Марин Геталдиќ
Марин Геталдиќ (лат. Marinus Ghetaldus); (Дубровник, 2 октомври 1568 - Дубровник, 8 април 1626) — хрватски математичар и физичар. Основното образование го стекнал во родниот град. Во 1588 година бил примен за член на Големиот совет, а потоа работел на разни работни места во служба на Дубровничката Република. Во 1595 година со М. Гучетиќ отишол во Лондон да помогне во решавањето на наследството. Со истата цел патувал во Антверпен во 1597 година, каде што останал до 1599 година. Таму учел математика кај францускиот математичар Мишел Коање и ги добил првите поттици за научна работа. После тоа отпатувал во Франција за да ги реши работите за истото наследство и во Париз го запознал Франсоа Виет. Таа средба била пресудна за неговата работа во математиката. Во Италија го запознал Галилео Галилеј, со кого подоцна се допишувал. Се вратил во Дубровник во 1601 година, а потоа отпатувал во Италија за да ги објави своите први научни трудови. Таму ги запознал германскиот математичар и астроном Кристофор Клавиус и австрискиот астроном Кристоф Гринбергер, со кои подоцна се допишувал. Во 1603 година се вратил во Дубровник, каде се занимавал со оптика и изведувал опити со параболични огледала во Бетинската Пештера. Во 1606 година тој бил еден од двајцата поклисари кои му го однеле годишниот данок на Дубровничката Република на султанот во Цариград.
| Марин Геталдиќ | |
|---|---|
 | |
| Роден/а | 2 октомври 1568 Дубровник, Дубровничка Република (денес Хрватска) |
| Починат/а | 11 април 1626 Дубровник, Дубровничка Република |
| Занимање | математичар, физичар |
Геталдиќ се занимавал со практична примена на математиката при решавање на геодетски проблеми. Така, на пример, тој ја одредил географската ширина на Цариград и Дубровник, а особено е занимлив неговиот пристап кон одредување на зафатнина на Земјата. За неговото решение предложил свој, чисто геодетски метод, објавен постхумно во делото За аналитичкото и синтетичкото во математиката (лат. De resolutione et compositione mathematica, 1630 година), која не вклучува астрономски мерења. Иако овој метод денес нема практична вредност, тој е важен заради неговата оригиналност и во споредба со слични методи од тоа време, би дал најточен резултат.[1]
Во неговото прво дело Подобрувањето на Архимед или за различни видови тела споредени по тежина и големина (лат. Promotus Archimedis seu de variis corporum generibus gravitate et magnitudine comparatis, 1603 година) ја одредува врската помеѓу тежината и зафатнината на разни тела и користи строги опити. Делото Неколку белешки за параболата (лат. Nonnullae propositiones de parabola, 1603) се поврзани со истражувањето на Геталдиќ за параболичните огледала и докажуваат дека сите параболи се подеднакво соодветни за изградба на параболични огледала, а не само пресеците на исправен, правоаголен конус. Во делото Дополнување на галскиот Аполониј или разбудената делумно зачувана геометрија на допир на Аполониј од Перга (лат. Supplementum Apollonii Galli seu exsuscitata Apollonii Pergaei Tactionum geometriae pars reliqua, 1607) тој ја дополнува Виетовата обнова на делото за допир на Аполониј од Перга, а во делото Оживеаниот Аполониј или обновена геометрија на наклони на Аполониј од Перга (лат. Apollonius redivivus seu restituta Apollonii Pergaei Inclinationum geometria, I - II, 1607 - 1613) го обновува Аполоновото дело за наклони. Во овие дела тој го применува синтетичкиот метод за да ги направи обновените дела што поверодостојни на изгубените оригинали. Во делото Збирка на различни проблеми (лат. Variorum problematum Collectio, 1607) решава 42 математички проблеми од кои некои ги зел од Региомонтан, Клавиј и Гринбергер, а некои сам ги додал. Во него тој решава некои проблеми со синтетички метод, за некои врши геометриска анализа и синтеза, а на некои им додава таканаречен консектариум, во методолошки поглед многу важна последица. За голем дел од проблемите применува алгебарска анализа. Под влијание на Виет, наместо со геометриски величини или броеви, работи со општи величини (species). Делото на Геталдиќ значително влијаело на развојот на примената на алгебрата во геометријата пред откривањето на аналитичката геометрија. Во Загреб било објавено репринт издание на целокупните дела на Геталдиќ под наслов Opera omnia (1968).[1]
Нему му се припишувало авторството на две кратки расправи, Elementorum Euclidis Definitiones и Tractatus de Sphaera Mundi, но во последно време се верува дека авторот е веројатно језуитот Иван Времан од Сплит.[2]
Животопис
уредиДетство
уредиГеталдиќ е првиот хрватски математичар од европски формат. Како датум на раѓање на Марин Геталдиќ (лат. Ghetaldus) се зема 2 октомври 1568 година. Неговите родители, Маро Маринов Јаков Геталдиќ и Аница Андрија Рестиќ, покрај Марин имале уште пет други деца - синовите: Андрија, Шимун, Мартолица и Јаков и ќерката Ника, која кога станала полнолетна стапила во манастир. Нејзиното заминување во чесни сестри наведува многу историчари да тврдат дека имотната состојба на Геталдиќ не била на висина на нивниот благороднички углед. Браќата се согласувале меѓу себе, долго време живееле во иста куќа, веднаш зад црквата Свети Влах. Освен Јаков, сите се ожениле. Од оние кои стапиле во брак, само Андрија немал пород и со неговата смрт во 1654 година, семејното стебло на Марин Геталдиќ се изгаснало.
Школување
уредиМарин си играл со своите врсници околу Орландовиот столб, во близина на веќе споменатата црква Св. Влах пред Кнежевата палата во тесните улички и по скалите на стариот град. Основното образование го добил од францисканците. Негов учител билсвештеникот Иван Шимунов, кој на децата им предавал граматика и писменост. Многу угледни дубровчани завршиле во неговото училиште. Гимназијата, во која се запишал Геталдиќ по завршувањето на основното училиште, била на завидно ниво. Нејзини предавачи во тоа време биле познати хуманисти и поети, познавачи на јазикот и книжевноста. Благодарение на стручноста и знаењето на умовите, како што биле Фрањо Сердонати и Доминик Тати, Геталдиќ совршено го совладал латинскиот јазик, кој го користел како втор мајчин јазик. Судејќи според сè, двајца наставници по математика го вовеле Марин Геталдиќ во науката што толку многу ќе ја сака и збогати со бројни оригинални дела.
Гимназијата Геталдиќ ја завршил веројатно во 1588 година, кога станал член на Големиот совет како полнолетен благородник. Како и секој друг млад господар, тој се движел во учени кругови, особено оној образованиот околу преубавата Цвијета Зузориќ, чија убавина ја опеале многу тогашни поети. Во овој круг припаѓале многу угледни дубровчани, вклучувајќи ги Никола Наљешковиќ (писател и астроном), Никола Гучетиќ (филозоф, педагог и државник), Виктор Бесељи (државен канцелар и поет кој пишувал на латински јазик), Дидак Пир (поет) и Мавро Орбини (историчар и панславист).
Патувања низ Европа
уредиСе претпоставува дека Геталдиќ останал во Дубровник две години како службеник, самостојно проучувал математички списи и разговарал со пријателите за многу занимливи проблеми, како книжевни така и математичко-астрономски. Во книгите се вели дека во 1590 година бил назначен за капетан на Јањина на Пељешац, каде што останал шест месеци и во меѓувреме бил казнет за несериозно разбирање на должноста. Враќајќи се од Пељешац, тој станал еден од двајцата службеници во Државниот завод за оружје, а потоа и во уредот за продажба на сол на Неретва. Не е пронајдено во тогашните книги до кога Геталдиќ извршувал разни службени работи во Дубровник. 1597 година се зема како најсигурен датум на неговото заминување во Европа со неговиот пријател Марин Гучетиќ, кому ќе му ја посвети својата Зборник на разни проблеми.
Во тој зборник, меѓу другото, Геталдиќ пишува: „Заедно ја пропатувавме северна и јужна Германија, во Англија останавме две години, ниеден крај од Франција не ни остана непознат, заедно ја поминавме цела Италија. Геталдиќ прво поминал извесно време во Рим, каде што слушал предавања од математичарот и астроном Кристофоро Клави, кому ќе му ја посвети својата расправа Некои ставови за параболата. Неговиот сонародникФрањо Петриќ предавал филозофија на истиот римски колегиј, а 170 години подоцна Руѓер Бошковиќ ќе учи и предава таму.
Многу брзо по пристигнувањето во Рим, Геталдиќ станал соработник и пријател на неговите професори. Тој оди во нивните кабинети да разговара за нивните предавања или за литературата од природните науки. Откако ја обиколил Европа, Геталдиќ се враќа во Рим кај своите пријатели и професори, со кои цел живот ќе одржува преписка. Геталдиќ престојувал во Англија околу 1598 година. Останал две години, но не се знае многу за неговите врски и работата таму. Потоа во 1599 година престојувал во Белгија. Следната година пристигнал во Париз и таму се сретнал со најголемиот математичар на своето време, Франсоа Виет. Виет не бил професионален математичар, но неговата совршена логика била доволна за да биде прв меѓу еднаквите и на ова поле. Откако го запознал Марин Геталдиќ, Виет му дал да проучи многу од неговите необјавени дела, изразувајќи така воодушевување за талентот на Геталдиќ. Набрзо Виет му дозволува на дубровчанинот да подготви некои од неговите дела за печатење.
По Париз, Геталдиќ повторно заминал во Италија за да остане во Падова две години, омилен центар на тогашната интелигенција. Во Падова стапува во контакт со Галилео Галилеј, кој во тоа време бил во голем креативен момент. Геталдиќ ги слушал предавањата на Галилео по математика, механика и астрономија. Тој се дружел со луѓе меѓу кои се движел Галилео. Така дошло и до нивното познантство, за што сведочат две писма на Геталдиќ испратени до генијалниот физичар. По напуштањето на Падова во 1601 година, Геталдиќ поминал една година обиколувајќи други универзитетски центри - за што не се знае многу. Во октомври 1602 година се јавува од Рим. Следната година Геталдиќ завршил два свои трактати во Рим: Некои ставови за параболата и Унапредениот Архимед. Во средината на 1603 година избегал од Рим без да се збогува со своите пријатели. Причината за неговото бегство не е утврдена, но се претпоставува дека извршил некакво дело за кое можел да биде гонет. Преку Венеција Геталдиќ се враќа во Дубровник. Неговото отсуство од Дубровник било долго и плодно. Но, тука се поставува прашањето кој му обезбедил пари на Геталдиќ за патувања и студии? Неспорно е докажано дека тој направил одредени услуги за Дубровничката Република, но тоа не е доволно за да се објасни неговото долго отсуство од Дубровник. Исто така нејасно е каква улога во сето тоа играл пријателот на Геталдиќ, Марин Гучетиќ.
Враќање во Дубровник
уредиВо Дубровник, Геталдиќ веднаш е избран за апелационен судија, но една година подоцна оди во Стон за да ја изгради кулата Подзвизд. Два месеци по тоа задолжение, бил именуван за еден од двајцата заповедници и чувари на Стон. Тоа не било едноставна и драга работа за Геталдиќ. Маларијата била неконтролирана во и околу Стон, а ускоците често ја напаѓале територијата на Дубровничката Република. Геталдиќ останува на тоа место четири месеци, а потоа се враќа во Дубровник каде се чувствува како да е закопан во гроб. Во тоа време, тој тешко се разболел од маларија, која најверојатно ја добил за време на неговиот прв престој на Пељешац. Геталдиќ, иако болен, одржува жива преписка со своите пријатели и ги известува за неговата работа. Откако закрепнал од болеста, Геталдиќ во служба на Сенатот заминал во Цариград како пратеник за арачот што било одговорна и значајна должност. Таа година тој работел на своето капитално дело Воскреснатиот Аполониј, за што без успех барал материјал. По завршувањето на оваа работа, се вратил во Дубровник. Во тие години, интензивно се занимавал со изработка на разни физички инструменти, експериментирајќи по углед на Галилео. Особено го интересирале оптичките инструменти како што е рефракторскиот телескоп.
Сè до смртта во 1626 година, работел во разни државни служби, како службеник во уредот завино, во уредот за преработка на волна, како конзул за граѓански парници, па повторно како судија на апелациониот суд и како царински службеник. Кога властите во Ватикан конечно му ја укинале забраната за влез во Рим, се упатил таму. Веројатно останал во Рим една година, по што се вратил во Дубровник. Геталдиќ не живеел пријатен и лесен живот, но не се жалел. Совесно ги извршувал своите должности во државните служби без разлика дали станува збор за Големиот совет или обработка на волна. Во Рим бил предложен за член на престижната академија Линчеи, но не можело да биде избран бидејќи не се знаело каде се наоѓа. Со Марија Соркочевиќ Геталдиќ имал три ќерки - Аница, Франица и Марија. Неговата сопруга починала кратко по последното породување, што силно го погодило. И самиот се разболел, и чувствувајќи дека крајот е близу, се обидел да го реши прашањето за иднината на неговите ќерки со тестамент, а за извршител на неговата последна волја го назначил неговиот брат Андрија. Марин Геталдиќ починал во Дубровник на 7 или 8 април 1626 година. На влезната врата од неговиот имот во Плоче сè уште може да се прочита натпис, кој во превод гласи:
- Останете далеку, зависти, кавги, суети, грижи!
- Мирот и спокојството ги красат пештерите, первојето, карпите.
Наводи
уреди- ↑ 1,0 1,1 Getaldić, Marin, "Hrvatska enciklopedija", Leksikografski zavod Miroslav Krleža, www.enciklopedija.hr, 2016.
- ↑ Stipan Bunjevac: Zaboravljeni hrvatski velikani – profesori na stranim sveučilištima. Nizanka životopisa o manje ili više poznatim ali potpuno nepoznatim hrvatskim misionarima, istraživačima, znanstvenicima, profesorima, književnicima, diplomatima i ispovjednicima od 16. do 20. stoljeća na različitim kontinentima, na temelju knjige Mije Korade 'Istraživači novih obzorja': Pronositelji znanja diljem svijeta, Glas Koncila, br. 45, 11. studenoga 2018., str. 21.
Надворешни врски
уреди- Оконор, Џон Џ. и Едмунд Ф. Робертсон. „Марин Геталдиќ“ - Архив „Историја на математиката“ на MacTutor (англиски)
- „Ghetaldi [Ghettaldi], Marino“. The Galileo Project.
- Дела од Марин Геталдиќ во Open Library — Семрежен архив