Ревизор (комедија)

Ревизор (руски: Ревизоръ) е сатирична драма од рускиот драматург Николај Василевич Гогољ. Првобитно, драмата била објавена во 1836 година, но коригираната верзија излегла во 1842 година. Дејството е засновано на една анегдота помеѓу Гогољ и Пушкин, а во неа се исмеваат човековата алчност, неукост, како и политичката корупција во Руската Империја од тоа време.

Корица на првото издание на „Ревизор“ од 1836 година.

Марка по повод 200 години од раѓањето на Н. В. Гогољ (2009)

Поштенска марка со ликот на Гогољ и ликовите од „Ревизор“ во позадина

Постанокот на драмата

Гогољ ја завршил работата на „Ревизор“ многу брзо. Во писмото од 7 октомври 1835 година, тој го замолил Пушкин да му даде сиже за комедија, пишувајќи му дека комедијата во пет чина ќе биде готова „додека да трепнеш“. Пушкин му раскажал на Гогољ за еден случај во градот Устјужни, во Новгородската губернија, каде еден господин ги ограбил граѓаните, претставувајќи се како службеник од министерството. Всушност, слична работа му се случила и на самиот Пушкин: Во 1833 година, кога патувал по Оренбуршката губернија, собирајќи материјал за востанието на Пугачов, нижегородскиот губернатор помислил за него дека е таен ревизор и веднаш го известил оренбуршкиот губернатор кој му бил близок познаник на Пушкин. Токму поради овие настани што му ги раскажал на Гогољ, Пушкин себеси се нарекувал кум на драмата „Ревизор“. Исто така, утврдено е дека при пишувањето на драмата Гогољ ја користел и комедијата „Гостинот од престолнината“ на руско-украинскиот писател Г. Ф. Квитка-Основјаненко. Есента 1835 година, Гогољ почнал да работи на „Ревизор“, првата редакција била готова во декември, а делото било завршено пролетта 1836 година, иако Гогољ продолжил да прави некои поправки сè до премиерата која се одржала на 19 април 1836 година. Во почетокот на 1836 година, Гогољ ја читал комедијата во домот на поетот Жуковски, каде присуствувал и Пушкин. Впечатокот кај присутните бил блескав; Пушкин за сето време „се превиткувал од смеа“, иако во еден миг, целиот трогнат, рекол: „Боже, колку е жална оваа наша Русија!“. Останувајќи доследен на својот став дека пиесата мора да биде играна на сцената, Гогољ направил чекори за изведба на „Ревизор“. Меѓутоа, цензурата не дозволила изведување на комедијата и благодарејќи само на заземањето на Жуковски, кој успеал да издејствува читање пред царот, таа била ставена на репертоарот.

Премиерната изведба на „Ревизор“ се одржала на 1 мај (19 април по стар стил) 1836 година, во Александрискиот театар во Петербург, каде што Гогољ неколку години пред тоа сакал да се вработи како глумец. На премиерната изведба присуствувал и царот Николај I, кој го овозможил поставувањето на претставата наспроти противењето на неговите советници. На премиерата, царот се забавувал и рекол: „Ова е претстава! Секој го доби своето, а јас најмногу“. Публиката била шокирана: едни остро го напаѓале авторот, а други, главно помладите, воодоошевено го фалеле. Во реакционерниот печат се појавиле жестоки повици и обвинувања дека без потреба и без цел ги прикажувал „опачините на животот“. Гогољ преживувал тешки моменти, речиси душевна траума. Неговото слабо здравје не можело да го издржи тоа и по советот на лекарите, решил да замине во странство, каде по половина година тешко го потресила веста за трагичната смрт на Пушкин, без чиј совет, според неговите зборови, „ништо не преземал, ништо не пишувал“.

Ликови

Ликовите од „Ревизор“

Во драмата се појавуваат следниве ликови:

• Антон Антонович Сквозник–Дмухановски - градоначалник на населеното место, подмитлив државен службеник кој се преправа дека е чесен. Цртите на неговото лице се груби иврзо преминува од страв во радост и од потчинетост во гордост.
• Ана Андреевна - сопруга на градоначалникот, провинциска кокета и егоистична дама, воспитана од романите и албумите. Таа е љубопитна и суетна и ја има власта над својот сопруг, но само кога станува збор за ситни нешта.
• Марија Антоновна - ќерка на градоначалникот, милениче на нејзината мајка.
• Иван Александрович Хлестаков - чиновник од Петроград, на возраст од 23 години, „вит, сув и малку приглуп“, еден од оние луѓе „кои во канцелариите ги нарекуваат празноглавци“. Тој зборува и делува без никакво размислување и не е во состојба да го задржи вниманието врз ниту една мисла. Говорот му е испрекинат, а зборовите му излегуваат неочекувано.
• Осип - слуга на Хлестаков, кој имал навика да го кара неговиот господар во себеси. Тој е попаметен од својто господар, но не сака многу да зборува, туку го лаже молчејќи.
• Лука Лукич Хлопов - училиштен надзорник, за кој Хлестаков имал мислење дека „мириса на црн лук“.
• Неговата жена.
• Амос Фјодорович Лјапкин–Тјапкин - обласниот судија, кој „во животот прочитал пет-шест книги и затоа бил слободоумен“. Обожава да кажува досетки и им придавал големо значење на сопствените зборови.
• Артемиј Филипович Земљаника - управникот на болницата, лукав и голем лицемер.
• Иван Кузмич Шпекин - управник на поштата, наивен и простодушен човек кој постојано ги чита туѓите писма.
• Петар Иванович Бопчински и Петар Иванович Допчински - градски спахии, кои ја започнале целата збрка околу лажниот ревизор. Тие се мали по раст и многу љубопитни, зборуваат брзо и често прават разни гестови.
• Христијан Иванович Хибнер - градскиот лекар кој не разбирал ниту еден збор на руски.
• Фјодор Андреевич Љуљуков, Иван Лазаревич Растаковски и Степан Иванович Коропкин - угледни чиновници во пензија.
• Степан Илич Уховертов - полициски писар.
• Свистунов, Пуговицин и Дјержиморда - полицајци
• Абдулин - трговец
• Феврона Петровна Пошлепкина - жена на браварот, која градоначалникот наредил да ја камшикуваат.
• Мишка - слуга на градоначалникот
• Повремено се појавуваат и подофицерската жена, кафеанскиот момок, гостите во кафеаната, трговците и граѓаните како молители.

Сите јунаци во драмата се корумпирани. Градоначалникот, Сквозник-Дмухановски, го смета митото за нешто на кое тој има речиси законско право, т.е. митото е утврден ред и кој не се сложува со него, тој е бунтовник, а таквите луѓе ги нарекува „волтеријанци“. Граѓаните се жалат од него, зашто како што вели еден трговец, „Никој не памети таков управник... Штом го видиш, мораш во дуќанот сè да скриеш...“ Меѓутоа, не само управникот на полицијата, туку и останатите службеници земаат мито, но во тоа постои хиерархија во која се знае кој колку може да земе. На пример, управникот на градот го предупредува надлежниот на квартот со зборовите: „Внимавај, не земаш според чинот!“ Но, во драмата се прикажани и другите негативни појави во општеството: така, жената и ќерката на управникот на полицијата мислат само на облеката, управникот на поштата Шпекин ги отвора писмата поради својата љубопитност, а Допчински и Бопчински немаат друга работа, освен да прават сплетки и да оговараат по градот. Главниот јунак Хлестаков претставува пандан на привинциските службеници - тој е типичен претставник на мрзливите, лекомислени и површни службеници од престолнината. Според зборовите на Гогољ, „секој, барем на една минута... станува Хлестаков...“ Токму поради тоа што сите ликови во комедијата се негативни, големиот критичар Висарион Белински рекол: „Во Ревизор, единственото чесно лице е - смеата.“ И навистина, во драмата нема ниту еден позитивен карактер, ниту наговестување на некаква подобра страна на човековата природа. Оттука, во драмата, глупоста не е ниту казнета, зашто сите, без исклучок, се глупави.

Всушност, во „Ревизор“ нема главен јунак во онаа смисла која е формулирана во западноевропската драматургија во која постои централен лик околу кој е организирано дејствието во драмата. Напротив, во „Ревизор“, главниот јунак е еден колектив на помалку-повеќе издиференцирани ликови кои се манифестираат низ односот кон „ревизорот“. Притоа, Хлестаков никако не е централниот лик во драмата, туку тој постанува таков сосема случајно, поради туѓата стихијна глупост. Понатаму, тој само придонесува другите ликови силно да се манифестираат во својата соголеност. За Хлестаков, Гогољ рекол: „Но, силата на сеопштиот страв направи од него комично лице.“ Сите други ликови се однесуваат кон „ревизорот“ во согласност со очекувањето да извлечат сопствена корист. Притоа, сите ликови во драмата се разоткриваат без срам и ја покажуваат својата простачка природа без никакви идеали, освен материјалната корист. Тие кутри луѓе не знаат за никакво почитување, па ни за самопочитување.

Една од најубавите страни на оваа комедија е тоа што Гогољ успеал да ја избегне карикатуралната упростеност на ликовите во општата состојба која е повеќе од карикатурална. Впрочем, самиот тој напишал: „Најмногу треба да се внимава да не се западне во карикатура. Ништо не смее да биде претерано или тривијално, па дури ниту во најневажните улоги.“ Иако ликовите во делото се приближуваат до гротескното, тие никогаш не се лишени од одредени реалистични мотивации и оправдувања. И токму таа реалистичност го спасува „Ревизор“ од едностраноста, схематичноста и морализмот. Така, наспроти фактот дека сите ликови се негативни, сепак, тоа не делува еднострано, зашто тие се препознатливи и ги носат општите и посебните одлики на типот.

Содржина

Дејството во драмата „Ревизор“ се одвива во 19 век (во царска Русија), во еден провинциски град, недалеку од Санкт Петербург. Заплетот започнува со веста за доаѓањето на ревизор од престолнината. Во круговите на градската администрација настанува општа паника. Сето тоа е резлутат на нивното долгогодишно неработење, корпуција и непотизам. Некои од нив се обидуваат да ги прикријат неправилностите во нивната работа, а други пак да извлечат корист од доѓањето на ревизорот. Едни имаат за цел да си ја задржат позицијата, а други пак да напредуваат во службата за сметка на полтронство и набедување. Во таа паника ја прифатиле гласината за лажниот ревизор. Тука настануваат комичните моменти. Тие го гоштеваат и му угодуваат на измамникот со цел да го придобијат на своја страна и да извлечат некоја корист. Градоначалникот е толку алчен што е подготвен и да ја омажи својата ќерка за лажниот ревизор, надевајќи се дека така ќе напредува во службата и ќе се вработи во Санкт Петербург, што е сон на секој малограѓанин.

Драмата се состои од пет чина:

• Прв чин: Во својот дом, градоначалникот ги собира најугледните луѓе во градот за да им ја соопшти важната вест - во градот тајно ќе пристигне државен ревизор од Петроград. Притоа, тој на сите им дава инструкции како да ги средат работите во установите со кои раководат: на болните да им се дадат чисти капи и подобра храна, да се отстранат гуските од просториите на судот, на наставниците да им се каже да го поправат однесувањето, итн. Бидејќи редовно зема мито, а во минатото ги проневерил државните пари за изградба на црквата, градоначалникот е многу исплашен од доаѓањето на ревизорот. Набргу пристигнуваат двајцата спахии, Бопчински и Допчински, кои на градоначалникот му кажуваат дека, веќе подолго време, во гостилницата живее непознат млад човек, кој дошол од Петроград и им делува многу сомнително. Оттука, градоначалникот заминува во гостилницата.
• Втор чин: Во изнајмената соба во гостилницата, Осип зборува како неговиот господар Хлестаков ги потрошил сите пари и поради тоа не можат да го продолжат патувањето. Во собата влегува Хлестаков и бара да му донесат ручек, но сопственикот на гостилницата не му дава повеќе да јаде додека не го плати долгот. Тогаш, пристигнуваат градоначалникот и Допчински. Хлестаков е исплашен, мислејќи дека гостилничарот го наклеветил кај градоначалникот, поради што веднаш почнува да зборува неповрзани работи. Истовремено, и градоначалникот е исплашен, па неговите зборови ги сфаќа алегорично, мислејќи дека се однесуваат на него. Оттука, за да го смири, градоначалникот му дава пари на Хлестаков и го кани да се пресели во неговата куќа.
• Трет чин: Во домот на градоначалникот, сопругата и ќерката нестрпливо чекаат вести од посетата на гостилницата. Кај нив доаѓа Допчински, кој зборува пофално за Хлестаков. По некое време, во куќата пристигнува Осип, кој ги внесува работите на својот господар. За тоа време, градоначалникот го води Хлестаков во посета на установите во градот. Подоцна, тие доаѓаат во куќата на градоначалникот, каде Хлестаков се фали дека ужива голема почит во Петроград, дека има големо влијание врз владата, па дури и дека е писател. Неговите зборови оставаат силен впечаток врз присутните, така што градоначалникот уште повеќе се плаши од Хлестаков, додека сопругата и ќерката се восхитени од него. Кога поднапиениот Хлестаков си заминува во својата соба, градоначалникот го распрашува Осип за Хлестаков, па дури му дава пари.
• Четврти чин: Сите угледни луѓе од градот доаѓаат во посета кај Хлестаков и тој од сите изнудува пари за заем. Бидејќи ја сфаќа забуната со идентитетот на Хлестаков, Осип го убедува веднаш да го напуштат градот. Хлестаков се сложува, но најпрвин му испраќа писмо на еден свој пријател во Петроград во кое го опишува својот престој во градот. Потоа, кај него доаѓаат трговците и две жени, кои се жалат на постапките на градоначалникот. Во собата кај Хлестаков влегува Марија, ќерката на началникот, на која Хлестаков ѝ изјавува љубов, а веднаш потоа, тој ѝ се додворува и на сопругата на началникот. Најпосле, тој ја бара раката на Марија, а началникот ги благословува. Хлестаков повторно му бара пари на заем, а потоа го напушта градот.
• Петти чин: Началникот и неговата сопруга се среќни од ненадејнито расплет на настаните и веќе кројат планови за својот иден живот во Петроград. Началникот ги повикува трговците и им се заканува. Во неговиот дом пристигнуваат многу луѓе кои му честитаат за бракот на неговата ќерка. Меѓутоа, тогаш доаѓа управникот на поштата, кој претходно го отворил присмото на Хлестаков и сфатил дека тој е измамник. Сите присутни го читаат писмото во кое Хлестаков им се потсмева на угледните луѓе. Најпосле, во домот на началникот пристигнува еден жандарм со веста дека во градот дошол ревизорот од Петроград.

Осврт кон делото

Во „Ревизор“, Гогољ на сатиричен начин ги анализира ликовите и случувањата, особено осврнувајки се кон припадниците на државната бирократија. Во тоа време, поголемиот дел од населението живеело во сиромаштија, големиот бирократски апарат станал помногуброен и сѐ покорумпиран, а в провинциите царувале малограѓанството и полтронството. Во „Исповедта на писателот“, самиот Гогољ ја објаснува својата намера со следниве зборови: „Во Ревизор јас одлучив да го соберам на куп лошо што го знаев во Русија, сите неправди што се вршат во оние места и во оние случаи каде од човека се бара најмногу правичност, и сето тоа наеднаш да го исмеам.“

Преку неговиот сатиричен пристап Гогољ ги изнесува на виделина односите во општеството поточно отуѓеноста на бирократијата од граѓанството. Ваквата бирократија, наместо да му служи на граѓанството, всушност претставува еден затворен круг на луѓе лојални на власта каде што единствениот критериум за напредување наместо способноста е полтронството и семејните врски. Таквата намера на авторот морала да доведе до раскрстување со традиционалните шеми. Во комедијата нема љубовна интрига, нема централен херој – таков херој е службеничкиот сталеж, составен од грабачи и лицемери, груби и беспошедни спрема послабите, а страшливите и понизни пред посилните, една маса што не може да помине низ филтерот на човечкото достоинство. Предводник на таа маса, на тоа провинциско беззаконие, е градоначалникот. Тој е мошне итар и опитен, ги знае сите врвици на плодоста и нечесноста, самиот вели дека успева да излаже „никаквеци над никаквеците“. Примањето поткуп за него е нормална работа – „тоа од самиот Бог е наредено“. Кон граѓаните се однесувал грубо, ги понижувал на секој чекор, но затоа кон претпоставените, за еден од кои ги смета Хлестаков, настојува да се покаже како примерен службеник кој не е како другите градоначалници што „се грижат најмногу за својата полза“. Неговата животна цел била да стане генерал, што ќе му овозможи да се прошири кругот на потчинетите, спрема кои би можел деспотски да се изживува.

Судијата Лјапкин-Тјапкин е втор по ранг во таа провинциска бирократска хиерархија. Поради тоа што прочитал неколку книги се сметал за образован човек. Прима како мито ловечки кучиња и повеќе мисли на ловот отколку на службата. Управникот на поштата Шпекин ужива да отвора туѓи писма; раководителот на болницата Землјаника воопшто не се грижел за жалната состоба на неговата установа; и другите службеници повеќе или помалку заборавиле на своите општествени и службени обврски. Спокојството на тој самовластен „поредок“ го нарушува доаѓањето на една непозната личност, која сите, свесни за своите постапки и службени неодговорности, ја прифаќаат за ревизор.

Всушност, стравот од одговорноста е причина еден површен и лекомислен човек во нивната претстава да добие димензии на ревизор од престолнина, зашто Хлестаков, дури откога видува дека му се дала шанса да изигра улога на која се надевал, но која сосема му одговора, го раздиплува карактерот на својата личност. Тој почнува да лаже, но често и самиот верува во она што го вели. „Тој лаже со чувства. Тоа е најубавиот, најпоетскиот миг во неговиот живот“. Одличен импровизатор, тој многу вешто ја искористува шансата. Така, исмевајќи го деспотско-бирократскиот поредок во Русија во првата половина од 19 век, Гогољ создал еден тип што може да се сретне во сите времиња. Комедијата „Ревизор“ го издржала најтешкиот испит за едно уметничко дело – испитот на времето. Таа и денес е постојано присутна во театарскиот репертоар, зашто лицемерието, корупцијата, бирократското самоволие, „хлестаковската“ површност и лекомисленост, што често имаат успех во животот, не изчезнале.

Иако во драмата има бројни места во кои е присутен „здравиот“ хумор, „Ревизор“ е сурова слика на една многу посурова стварност, „цела Русија“ во мало, поради што критичарот Белински во Гогољевиот хумор видел измешаност на тагата со ведрината. Во таа смисла, „Ревизор“ внесува горчина во човечката свест, но и стремеж кон подоброто, кон промената и токму тоа е единствената светлина во оваа комедија, која разурнува за да гради врз пустошот. Драмата завршува со познатата „нема сцена“ која со децении се толкува како пример на комедиографска вештина да се изрази суштината без употреба на зборови. Впрочем, на самиот Гогољ му била многу важна оваа сцена и тој на крајот од делото им дал подробни упатства на глумците и на режисерот: „Последната сцена на „Ревизор“ би требало да се одигра особено разумно.Тука повеќе нема шеги, па положбата на многу лица е токму трагична... Целата таа сцена е нема слика, па затоа би требало да се направи исто така како што се прават живите слики. На секое лица би требало да му се одреди поза која е во согласност со неговиот карактер, со степенот на неговиот страв... Тие пози никако не смеат да се сретнат кај повеќе лица, туку мора да бидат разновидни и секоја да биде поинаква.“

Колку е „ревизорската тема“ современа и опасна по диктаторските режими може да се согледа и низ реакцијата на Сталин на премиерната изведба на „Ревизор“, одржана во Москва во 1926 година, чиј режисер бил познатиот Всеволд Меерхолд. Оваа поставка на „Ревизор“ предизвикала големо внимание зашто, по налог на Сталин и на Каганович, била прикажана откако од репертоарот била тргната драмата „Самоубиец“ на Николај Ердман која, исто така, ја режирал Меерхолд. Официјалната советска критика ја оценила поставката на „Ревизор“ како мистична, симболична, реакционерна, асоцијална и формалистична, а на Меерхолд му забележале дека „повеќе не ја слуша музиката на револуцијата“ и дека средиштето на Гогољевиот „Ревизор“ го пренесол од сатиричното на романтичното и на гогољевско-хофмановското фантастично.

И ден-денес, „Ревизор“ е дело со современи асоцијации и со жива комична фантазија, така што може да се каже дека времето работи за него, зашто паразитизмот и бирократијата како сила над луѓето се својствени на статичните системи кои ги загушуваат луѓето. Оттука, гротескниот хумор присутен во драмата во потполност одговара на духот на нашето време, поради што „Ревизор“ делува супериорно современо.

Надворешни врски

Викицитат има збирка цитати поврзани со:

Ревизор

Викиизвор на англиски јазик содржи текст на тема:

Ревизор

• Текстот на драмата на руски
• David Farr, The UN Inspector / L'inspecteur des Nations Unies, trad. & ed. Nathalie Rivere de Carles, Presses Universitaires du Mirail, 2008 N° ISBN : 978-2-85816-990-0 Архивирано на 30 јуни 2015 г.
• Ревизор на Проектот „Гутенберг“ превод на англиски од Томас Шелцер
• Филм според драмата (1952), достапен за гледање и симнување со превод на шпански Архивирано на 23 декември 2007 г.
• Ревизор (1952) на Семрежната филмска база на податоци (англиски)
• Ревизор (1996) на Семрежната филмска база на податоци (англиски)

Поврзано

• Николај Василевич Гогољ
• Руска литература