 31931899.
- ↑ Hoenig, Margarethe; Ferguson, Duncan C. (1 May 2002). „Effects of neutering on hormonal concentrations and energy requirements in male and female cats“. American Journal of Veterinary Research. American Veterinary Medical Association (AVMA). 63 (5): 634–639. doi:10.2460/ajvr.2002.63.634. ISSN 0002-9645. PMID 12013460.
- ↑ Harper, E. J.; Stack, D. M.; Watson, T. D. G.; Moxham, G. (2001). „Effects of feeding regimens on bodyweight, composition and condition score in cats following ovariohysterectomy“. Journal of Small Animal Practice. Wiley. 42 (9): 433–438. doi:10.1111/j.1748-5827.2001.tb02496.x. ISSN 0022-4510. PMID 11570385.
- ↑ 19,0 19,1 Fettman, M.J; Stanton, C.A; Banks, L.L; Hamar, D.W; Johnson, D.E; Hegstad, R.L; Johnston, S (1997). „Effects of neutering on bodyweight, metabolic rate and glucose tolerance of domestic cats“. Research in Veterinary Science. Elsevier BV. 62 (2): 131–136. doi:10.1016/s0034-5288(97)90134-x. ISSN 0034-5288. PMID 9243711.
- ↑ Kanchuk, Marc L.; Backus, Robert C.; Morris, James G.; Rogers, Quinton R.; Calvert, Christopher C. (2003). „Weight Gain in Gonadectomized Normal and Lipoprotein Lipase–Deficient Male Domestic Cats Results from Increased Food Intake and Not Decreased Energy Expenditure“. The Journal of Nutrition. Elsevier BV. 133 (6): 1866–1874. doi:10.1093/jn/133.6.1866. ISSN 0022-3166. PMID 12771331.
- ↑ Öhlund, Malin; Palmgren, Malin; Holst, Bodil Ström (19 January 2018). „Overweight in adult cats: a cross-sectional study“. Acta Veterinaria Scandinavica. 60 (1): 5. doi:10.1186/s13028-018-0359-7. ISSN 1751-0147. PMC 5775588. PMID 29351768.
- ↑ Бајке са југа Африке. Београд: Народна књига, 1964, стр. 122-123.
- ↑ Бајке са југа Африке. Београд: Народна књига, 1964, стр. 185-186.
- ↑ Македонски хумористични народни приказни. Скопје: Просветно дело, Редакција „Детска радост“, 2004, стр. 29-32.
- ↑ Андреј Ал-Асади, Утрото на бессоните. Скопје: Бегемот, 2021, стр. 16-21.
- ↑ Генади Болиновски, Игра на прозорец, Скопје: Култура, Наша книга, Мисла, Македонска книга, Детска радост, 1990, стр. 31-37.
- ↑ Емброуз Бирс, Басни. Скопје: Темплум, 2016, стр. 23.
- ↑ Емброуз Бирс, Басни. Скопје: Темплум, 2016, стр. 34.
- ↑ Pol Verlen, Pesme. Beograd: Rad, 1969, стр. 14-15.
- ↑ Григор Витез, Песни. Мисла, Македонска книга, Култура, Наша книга и Детска радост, Скопје, 1990, стр. 35.
- ↑ Драган Георгиевски, Метаморфузија, Темплум, Скопје, 2013.
- ↑ Браќа Грим, Храбриот кројач, Детска радост, Скопје, 1980.
- ↑ Басни (избор). Просветно дело, Редакција „Детска радост“, Скопје, 2009, стр. 44.
- ↑ Киро Донев, Приказни од куќичката на дрво. Скопје: Македоника литера, 2013, стр. 41-42.
- ↑ Киро Донев, Приказни од куќичката на дрво. Скопје: Македоника литера, 2013, стр. 43-44.
- ↑ Езоп, Басне (по Доситеју Обрадовићу). Београд: Просвета, 1963, стр. 95.
- ↑ Иван Ивановски, Ах ти мило детенце. Култура, Скопје, 1980, стр. 1.
- ↑ Јован Јовановиħ Змај, Краљевина Лаждишажди. Београд: Просвета, 1963, стр. 114.
- ↑ Јован Јовановиħ Змај, Краљевина Лаждишажди. Београд: Просвета, 1963, стр. 73-74.
- ↑ Јован Јовановиħ Змај, Краљевина Лаждишажди. Београд: Просвета, 1963, стр. 75.
- ↑ Јован Јовановиħ Змај, Краљевина Лаждишажди. Београд: Просвета, 1963, стр. 76-77.
- ↑ Антoлогија на бразилскиот расказ, Три, Скопје, 2012, стр. 286.
- ↑ Басни (избор). Просветно дело, Редакција „Детска радост“, Скопје, 2009, стр. 25-26.
- ↑ Васил Куноски, Песни. Скопје: Просветно дело, Редакција „Детска радост“, 2004, стр. 40.
- ↑ Riba, patka, vodozemac: Priče o životinjama (Priredila Ljubica Arsić). Beograd: Laguna, 2014, стр. 183-194.
- ↑ Пандалф Вулкански, Текстилна поема. Темплум: Скопје, 2017.
- ↑ „Оливера Николова, Зоки Поки. Скопје: Просветно дело, Редакција „Детска радост“, 2004, стр. 22-24.
- ↑ Riba, patka, vodozemac: Priče o životinjama (Priredila Ljubica Arsić). Beograd: Laguna, 2014, стр. 311-315.
- ↑ Видое Подгорец, И сончогледите спијат. Скопје: Македонска книга, Детска радост, Култура, Мисла, Наша книга, 1990, стр. 80-83.
- ↑ Живко Ст. Ризовски, Дете и светулка. Скопје: Наша книга, 1995, стр. 11.
- ↑ Рајнер Марија Рилке, Искуство тишине. Београд: Paideia, 2014, стр. 36.
- ↑ Riba, patka, vodozemac: Priče o životinjama (Priredila Ljubica Arsić). Beograd: Laguna, 2014, стр. 365-373.
- ↑ Riba, patka, vodozemac: Priče o životinjama (Priredila Ljubica Arsić). Beograd: Laguna, 2014, стр. 65-78.
- ↑ Riba, patka, vodozemac: Priče o životinjama (Priredila Ljubica Arsić). Beograd: Laguna, 2014, стр. 37-41.
- ↑ Zbignjev Herbert, Izabrane pesme. Beograd: Treći trg – Čigoja štampa, стр. 42.
- ↑ Влада Урошевиќ, „Хофман - писателот што го открил клучот на фантастиката“, во: Е. Т. А. Хофман, Фантастични раскази. Скопје: Македонска книга 2002, 2002, стр. 182.
- ↑ Riba, patka, vodozemac: Priče o životinjama (Priredila Ljubica Arsić). Beograd: Laguna, 2014, стр. 261-268.
- ↑ Vislava Šimborska, Izabrane pesme. Beograd: Treći trg, 2014, стр. 275-276.
- ↑ „Возбудлива авантура на триото од бајките“, Антена, број 882, 22.5.2015, стр. 2.
- ↑ „ЛОШИОТ МАЧОР“. cinedays.mk. Архивирано од изворникот на 2016-11-14. Посетено на 2016-11-14.
- ↑ Кинотека на Македонија, Програма - февруари 2017
- ↑ YouTube, David Bowie - Cat People (пристапено на 8.5.2017)
- ↑ DISCOGS, Dinosaur* – Dinosaur (пристапено на 30.7.2020)
- ↑ King Crimson – In The Wake Of Poseidon (пристапено на 27.1.2023)
- ↑ YouTube, The Cure - The Lovecats (пристапено на 26.9.2019)
- ↑ YouTube, Kleenex/LiLiPUT - When The Cat's Away (from Kleenex/LiLiPUT) (пристапено на 1.7.2017)
- ↑ Mental As Anything, Cats & Dogs (пристапено на 6.7.2017)
- ↑ DISCOGS, The Rolling Stones – Get Your Ya-Yas Out (пристапено на 25.8.2019)
- ↑ YouTube, 03 Wild Cats of Kilkenny by The Pogues (пристапено на 22.8.2017)
- ↑ YouTube, Pete Townshend - Cat's in the Cupboard (пристапено на 11.9.2017)
- ↑ YouTube, Fit - 09 Mačka (Live Uz Rijeku) HQ (пристапено на 8.4.2017)
- ↑ Discogs, Hüsker Dü – New Day Rising (пристапено на 1.7.2020)
- ↑ Discogs, The Jesus Lizard – Liar (пристапено на 17.12.2020)
- ↑ The John, Waufvw!!!, PMG Recordings #76, 2012.